Спеў аб Гаяваце

Па праменнай Гітчы Гумі,

Гладдзю Велічнага Мора,

З новай лёскай, лёскай з кедру,

Што з кары ягонай звіта,

На бярозавай пірозе

Плыў святочны Гаявата,

Плыў адзін на ўлоў асетра,

На здабычу Мішэ-Намы.

Бачыў ён праз шкло заліва,

Як глыбока пад пірогай

Ходзяць рыбы табунамі,

Бачыў, як гуляе Сава,

Жоўты вокунь прамяністы,

Дзе ляжыць на дне пясчаным

Шагашы, амар лянівы,

Чорным ценем павучыным.

На карме пірогі ўласнай

Ён сядзіць з надзейнай лёскай,

Вецер пер'е Гаяваты,

Як цыкуты куст, варушыць;

Насупроць яго вавёрка,

Аджыдома, — хвост дугою,

Вецер шэрсць яе варушыць

I, нібы ў траве, дурэе.

Пад вадой на дне пясчаным

Дрэмле дужы Мішэ-Нама,

Ён цар рыб, асетр магутны,

Ён ваду праз жабры цэдзіць,

Ледзь варушыць плаўнікамі,

Дно пясчанае хвастае.

Як той воін-збраяносец,

Самавіты і спакойны,

Ён ляжыць — спіна ў калючках,

Абаронены шчытамі

Касцянымі лоб і плечы;

У парадных яркіх фарбах,

У палосах жоўтых, сініх,

У барвовых, чорных плямах

Дрэмле Нама і чырвоным

Плаўніком перабірае,

А над ім сваю пірогу

Прыпыняе Гаявата

З новай лёскай, лёскай з кедру.

«Гэй, вазьмі маю прынаду! —

Гаявата крыкнуў гучна.—

О асетр, о Мішэ-Нама,

Уставай, бяры прынаду,

Мы пабачым, хто дужэйшы!»

І ў ваду з пірогі ўласнай

Ён закінуў лёску з кедру;

Марна ён чакаў адказу,

Доўга ён чакаў дарэмна,

Доўга ён дарэмна клікаў:

«Гэй, цар рыб, вазьмі прынаду!»

Моўчкі слухаў Мішэ-Нама

Ды паціху плаўнікамі

Варушыў, на Гаявату

Знізу ўверх глядзеў з пагардай,

Аж пакуль не надакучыў

Нецярплівы крык, і гэтак

Ён сказаў тады Кенозе,

Прагнай рыбе Маскенозе:

«Гэй, шчупак, хапай прыманку,

Вырві лёску ў грубіяна!»

Чулі пальцы Гаяваты,

Як напружвалася лёска,

Тузануў ён, дыбам стала

У вадзе яго пірога,

Быццам белы ствол бярозы

З жартаўліваю вавёркай,

Аджыдома, на вяршыні.

Абурыўся Гаявата,

Як убачыў пашчу рыбы,

Прагнай рыбы Маскенозы,

Як пачаў з вады выцягваць,

Ён пагардліва ёй крыкнуў:

«Іза, іза! Сорам, сорам!

Ты ўсяго шчупак Кеноза,

Ты не той, каго мне трэба,

Ты не рыба-Цар, не Нама!»

I назад на дно нырнула

Прысаромленая рыба,

I тады сказаў Самглаву,

Угудвошу, Мішэ-Нама:

«Гэй, хутчэй хапай прынаду,

Вырві лёску ў самахвала!»

I павольна, нібы месяц,

Белы месяц, з дна марскога

Угудвош, Самглаў, скрануўся,

А пасля, схапіўшы лёску,

Як струну, напяўшы туга,

Так яе сваім цяжарам

Закруціў у вадаверці,

Што вакол сама пірога

Пачала хадзіць кругамі,

Так, што хвалі дасягнулі

Берагоў і захістаўся,

Зашумеў чарот і шпажнік.

А калі з вады падняўся

Угудвош, як поўны месяц,

Гаявата так Самглаву

Кінуў з кпліваю пагардай:

«Іза, іза! Сорам, сорам!

Ты Самглаў, ты месяц-рыба,

Ты не той, каго я клікаў,

Ты не рыба-Цар, не Нама!»

I на дно бялявы, страшны

Месяц-рыба апусціўся.

Зноў пачуў магутны Нама

Гучны голас Гаяваты,

Выклік смелы, нецярплівы,

Што знявагі гулкім рэхам

Разлягаўся над вадою.

