Зачараваныя смерцю

Гісторыя пра тое, як адзін чалавек за ўсіх нас маліўся. Вольга В. — тапограф, 23 гады

— Я стаяла на каленях і прасіла: «Божа! Я магу цяпер! Я хачу цяпер памерці!» Нягледзячы на тое, што раніца, дзень пачынаецца… Нягледзячы на тое, што я ўмею спяваць, маляваць… Я захацела памерці. Гэта — збаўленне. Гэта — разняволенасць…

Я з Абхазіі… Я там жыву… Я — расейка… Я прыехала з вайны… Вы мяне разумееце? Я з вайны…

Мне так хацелася быць светлай, добрай… Адкульсці прыходзіць…

А цяпер я ўвесь час думаю аб смерці…

І я забылася, што за думкамі трэба сачыць… Яны ж матэрыялізуюцца, набываюць формы, невідочныя для вока… (Заціхае. А далей — шэптам.)

У мяне ўсе пазногці былі да крыві здзёрты… Я драпалася, упівалася ў сцяну, у гліну, у крэйду… У апошнюю хвіліну я зноў захацела жыць…

І шнурок абарваўся… Не вытрываў…

Як забыццё… Як працяглы сон, на цэлае жыццё сон… Але ўрэшце я жывая, я магу сябе памацаць…

Але цяпер я ўвесь час думаю аб смерці… (Доўга маўчыць.)

…Калі мне было шаснаццаць гадоў, памёр мой тата. З тае пары ненавіджу пахаванні. Гэтую музыку. Я не разумею, чаму людзі іграюць гэты спектакль? Я сядзела ля труны, я ўжо тады разумела, што гэта не мой тата, майго таты тут нямя, было чыёсьці халоднае цела… Абалонка… След…

Як забыццё… Як працяглы сон, на цэлае жыццё сон…

Быццам мяне нехта паклікаў… Я стала думаць пра блізкіх, што пайшлі туды… Нават пра тых, каго ніколі не бачыла, хто пайшоў раней, чым я паявілася на свет. Я раптам убачыла сваю бабулю… Як я магла ўбачыць сваю бабулю, калі ў нас нават фатаграфіі яе не засталося? Але я пазнала яе ў сне, нехта мне сказаў, што гэта мая бабуля… У іх там усё інакш… Гэта ўсё той жа сон… Яны не прыкрытыя нічым (мы прыкрытыя целам), а яны не абароненыя…

Я не магу з гэтага палону вырвацца, мне цяпер толькі гэта цікава…

А я іншай была, яшчэ надаўна я зусім іншай была. Як я танцавала раніцай ля люстэрка: я — прыгожая, я — маладая! Я буду радавацца! Я буду любіць!

…Ён ляжаў… Расейскі хлопец… Трошачкі пяском прысыпаны… Ён ляжаў у красоўках і вайсковай форме… Назаўтра нехта красоўкі зняў…

Вось ён забіты… А далей, далей што — там, у зямлі? І на небе?

Маё цела… Мая абалонка… Часам мяне не задавальняе маё цела, я занадта абмежавана ва ўсім гэтым. Ёсць неадпаведнасць між тым, што я цяпер усярэдзіне, і маім ранейшым целам. У мяне ўсё тое ж цела, а я ўжо іншая. Вось я размаўляю, сама чую свае словы і думаю, што я гэтага сказаць не магла, бо не ведаю, бо дурненькая, бо люблю булкі з маслам… Бо яшчэ не кахала… Не раджала… А я гэта кажу… Я не ведаю: чаму? адкуль?

Там на вайне… Там у цэрквах няма людзей… Людзі не ідуць да Бога…

Я зайшла. Нікога не было. Я апусцілася на калені і малілася за ўсіх. Тады я не разумела, што я гавару. З кім размаўляю?

