Спеў аб Гаяваце

Неяк з месяца зляцела

У далёкі час Накоміс —

На зямлю красуня ўпала:

Не дзяўчына, а жанчына,

Хоць жанчына, а не маці.

Як з падружкамі сваімі

Забаўлялася Накоміс,

Калі гушкалі Накоміс

Вінаградныя арэлі,—

Іх падрэзала падступна

Вераломная сяброўка;

Вось тады на луг зялёны,

Мускадэ, яна і ўпала —

Бесклапотная красуня,

Чорнай зайздрасці ахвяра.

«Зорка вунь зляцела з неба!

Зорка!» — людзі гаварылі.

Там, дзе папараць густая,

Мяккі мох пад галавою,

Там, дзе ціхую даліну

Асвятлялі зоры, месяц,

Разрадзілася Накоміс

Першароднаю дачкою,

Ёй імя дала — Венона,

I ў даліне, як лілея,

Расцвіла яе Венона:

Стала гнуткай, стала зграбнай

I прыгожаю, як месяц,

I чароўнаю, як зоры.

I не раз дачку Венону

Папярэджвала Накоміс:

«Бойся ты, асцерагайся

Мэджэківіса, Венона!

Ты ягоных слоў не слухай,

Не гуляй у лузе позна,

Спаць у кветках не кладзіся,

Каб цябе ён не пакрыўдзіў!»

Не паслухала Венона

Мудрай матчынай парады.

З шэптам хілячы дадолу

Травы, кветкі лугавыя,

Адшукаў Заходні Вецер,

Мэджэківіс, адвячоркам

У густой траве Венону,

Спакушаў дзяўчыну словам

Ён ласкавым і пяшчотным,

Аж пакуль не нарадзіла

Ашуканая Венона

Сына смутку і кахання.

Так радзіўся Гаявата,

Сын кахання, цуд прыроды;

А пяшчотная Венона

Ад бяды-тугі памерла,

Бо каварны Мэджэківіс,

Бессардэчны ашуканец,

Назаўжды яе пакінуў.

Доўга-доўга галасіла

Па сваёй дачцэ Накоміс:

«О калі была б я мёртвай,

Каб магла ляжаць з табою!

Я ўжо выплакала вочы!

Ваганомін, ваганомін!»

На ўзбярэжжы Гітчы Гумі,

Каля Велічнага Мора

У той час жыла Накоміс.

За сцяной яе вігвама

Дзень і ноч шумела нетра

Цёмных хвой і елак змрочных,

А з другога боку — мора

Падступала да вігвама

I, празрыстыя, шумелі

Хвалі Велічнага Мора.

Там унука калыхала

Шматпакутная Накоміс

У калысцы, змайстраванай

З ліпы, звязанай надзейна

Лані моцным сухажыллем

I засланай мяккім мохам,

Калыхала і спявала:

«Спі! А то мядзведзь пачуе!

Люлі-люлі, мой савёнак!

Што там свеціцца ў вігваме,

Што за вочы-вачаняткі?

Люлі-люлі, мой савёнак!»

Калыхала, гаварыла

Пра начныя зоры ўнуку,

Паказала хвост каметы —

Ішкуду з касой агністай,

Паказала каляровы

Танец воінаў нябёсных,

Іх блішчастых паліц ззянне

Над Паўночнаю Краінай;

Паказала серабрысты

Шлях усіх нябёсных зданяў —

Белы шлях на цёмным небе,

Поўны прывідаў і ценяў.

Цёплым вечарам улетку

Слухаў хлопчык на парозе

Ціхі гоман хвой вячыстых,

Слухаў ціхі плёскат хваляў,

Гукі дзіўных слоў і песень:

«Міні-вава!» — чуў у хвоях,

«Мэдвэй-ошка! — чуў у хвалях.

Бачыў там ён Ва-ва-тэйзі,

Светлячка, які лятае,

Як агеньчык, свеціць свечкай

Над кустамі, над травою;

Ён спяваў паціху песню,

Што Накоміс навучыла:

«Ва-ва-тэйзі, светлячок мой!

Светлячок, малая мушка,

Светлячок, начны агеньчык,

Пасвяці сваёю свечкай

Перад тым, як спаць я лягу,

Як свае заплюшчу вочкі!»

Бачыў, як над Гітчы Гумі

Поўны месяц падымаўся,

Бачыў цень на ім і плямы

I пытаў: «Што там, Накоміс?»