З дна пясчанага падняўся

Злосны Нама, натапырыў

Ваяўнічыя калючкі —

Баявыя фарбы ярка

Зіхацелі,— як маланка

Мільгануў і ў вокамгненне

На паверхні апынуўся,

Праглынуў шырознай пашчай

Гаявату і пірогу.

Нібы ў цёмную пячору

Пакаціўся Гаявата,

Як калода ў рэчцы чорнай,

Закруцілася пірога,

Покуль там ён, у вантробе,

Не намацаў сэрца Намы:

Нібы млын, яно грымела

Гулка ў цемры непрагляднай.

Гнеўна ўдарыў Гаявата

Кулаком па сэрцы Намы,

Так, што жылы ўсе і нервы

Затрымцелі ў целе Намы,—

Аслабеў ён, скалануўся,

Забурліў вадой і пенай,

Боль глухі адчуўшы ў сэрцы.

Лодку ўпоперак паставіў

Гаявата для бяспекі,

Каб не выскачыць часамі

З пашчы Намы, не загінуць;

I вавёрка, Аджыдома,

Завіхалася вясёла,

Балбатала і старанна,

Як умела, Гаяваце

Увесь час дапамагала.

Гаварыў ёй Гаявата:

«О маленькі мой таварыш!

За адвагу Гаявата

Шле сяброўскую падзяку

I імя табе дае ён:

Зваць цябе з хвіліны гэтай

Будуць дзеці Аджыдома,

Альбо хвосцік, што лятае!»

Зноў пачаў магутны Нама

Задыхацца, скалануўся

I раптоўна сціх і плынню

Быў да берага прыбіты.

I пачуў тут Гаявата,

Як шуміць пясок і галька,

Зразумеў тады, што Наму,

Рыб Цара, прыгналі хвалі,

Мёртвым кінулі на бераг.

I пачуў ён крык і енкі,

Сумятню і лопат крылаў,

Як на зборышчы драпежных

Птушак, што здабычу дзеляць;

Між рабрын вялізных Намы

Над сабой святла палоску

Ён убачыў і заўважыў

Там Каёшк, жыхарак мора —

На яго глядзелі чайкі,

Размаўлялі між сабою:

«Гэта брат наш Гаявата!»

Ён ім крыкнуў пераможна

Са сваёй пячоры цёмнай:

«О мае браты і сёстры!

Перамог, забіў я Наму:

Вызваляйце кіпцюрамі

Вы мяне з маёй няволі,

I навек з хвіліны гэтай

Подзвіг ваш уславяць людзі,

Будуць зваць з хвіліны гэтай

Вас Каёшк, што азначае —

Дабрачыннасць і рашучасць!»

I шумлівай чарадою

Чайкі дзюбамі сваімі,

Кіпцюрамі выратоўваць

Узяліся Гаявату,

Так яны з вантробы Намы

Ад пагібелі ў няволі,

Ад магілы пад вадою

Гаявату вызвалялі.

Выйшаў ён тады на бераг

Каля роднага вігвама

I пазваў адтуль Накоміс,

Паказаўшы ёй на месца,

Дзе ляжаў на мокрай гальцы

Нерухомы Мішэ-Нама,

А над ім ляталі чайкі.

«Я, — сказаў ёй Гаявата,—

Рыб Цара забіў, усмерціў!

Глянь, ён стаў здабычай чаек,

То сябры мае, Накоміс:

Сёння вызвалены імі

Я з вантробы Мішэ-Намы.

Не гані іх прэч, Накоміс,

Хай на славу пабалююць,

Хай дадому на балота

Адляцяць, як сонца зойдзе,

I тады нясі ўвесь посуд,

Кацялкі, глякі і цэбры,

Свежым тлушчам запасайся!»

Сонца дня зайшло паволі,

Узышло начное сонца

Над залівам — бледны месяц;

З шумным крыкам чарадою

Баль свой чайкі пакідалі,

Адляцеўшы да далёкіх

Астравоў, дзе іх чакалі

Гнёзды родныя ў чароце.

Моцным сном спаў Гаявата;

А Накоміс працавала,

Покуль месяцу на змену

Не прыйшло з усходу сонца

I пакуль не прыляцелі

З астравоў сваіх далёкіх

Чайкі зноў з галодным крыкам

Чарадой на баль світальны.

Так тры дні старой на змену

Чайкі з крыкам прыляталі,

Балявалі над здабычай,

Покуль голыя рабрыны

Не абмыў прыбой і птушкі

Не пакінулі ў спакоі

Косці Намы на ўзбярэжжы.