Я зараз прыму таблеткі. Мне нельга хвалявацца… Мяне вадзілі да псіхіятра… (Паўза.) Часам мне здаецца, што я магу закрычаць. Іду-іду па вуліцы і раптам хачу крычаць. Людзі спяшаюцца на работу, купіць што-небудзь, хтосьці цалуецца, хтосьці сабачку выгульвае, а я… я хачу крычаць… Раней я наогул маўчала. Я была нямая. Гэта шчасце, што я магу ўжо плакаць і галасіць…

Давайце пра што іншае пагаворым. Напрыклад, пра тое, што я люблю глядзець фільмы… Заходнія фільмы… Чаму? Там нішто не нагадвае наша жыццё…

Я таксама хачу ў вас запытацца: вось вы шукаеце такіх, як я, знаходзіце… Размаўляеце… А вы не баіцеся, што вам спадабаецца гэта логіка? Яна вас завабіць?

Дзе б я хацела жыць?

Я хацела б жыць у дзяцінстве… У дзяцінстве я была з мамай, як у гняздзечку… (Маўчыць.)

Я магу вам распавесці, што такое — вайна. Я яе бачыла… (Паўза.) У школе я любіла чытаць ваенныя кніжкі. Яны мне падабаліся. Я нават шкадавала, што я дзяўчынка, а не хлопчык: вось, калі будзе вайна, мяне на вайну не возьмуць. Дурненькая. Дзіўная. Ненармальная.

Мама абдыме:

— Дачушка, што ты чытаеш?

— Пра вайну. «Яны змагаліся за Радзіму» Міхаіла Шолахава.

— Навошта ты чытаеш гэтыя кнігі? Яны не аб жыцці, дачушка. Жыццё — гэта нешта іншае…

Мама любіла кнігі пра каханне.

Мая мама! Я нават не ведаю цяпер: жывая яна ці не?

Я ўбачыла вайну, і ў мяне было адчуванне, што я гэта ўжо ведаю… Што са мною гэта ўжо было… Праўда?! Вось такое дзіўнае адчуванне. Ненармальнае.

Я раскажу вам пра вайну…

…Мы з мамай пайшлі на рынак. З чэрвеня ў Сухумі не прадавалі хлеб. Мы хацелі купіць мукі. Селі ў аўтобус, побач села суседка з дзіцем. Дзіця гуляла, а пасля пачало плакаць, і гэтак голасна, быццам яго хтосьці напалохаў. І суседка знячэўку пытае:

— Страляюць? Вы чуеце: страляюць?

Вар'яцкае пытанне!

Пад'ехалі да рынку: бягуць і крычаць людзі. У жаху. Быццам яны панадзявалі нейкія страшныя маскі. Ляціць курынае пер'е… Казлянятка белае круціцца… Крычыць… Крычыць страшней, чым чалавек. Я не перадам, не вымаўлю, як яно крычыць. Не ўявіць, як жахліва. Як думаю пра гэта, дык думка прыбягае: а раптам жывёле паміраць яшчэ страшней, чым людзям? Ніколі пра гэта не гавораць. Праўда, я ненармальная? Я надта шмат думаю пра смерць… Я толькі гэтым зараз усярэдзіне зацікаўленая… І вось: ляжаць растаптаныя куры, растрыбушаныя на каменнях… Ботамі, чаравікамі… Нейкія ўзброеныя людзі… Без формы, з аўтаматамі… Яны хапаюць жанчын, забіраюць у іх сумачкі, рэчы…

— Гэта — крымінальнікі, — шэпча мне мама.

— Гэта — вайна, — адказваю я.

Мы выйшлі з аўтобуса і ўбачылі расейскіх салдат.

— Што гэта? — спытала ў іх мама.

— Вы што, не бачыце? — адказаў ёй лейтэнант.

— Гэта вайна, мама, — паўтарыла я.

Мая мама — вялікая баязліўка, яна страціла прытомнасць. Я завалакла яе ва ўнутраны дворык. З нейкай кватэры нам вынеслі графін вады…

Дзесьці бамбяць… Недзе побач…

— Жанчыны! Жанчыны! Мука патрэбна? — Я азіраюся: малады хлопец валачэ на сабе мяшок мукі, на ім сіні халат, у якіх у нас грузчыкі ходзяць, але ён увесь белы, ён увесь мукой абсыпаны. І смешна, і страшна.

