Спеў аб Гаяваце

На ўзбярэжжы Гітчы Гумі

Састарэлая Накоміс

Рукі ў неба прасцірала

Над зямлёй, дзе захад сонца

Фарбаваў у чырвань хмары,

Завадзь Велічнага Мора.

Сонца полымем пякельным

Прабівала шлях барвовы,

Падпаліўшы за сабою

Неба, так, як паліць войска

Стэп у часе адступлення;

I ўзышоў на ўсходзе месяц,

Быццам ён з засады вылез,

I пагнаўся ўслед за сонцам

Па яго крывавых сцежках,

Сам у водблісках крывавых.

I на захад прасцірала

Рукі ў роспачы Накоміс,

Гаварыла Гаяваце:

«Там жыве ўладар караляў

Меджысогван, Дух Багацця,

Чараўнік, які завецца

З веку ў век Пяром Жамчужным;

Там жыве ён пад надзейнай

Вартай змей, пачвар агністых,

Змей Кінэбік; іх пабачыць

Можаш ты ў вадзе бясконцай,

Чорнай, як смала, як дзёгаць,

Што, як мора, разлілася

Да заходніх хмар барвовых.

Гэта ім забіты бацька

Мой, каварна ашуканы,

Калі з месяца спусціўся

На зямлю за мною следам,

Каб знайсці мяне ў даліне.

Меджысогван пасылае

Нам хваробы, ліхаманкі,

Дзьме смяротнаю імглою,

Вее вільгаццю балотнай,

Багны параю атрутнай!

Выбірайся ў шлях на чоўне

З булавою, Пагэвоган,

Лук вазьмі свой, Гаявата,

З наканечнікамі стрэлы,

Рукавіцы, Мінджыкэван;

Змаж пірогу тлушчам Намы,

Каб па чорных вадаёмах

Ты на ёй праехаў шпарка,

Каб знішчаў ты чарадзея,

Ратаваў народ ад смерці,

Меджысогвану адпомсціў —

За майго адпомсціў бацьку!»

Не марудзіў Гаявата,

Захапіўшы ўсё, што трэба,

I паляпаўшы вясёла

Па баках сваю пірогу,

Загадаў: «Плыві наперад!

Нас с табой не спыняць змеі,

Смаляныя вадаёмы,

Човен мой, о сябра любы!»

Човен горда бег уперад,

I ўрачыста Гаявата

Гімн спяваў свой ваяўнічы,

А над ім Кіню магутны,

Правадыр сям'і птушынай,

Баявы арол, кружыўся

З дзікім крыкам, з перасвістам.

Хутка ўбачыў Гаявата

Велічэзных змей, Кінэбік,

У вадзе яны кішэлі,

Выгіналіся пачварна,

Натапырваючы грывы,

Парай дыхалі пякельнай,

Каб ніхто не мог да іхніх

Уладанняў падступіцца.

Але смелы Гаявата,

Гучна крыкнуўшы, сказаў ім:

«Прэч, пачвары, прэч, Кінэбік,

Вызваляйце шлях-дарогу!»

Засіпелі змеі люта,

Злосна ў твар агнём дыхнуўшы:

«Гэй, вяртайся, Шагадая,

У вігвам старой Накоміс!»

Гаявата ўскінуў гнеўна

Лук свой з ясеню і стрэлы

Пасылаць пачаў з пірогі,

Трапна цэлячыся ў гадаў:

Кожны гук нацятай туга

Цецівы быў гукам смерці,

Свіст стралы нёс гібель змеям,

Гаяваце — перамогу!

Па вадзе ён плыў крывавай

Між пачвар, якіх усмерціў,

I звяртаўся пераможна

Гаявата да пірогі:

«Ты плыві цяпер да чорнай,

Смаляной вады балотнай!»

Густа змазаў тлушчам Намы

Ён бакі і нос пірогі,

Каб шпарчэй яна імчала

Па вадзе, як дзёгаць, ліпкай.

I ўсю ноч ён плыў па гразкай

Той вадзе, пакрытай вечнай

Цвіллю, па вадзе стаячай,

Ад трысця гнілога чорнай;

Пры святле начнога сонца

Плыў вадою нежывою,

Месцам тым, дзе душы мёртвых

У паўночны час ляталі

Трапяткімі аганькамі

Над прыстанішчам часовым.

Асвятляў паветра месяц,

А ваду цямрылі цені,

А над ім маскіт, Саджэма,

З баявой круціўся песняй,

Ліхтарамі Ва-ва-тэйзі,

Светлякі, збівалі з тропу,

А з вады Дагінда, жаба,

Жоўтым вокам пазірала,

Ціха ўсхліпнула і знікла;

I напоўнілася ў момант

Наваколле стогалоссем,

I, пазнаўшы Гаявату,

З трыснягоў сваіх Шух-шух-га

Абвясціла крыкам гучным

Аб ягоным набліжэнні!

Плыў на захад Гаявата,

Дзе ў палацах Меджысогван

Жыў і слыў Пяром Жамчужным

Змардаваны, бледны месяц

Доўга-доўга на світанні

Углядаўся ў Гаявату,

А калі на ўсходзе сонца

Паднялося, прыпаліла,

Перад ім ужо на ўзгорку

Ззяў палац — Вігвам Жамчужны,

Меджысогвана харомы.

«Гэй, наперад!» — зноў пірозе

Ён сказаў тады — і шпарка

Паімчаўся лёгкі човен

Пераможна праз лілеі,

Праз густы чарот і шпажнік,

Што хістаўся на ўзбярэжжы.

I на бераг Гаявата

Выйшаў, ног не замачыўшы.