I адказвала Накоміс:

«Гэта воін раззлаваны

Неяк раз схапіў бабульку

I закінуў аж на месяц:

Плямы, што на ім ты бачыш,—

Гэта цела той бабулькі».

Прыкмячаў вясёлку ў небе

Ён на ўсходзе і паціху

Гаварыў: «Што там, Накоміс?»

I адказвала Накоміс:

«То дыван, сатканы небам,—

Гэта кветкі ўсе лясныя

I лілеі дзікіх прэрый,

Што завянулі калісьці,

Зноў у небе расцвітаюць».

Калі чуў ён крык савіны,

Смех, выццё ў начных гушчарах,

Дык палохаўся: «Што гэта? —

Ён шаптаў.—Што там, Накоміс?»

I адказвала Накоміс:

«Гэта совы, Куку-Кугу —

I нічога болыш — у лесе

На сваёй гавораць мове!»

Так хлапчук, унук Накоміс,

Навучаўся мове птушак,

Знаў іх тайны, іх імёны:

Як звіваюць гнёзды летам,

Дзе зімой прытулак маюць;

Размаўляў ён часта з імі,

Зваў: «Мае вы птушаняткі!»

Вывучаў ён мову звера,

Ад саміх звяроў дазнаўся,

Як бабёр жытло будуе,

Дзе вавёрка спраты мае,

Што аленя робіць жвавым,

А Вабаса палахлівым;

Часта з імі Гаявата

Размаўляў і зваў «братамі».

I вялікі знаўца казак —

Самахвал вядомы, Ягу,

Гаварун і валацуга,

Верны друг старой Накоміс,

Лук зрабіў для Гаяваты;

Ягу з ясеню надзейны

Лук зрабіў, а стрэлы — з дубу,

Наканечнікі іх — з яшмы,

Цеціву — са скуры лані.

I сказаў ён Гаяваце:

«Ну, сынок, збірайся ў пушчу,

Дзе аленяў ходзяць статкі,

Застралі самца, што горда

Носіць рогі, як галіны».

Гаявата лук і стрэлы

Браў — і рушыў смела ў пушчу

А вакол яго спявалі

Птушкі, лётаючы ў дрэвах.

«Не страляй нас, Гаявата!» —

Так малінаўка спявала;

Сіваграк, Авейса, ўторыў:

«Не страляй нас, Гаявата!»

Ён ішоў, яго вавёрка,

Аджыдома, выглядала

I скакала па галінах,

I прыцмоквала са смехам,

I са смехам прымаўляла:

«Не страляй, о Гаявата!»

I са сцежкі ўбок саскочыў

Трус бялявы і, на лапкі

Стаўшы заднія, прамовіў

Паляўнічаму малому

Жартаўліва і нясмела:

«Не страляй, о Гаявата!»

Іх не слухаў Гаявата,—

Нібы сонны, крочыў лесам,

Думаў толькі пра аленя,

У сляды яго ўглядаўся,

Што па сцежцы ўніз да рэчкі

Прывялі яго тым часам.

За алешынай густою

Дачакаўся ён аленя:

Меў ён рогі, як галіны,

Меў два вокі, як маланкі,

Дзве наздры, як подых буры;

Да ракі алень спускаўся,

Ад лістоў — у ценях-плямах,

I ад сонца — ў плямах светлых

Звера ўбачыўшы на сцежцы,

Наш стралок закалаціўся

Сам, як лёгкі ліст бярозы.

I, прыпаўшы на калена,

Ён нацэліўся ў аленя,

Ледзь крануў рукой галінку,

Як алень насцеражыўся,

Гучна тупнуў капытамі,

Скочыў, нібы ад удару,

Скочыў, быццам нечакана

На стралу нагой наткнуўся.

Як аса, страла звінела,

Як аса, ў яго ўпілася!

Мёртвы ўпаў ён каля броду;

Сэрца біцца перастала

У рагатага аленя;

А затое ў Гаяваты

Ледзь не выскачыла сэрца,

Як дамоў ён нёс здабычу;

Нёс, а Ягу і Накоміс

Гучна пляскалі ў далоні.

I пашыла плашч Накоміс

Паляўнічаму са скуры,

Для гасцей-суседзяў з мяса

Смачных страў нагатавала,

Частаваліся суседзі,

Гаявату называлі

Сон-джы-тэгэ! — хлопец дужы,

Ман-го-тэйзі! — малайчына.