Я пачала смяяцца, а мама кажа:

— Давай возьмем.

Мы купілі ў яго мукі. Ён насыпаў нам дзесяць кілаграмаў. Аддалі грошы.

Звар'яцець можна! Але гэта праўда. Вось гэтыя вар'яцкія падрабязнасці. Гэта праўда. Пасля толькі да нас дайшло, што мы купілі ўкрадзенае… Пасля…

А недзе бамбяць… Дзесьці побач…

Прабегла з крыкам параненая курыца… Гэта так дзіўна…

Мама мне не падказвала. Ніхто. Я сама зняла з сябе залаты крыжык і схавала яго ў муку. І кашалёк з грашыма таксама схавала. Я паводзіла сябе, як старая бабуля, я ўсё ведала. Ужо я бачыла нейкіх людзей, якія хадзілі і загадвалі:

— Здымі гэта… Аддай гэта…

Муку, дзесяць кілаграмаў, я несла да нашага сяла — шаснаццаць кіламетраў. Не верыце? Але гэта так. Гэта праўда. Хоць я, бачыце, якая дробная, балетная вага.

На дарозе гарэў бронетранспарцёр… Кветкі на клумбе гарэлі… Алеандры, ружы… Вяргіні, петуніі… (Маўчыць.) І ўсё гэта ў неапісальна цудоўны летні дзень… (Маўчыць.) Усё гэта выдавала нейкім насланнём… Клумбы, пераараныя гусеніцамі танка, як трактарам… Пасля будоўлі… (Маўчыць.) Пасля будоўлі?.. Калі б не чуць, што страляюць…

Я ішла спакойная… Калі б мяне ў той момант забілі, я не паспела б спалохацца…

Прабегла параненая котная кошка… Чорная… (Маўчыць.) Усё старалася чамусьці запомніць… (Паўза.) Я чытала шмат ваенных кніжак… Я ўжо ведала, што гэта трэба запамінаць… (Маўчыць.)

Ідзе шасейная дарога і побач — чыгуначнае палатно. На рэйках сядзелі маладыя хлопцы: у адных — чорная стужка на галаве, у другіх — белая. І ва ўсіх — зброя. Яны яшчэ падражнілі мяне, пасмяяліся. Быццам нічога не здарылася. Гэта праўда.

Стаіць грузавая машына. Пустая. За рулём сядзіць забіты кіроўца… У белай сарочцы…

Мы абышлі яго… Без боязі. У недаўменні.

Беглі цераз мандарынавы сад… Недзе стралялі… (Маўчыць.)

Я валаку муку…

— Кінь, — просіць мама.

— Не, мама, я не кіну. Пачалася вайна…

Марудна, на малой хуткасці, паўзуць «Жыгулі». Падымаем рукі. Галасуем. Машына праходзіць міма, і гэтак памалу, як на пахаванні. На першым сядзенні — хлопец з дзяўчынай, на другім — труп жанчыны. Яна, як вялікая лялька… Як манекен гайдаецца…

Чамусьці не страшна…

Ля самага мора — яшчэ адны «Жыгулі»… Лабавое шкло разбіта… Лужына крыві… Жаночыя туфлі валяюцца… Мужчынскі капялюш…

Чамусьці не страшна… Толькі хутчэй хацелася дадому… Гэта праўда.

Аднекуль зверху папоўз цяжкі гул. Мы падымалі галовы ў неба: што там? А насустрач нам ішлі танкі. Яны ішлі не калонай, а па адным, бязладна… Наверсе сядзелі салдаты з аўтаматамі. Аўтаматы ва ўпор на нас настаўлены… Яны ішлі бязладна, бо адны танкі хутка вырываліся ўперад, іншыя запыняліся ля камерцыйных ларкоў. Салдаты саскоквалі… Прыкладамі збівалі замкі… Бралі шампанскае, цукеркі, шакалад. Усе смяяліся, надта шмат смяяліся… За танкамі ішоў аўтобус «Ікарус», набіты матрацамі. Чаму — матрацамі?