Тут жа ўзяў ён лук свой грозны

I, адным канцом надзейна

У пяску замацаваўшы

Лук свой з ясеню, каленам

Пасярэдзіне націснуў;

З цецівы, напятай туга,

У палац — Вігвам Жамчужны,

Пеючы, страла ляцела

З гордым выклікам на бітву:

«Меджысогвана на бітву

Гаявата выклікае!»

Хутка выйшаў Меджысогван,

Змрочны з выгляду, магутны,

I высокі і плячысты,

З галавы да пят убраны —

Як нябёсы на світанні —

Упрыгожаннем і зброяй,

Яркай фарбай баявою —

Жоўтай, сіняю, чырвонай,

Пер'ем лепшага гатунку,

Пер'ем з доўгіх крыл арліных.

«А, дык гэта ж Гаявата!—

Кпліва крыкнуў Меджысогван.—

Добра ведаю цябе я.

Прэч адгэтуль, Шагадая!

Прэч адгэтуль, баязлівец!

Ты ж унук старой Накоміс!

Твайго прадзеда забіў я

I цябе не пашкадую!»

Не збаяўся Гаявата,

Адказаў яму спакойна:

«Словам гучным, словам грубым

Не заб'еш, як тамагаўкам,

Самахвальствам не параніш,

Стрэлы б'юць вастрэй, чым кпіны,

Справа значыць больш, чым слова!»

I пачаўся найвялікшы

Бой з усіх баёў, вядомых

Сонцу, птушкам ваяўнічым.

Цэлы летні дзень, з усходу

Да заходу, ён цягнуўся,

Бо жамчужнае кальчугі

Не маглі ніяк пашкодзіць

Тамагаўк і Мінджыкэван,

Рукавіцы Гаяваты;

Імі мог крышыць ён скалы,

Але толькі не кальчугу,

Не з жамчужын дробных петлі,

Што ад стрэл зачараваны.

Перад тым, як сонца зойдзе,

Хмурны, ранены, змарнелы,

З разадранай рукавіцай,

З калчаном, дзе засталося

Толькі тры стралы, спыніўся

Адпачыць, на лук прыпаўшы,

Гаявата пад сасною,

Скрозь пакрытай шэрым мохам,

Цвіллю жоўтай, нібы скурай

Чалавечага абутку —

Страшнай згадкай аб памершых.

Нечакана дзяцел, Мэма,

Прабубніў над галавою:

«Цэлься ў скронь стралою трапнай,

Бі ў карэнні незаклятых

Валасоў і кос ягоных.

Толькі гэтак чарадзея

Можна раніць, Гаявата!»

Выбраў момант Гаявата,

Калі вораг нахіліўся,

Каб падняць і кінуць камень,—

I стралой, ад пер'яў — лёгкай,

I ад яшмы — вострай, трапіў

У карэнні незаклятых

Кос ягоных; спатыкнуўся

Чарадзей, рвануўся ўперад,

Як бізон, стралком падбіты

На заснежаных прасторах.

I яшчэ трапней ад першай

Біла ў цэль страла другая,

I ўпілася больш глыбока,

I працяла больш балюча;

Захістаўся Меджысогван,

Пачалі калені гнуцца,

Як трысцё пад буйным ветрам.

Ад стралы апошняй, трэцяй,

Што, як громам, аглушыла,

Дзень пагас, і Меджысогван

Смерці крок пачуў у цемры,

Голас Погака прызыўны,

I адчуў у вечным змроку

На сабе ягоны позірк.

Пад нагамі Гаяваты

Чарадзей ляжаў забіты.

I тады пазваў удзячны

Гаявата Мэму, дзятла,

З той сасны, сасны маркотнай;

Меджысогвана крывёю

Фарбаваў чупрыну Мэмы

Ён у знак заслуг ягоных;

З дня таго зялёны дзяцел

Носіць горда чуб чырвоны —

Знак заслуг сваіх мінулых,

Не забытых Гаяватай.

З чарадзея скінуў потым

Ён жамчужную кальчугу,

Як змагання знак, як памяць

Незабыўнай перамогі.

Цела берагу пакінуў,

Частку — хвалям, частку — сушы:

Галаву вада схавала,

Жоўты жвір засыпаў ногі.

Над забытаю ахвярай

Баявы арол кружыўся,

З кожным кругам ён зніжаўся,

Набліжаўся, набліжаўся.

З Меджысогвана харомаў

Вынес скарбы Гаявата,

Незлічоныя багацці,

Горы футраў сабаліных,

Скур бабра і гарнастая,

Паясы, каралі, стрэлы,

Наканечнікі са срэбра.

Ён дабром сваю пірогу

Нагрузіў, паплыў дадому

Па вадзе, як дзёгаць, чорнай,

Міма змей, якіх ён знішчыў.

Вёз трафеі Гаявата

З гучнай песняй перамогі.

На пясчаны бераг выйшлі,

Каб сустрэць як след героя,

Што дадому ехаў з песняй,

Састарэлая Накоміс,

Чайбайабас, дужы Квазінд;

I народ зварот ягоны

Адзначаў шумлівым святам,

Гучнай песняй, прывітаннем:

«Слава, слава Гаяваце!

Ён забіў таго, хто зваўся

З веку ў век Пяром Жамчужным,

Хто труціў нас, хто знішчаў нас

Векавечнай ліхаманкай,

Багны пошасцю смяротнай!»

Назаўжды застаўся ў сэрцы

Гаяваты дзяцел, Мэма.

Каб не гасла памяць бітвай

Змацаванага сяброўства,

Люльку мірную ўпрыгожыў

Ён чубком з чырвоных пер'яў,

Грабяньком барвовым Мэмы.

А багацце чарадзея,

Незлічоныя трафеі,

Ён аддаў свайму народу,

Раздзяліў усім пароўну.