Вайна? Але хіба гэта вайна? Нейкая вайна, не падобная на вайну. У кніжках яна іншая… Там прыходзяць чужыя… А тут усе свае… На адной мове гавораць… Браты… Знаёмыя… Нядаўна… (Маўчыць.) На адной мове гавораць… (Паўтарае гэтыя словы некалькі разоў.)

Дома маці кінулася да тэлевізара. Уключыла. Іграў сімфанічны аркестр…

Перад тым, як ісці на рынак, я нарыхтавала памідораў, агуркоў… Каб кансерваваць… Слоікі вымыла… (Паўза.)

І вось я пачала кухарыць. Закручваць слоікі. Маці глядзела на мяне, як на вар'ятку. А я гатавала, варыла… Каштавала, што атрымалася: досыць солі ці не хапае — дадаць… Я падаўжала наша ранейшае жыццё… Яшчэ на гадзіну, дзве… На адзін вечар… На адну ноч… Я люблю свой дом… Я люблю сваю маму…

Я не ведаю зараз: жывая мая мама ці не?

Раніцаю праз наша сяло пайшлі танкі. Адзін спыніўся ля нашага дома. Экіпаж — расейскі. Я дацяміла: наёмнікі. Хацела ў іх запытацца:

— Куды вы едзеце?

Яны паклікалі маму:

— Маці, дай вады.

Мама прынесла ім вады і яблыкаў. Ваду выпілі, а яблыкі не ўзялі. Сказалі:

— У нас учора аднаго атруцілі яблыкамі.

Я баюся крыві… Я больш за ўсё баялася ўбачыць, як забіваюць…

На вуліцы страчаю сяброўку:

— Што ў цябе? Дзе твае?

Яна прайшла міма. Я пабегла за ёй, схапіла за плечы:

— Што з табой?

— Я ўжо тваю маму папярэдзіла: вы да мяне не падыходзьце: я — абхазка, у мяне муж — абхазец.

Я абняла яе з усіх сіл!!!

Уначы да яе прыходзіў родны брат… І хацеў яе мужа забіць… Толькі за тое, што ён абхазец… Толькі за гэта…

Праз некалькі дзён хавалі суседа… Грузіна… Дзевятнаццаць гадоў… Яго маці ідзе за труной: то плача, то азірнецца — і смяецца… Яна звар'яцела… (Маўчыць.)

Яны нядаўна ў адным класе вучыліся, а цяпер страляюць адзін у аднаго… (Маўчыць.)

Вы калі-небудзь выпадкова падслухалі, аб чым гавораць старыя ля дома на лаўцы? Аб тым, як яны былі салдатамі. А старыя жанчыны ўспамінаюць, якія яны былі маладыя і прыгожыя. (Паўза.) Мужчыны ваююць… Падлеткі…

Мая мама казала… Яна казала: «Я ніколі не была гэткай шчаслівай, як у старасці. І раптам — вайна».

Сядзіць старая жанчына над забітым сабачкам… І плача… Усе глядзяць і маўчаць…

Мая мама страшэнная баязліўка… Прыбяжыць ад суседзяў:

— Расказваюць, што ў Гаграх спалілі цэлы стадыён грузінаў.

— Мама!!

— А яшчэ я чула, што грузіны кастрыруюць абхазцаў.

— Мама!!

— Вось ты не верыш… А ў Сухумі разбамбілі малпоўню. Уначы грузіны за некім ганяліся і думалі, што гэта абхазец. Яны яго паранілі, ён крычаў. А абхазцы на яго наткнуліся, думалі: грузін. Даганялі, стралялі. А пад раніцу ўсе ўбачылі, што гэта параненая малпа. І ўсе кінуліся яе шкадаваць.

А чалавека б забілі…

Мне не было чаго сказаць маёй маме.

Я пайшла ў царкву. Людзей не было. Я апусцілася на калені і за ўсіх малілася. Я не ведаю, каму я гаварыла? З кім?

Я яму гаварыла:

— Яны ідуць, як зомбі. Ідуць і вераць, што робяць дабро. Але хіба можна аўтаматам і нажом рабіць дабро? Вярні ім розум!

Яны заходзяць у дом, і калі не знаходзяць нікога, страляюць у жывёлу… Я бачыла забітых парасят… Карову з прастрэленым вымем, з якога цякло малако… Нават забітага папугая ў клетцы… Яны страляюць у слоікі з варэннем, у мяшкі з мукой… Яны расстрэльваюць з аўтаматаў вераб'ёў: адны па гэты бок, другія — па той… Вярні ім розум!

Учора я была сведкай… Я сама бачыла, як малады хлопец… Грузін… Ён кінуў аўтамат і крычаў: «Куды мы прыехалі?! Я магу загінуць за Грузію! Я прыехаў загінуць за Грузію, а не красці чужую лядоўню! Чаго вы ідзяце ў чужы дом і бераце чужую лядоўню? Чужы дыван? Я хачу памерці за Грузію…» Яго пад рукі кудысьці павялі. Угаворвалі.

Другі грузін падняўся на ўвесь рост і пайшоў насустрач тым, хто ў яго страляў: «Браты-абхазцы! Я не хачу вас забіваць, і вы ў мяне не страляйце».

Яго застрэлілі свае ў спіну…

Пра гэта ўсе адзін аднаму расказваюць… Ён падняўся на ўвесь рост і пайшоў насустрач тым, хто ў яго страляў: «Браты-абхазцы…»

А расейскі хлопец Сакалоў з гранатай кінуўся пад танк… Ён нешта крычаў… Але ніхто не пачуў, што ён крычаў… (Паўза.) У танку гарэлі грузінскія хлопцы… Яны таксама крычалі…

Я гаварыла і гаварыла… Шаптала і шаптала… У дзяцінстве мяне ніхто не вучыў малітвам. Я прыдумвала свае… Я вярталася дамоў. Дома плакала мама:

— Я ніколі не была гэткай шчаслівай, як у старасці. І раптам — вайна.

У мамы ў доме ўсе падваконнікі застаўлены кветкамі. Падушкі вышыты кветкамі, яна сама вышыла. Яна мне прызнавалася, яна неаднойчы мне прызнавалася: «Я прачнулася на досвітку, сонца прабіваецца скрозь лістоту, і я адчуваю, што гэта сонца, што гэта радасць струменіцца, і ў мяне адразу думка: «Вось я зараз расплюшчу вочы — і колькі ж мне гадкоў?» У яе бяссонніца, у яе баляць ногі, яна трыццаць гадоў на заводзе адрабіла, але яна ўранку не ведае, колькі ёй гадоў. А ёй шэсцьдзесят пяць. Потым яна ўстае, чысціць зубы, бачыць сябе ў люстэрку: на яе глядзіць старая жанчына…

Але пасля яна гатуе снеданне і забываецца на гэта. І я чую, як яна спявае…

Параненыя старыя… Гэта яшчэ страшней, чым параненыя дзеці… Калі дзеці нічога не цямяць, дык гэтыя ўсё разумеюць… Гэта праўда.

Я чую ўначы, як мяне акружаюць сны. У мяне сны не страшныя. Мне ўвесь час сніцца адно і тое ж… Як я выходжу са свайго цела… Падымаюся высока-высока…

Першыя дні рабаўнікі хадзілі ў масках… Чорныя панчохі на твар нацягвалі… Пасля без масак… Ідзе: у адной руцэ крыштальная ваза, у другой — аўтамат… Ці: на спіне — дыван, а на грудзях аўтамат матляецца. Тэлевізары валакуць, пральныя машыны… Жаночае футра нясе… Мэблю грузяць… (Маўчыць.)

Дзяўчынка адна ў нас павесілася. Мы прыйшлі да іх у дом, прыйшлі памагчы. А яе бабуля гаворыць, што яна кахала хлопца, а ён пабраўся з другой. Яе хавалі ў белай сукенцы. Яна з-за кахання… Яна кахала… Ніхто не верыў… Не мог даўмецца. Як гэта з-за кахання? Прыгожая дзяўчынка… Вось калі б яе згвалтавалі…

Смерць — не самае страшнае з таго, што я там бачыла… Не самае страшнае… Нібыта… Не… Усё можна ўспомніць… Хвалююся… Блытаюся ў словах… (Маўчыць.) Маміна сябрбўка… Цётка Соня… Яна наглядзелася на ўсё гэта і захварэла. Злягла. «Дзяўчынка мая, навошта пасля гэтага жыць?» — гаварыла яна. Я карміла яе супам з лыжачкі. Яна не магла глытаць… (Маўчыць.)

Я яшчэ не гатовая спавядацца… Адкрыцца незнаёмаму чалавеку… (Маўчыць.) Не гатовая…

Яны са зброяй… Але яны — хлапчукі… Яны яшчэ дзеці… Васемнаццаць-дзевятнаццаць гадоў… Яны яшчэ нядаўна вешалі катоў у падвалах… Разрывалі жаб на кавалкі, каб уведаць, як уладжаны свет. Ім ніхто нічога не растлумачыў… Калі б у іх быў добры настаўнік фізікі… Ці расейскай літаратуры… Наіўна? Але я гэтак думала. Ці калі б у іх была мама гэткая, як у мяне… (Маўчыць.) Больш за ўсё я люблю думаць аб маме… Прыгадваць…

Як мая мама доўга вечарамі расчэсвае валасы… Ціхенечка пагойдваецца і ўсміхаецца сама сабе… Мама часта расказвала пра тату, як яны кахалі адно аднаго. Я слухала, як даўнюю казку… Пра тое, як спачатку ў яе быў іншы муж… Аднойчы яна прасавала яму сарочкі, а ён вячэраў… І раптам (гэта толькі з маёй мамай магло такое адбыцца) яна сказала ўголас: «Я больш раджаць ад цябе не буду». Забрала сына і пайшла.

А мой тата хадзіў за ёю па пятах. Ехаў у аўтобусе. Чакаў на вуліцы. Адмарозіў узімку вушы. Хадзіў і глядзеў. Ён нічога не рабіў, нічога не гаварыў. Хадзіў і глядзеў. І аднойчы ён яе пацалаваў… Ён любіў клятвы:

— Пакляніся, што кахаеш мяне! Хочаш, я паклянуся!

Я нарадзілася ад кахання… Уся таямніца ў тым, што я нарадзілася ад кахання…

…Мама прадала ўсё каштоўнае, што было ў нас у доме: тэлевізар, татаў сярэбраны партабак, які мы заўсёды зберагалі, мой залаты крыжык… Каб выехаць з Сухумі, трэба было даць хабар. Людзі тыднямі жывуць на вакзалах. На аэрадромным полі. Пад бамбёжкай, пад абстрэламі… Хабар бяруць вялікі… Вайскоўцы, міліцыя… Нашых грошай ледзь хапіла на адзін білет… (Маўчыць.)

А я хацела пайсці ў шпіталь… Даглядаць параненых… (Маўчыць.)

Мне не дазволілі ўзяць нават сумку з мамінымі піражкамі… А побач… Гэта праўда. Побач мужчына ў цывільным… Але салдаты да яго звярталіся: «Таварыш маёр…» Ён грузіў матацыкл… Вялікія драўляныя скрыні… І тут жа жанчына… Гэтая жанчына ўзяла двух хлопчыкаў: адзін — свой, другі — суседскі… Хлопчыкі распухлі ад голаду… (Маўчыць.)

Мама мяне адарвала ад сябе… Заштурхнула ў самалёт…

Я не ведаю зараз: жывая яна ці не?

— Мама, а куды я еду? — пыталася я. Плакала. Крычала.

— Ты едзеш дадому… У Расею… (Пасля доўгай паўзы.)

Я хацела загінуць на вайне. На нейкай іншай вайне. Прыгожай… За Радзіму! Гэта праўда.

У Маскве я жыла на вакзале… Два тыдні… Там бежанцы адусюль… На ўсіх вакзалах — на Беларускім, на Кіеўскім… З сем'ямі… З дзецьмі, са старымі… З Арменіі, з Баку, з Таджыкістана… Яны спяць на лаўках, на падлозе… Месяцамі… Суп на вакзале вараць, макароны… У туалетах… Там ёсць разеткі — у туалетах… Ці ля эскалатараў, там таксама разеткі… Вады ў таз наліў, туды — электракіпяцільнік… Локшыны накідаць, мяса… Суп гатовы! Я ела… У мяне хутка скончыліся грошы…

Можна ўсё ўспомніць… Але я яшчэ не гатовая спавядацца… Адкрыцца незнаёмаму чалавеку…

Мне здаецца, што ўсе вакзалы ў Маскве прапахлі кансервамі супам харчо… Дзіцячай мачой… Старымі пялёнкамі… Іх сушаць на батарэях, на вокнах…

— Мама, а куды я еду?

— Ты едзеш дамоў, у Расею…

Я не ведаю зараз: жывая мая мама ці не?

Я жыла на вакзале два тыдні… Там тысячы людзей… Яны нікому не патрэбны. Іх ніхто не чакае. Уся Масква — гэта вакзал… Вялікі вакзал… Мяне хацелі згвалтаваць… Два разы: адзін раз нейкі салдат, другі раз — міліцыянер…

Удзень я ўцякала на Красную плошчу. Ці хадзіла па крамах. Прадуктовых. Вельмі хацела есці. Адна жанчына купіла піражок з мясам. Я не прасіла. Яна ела, а я глядзела, я нават не цяміла, што я гляджу, як яна есць. Як у сне… Кудысьці ісці, бегчы, каб не сядзець на вакзале. Не думаць пра яду, пра маму. Куды ісці? На Красную плошчу… Мая мама ўсё жыццё марыла: паехаць у Маскву — убачыць Красную плошчу і Леніна… Гэта праўда.

Удзень я жыла на Краснай плошчы. Уначы — на чыгуначным вакзале. Пакуль не прыехала маміна сястра. З Разані. Два тыдні. Пакуль я напісала ліст, пакуль ён дайшоў. Пакуль цётка назбірала па суседзях і сваяках грошай на дарогу. Ёй восемдзесят гадоў.

— Вольга… вас чакае ў пакоі міліцыі ваша цётка з Разані.

Усе заварушыліся, зашавяліліся: хто? каго? як прозвішча? Мы прыбеглі ўдзвюх: там аказалася яшчэ адна дзяўчынка з такім жа прозвішчам, але з іншым імем. З Душанбе… Як яна плакала! Гэта праўда.

Як яна плакала… (Доўга, вельмі доўга маўчыць.)

…У мяне тут ужо ёсць сябры. Яны — добрыя, яны — нармальныя. А я з вайны…

Я гавару-гавару ім, а яны:

— Ну і што? Пойдзем у кіно.

Я гавару-гавару, а яны:

— Ты што, ненармальная?

А я цяпер толькі аб смерці думаю… Я не магу зразумець смерць…

Па тэлевізары пачула… Святар гаварыў… Ён гаварыў такія словы: таемны і страшны сэнс пакут… Таемны і страшны… Я стала думаць над гэтым… Над гэтымі словамі…

А мая цётка? Яна ходзіць да Бога па суцяшэнне… І кажа, што смерць заслужыць трэба. Пакутаю.

Я стаяла на каленях і прасіла: «Божа! Я магу цяпер! Я хачу цяпер памерці!» (Забывае, што не адна. І ўжо сабе, для сябе — усё тое ж пытанне.) Я не ведаю зараз: жывая мая мама ці не?

Учора ў парк пайшла… Цалавалася… Я цалавалася?! Смяюся… Рагачу… Жыву…

Што, таго ўсяго са мною не было? Там… На вайне… (Маўчыць.)

Я не магу перажыць гэта… (Маўчыць.) Не магу перажыць, што я гэта перажыла… Чаму ж так? Не звар'яцела… Не з'ехала з глузду…

Божа! Я магу цяпер! Я хачу цяпер памерці!!