Спеў аб Гаяваце

А цяпер я раскажу вам,

Як пасціў у нетры дзікай,

Як маліўся Гаявата

Не аб шчасці паляўнічым,

Не аб спрыце ў рыбнай лоўлі,

Не аб славе пераможнай —

Аб дабры для ўсіх плямёнаў,

Згодзе, шчасці для народаў.

Збудаваў сабе спачатку

Ён жыллё — вігвам у лесе

Над празрыстым Гітчы Гумі

У вясновы час вясёлы,

У духмяны Месяц Лісцяў,

I ў дзівосных мроях-зданях

Сем начэй і дзён пасціў там.

Першы дзень блукаў ён лесам

Ён труса загнаў у норку,

З нетры выпужаў аленя,

Слухаў, як фазан балбоча,

Як вавёрка гаспадарыць,

Бачыў, як пад дахам хвоі

Віў гняздо Амімі, голуб,

Як на поўнач з шумным статкам

Вава, гусь, назад ляцела

У свой родны край балотны.

«Уладар Жыцця! — усклікнуў

Ён з адчаем. — Я хацеў бы

Знаць: няўжо ад іх залежыць

I жыццё і шчасце наша?»

Дзень, другі блукаў ён лугам,

Мускадэ, і Манамоні,

Дзікі рыс, ён там убачыў,

I Мінагу, і Адамін —

I чарніцы, і суніцы —

і агрэста куст, Шабомін,

I Бімагут, вінаграднік,

Што гірляндай віўся ў дрэвах.

«Уладар Жыцця! — усклікнуў

Ён з тугою. — Знаць хацеў бы

Я: няўжо ад іх залежыць

I жыццё і шчасце наша?»

Трэці дзень сядзеў і думаў

Ён над возерам празрыстым;

Асятра ён бачыў, Наму,

Як пляскаўся той на волі,

Сыпаў пырскі, быццам вампум.

Бачыў там марскога рака,

Шагашы, і Акагавіс,

Селядца рачнога, бачыў.

«Уладар Жыцця! — усклікнуў

Ён з адчаем. — Знаць хацеў бы

Я: няўжо ад іх залежыць

I жыццё і шчасце наша?»

На чацвёрты дзень на лісці

У сваім ляжаў вігваме

Да начы ён у знямозе.

Перад ім мільгалі здані;

Недзе хвалі пазалотай

Зіхацелі, і ў павольным

Карагодзе палыхала

Неба полымем заходнім.

Ён убачыў: падыходзіць

Да яго юнак плячысты,

Стройны, змрокам апавіты,

Галава ў зялёным пер'і,

Пасмы мяккія, а косы

Залацістыя, як сонца.

Ён спыніўся на парозе,

Доўга з жалем і спагадай

Пазіраў на Гаявату,

На ягоны твар пакутны,

I, уздыхнуўшы, як лагодны

Вецер Поўдня ў верхавінах,

Ён сказаў: «О Гаявата!

Голас твой пачула неба,

Бо цярпліва ты маліўся

Не аб шчасці паляўнічым,

Не аб спрыце ў рыбнай лоўлі,

Не аб славе пераможнай

Сярод воінаў адважных,

А маліўся ты аб шчасці,

Аб дабры для ўсіх народаў.

Гэта я прыйшоў, Мандамін —

Гітчы Манітай пасланы,

Каб сказаць табе, што працай,

Барацьбой сваёй упартай

Ты жаданае здабудзеш.

Ты ўставай з галін зялёных,

Каб падужацца са мною!»

Быў галодны Гаявата,

Сілу страціў, але хутка

Ён устаў з галін зялёных,

На святло з вігвама выйшаў,

Каб з Мандамінам змагацца,—

Да яго ледзь дакрануўся,

Як вярнулася бадзёрасць,

Як напоўнілася сэрца

Зноў адвагай і надзеяй.

Сілай мераліся ў лузе

Доўга ў полымі заходнім,

I рабіўся ўсё мацнейшы

I дужэйшы Гаявата;

Але змрок зямлю ахутаў,

І пачуўся енк тужлівы

Чаплі шызае, Шух-шух-гі,—

Горкі крык яе галодны

Даляцеў да іх з балота.

«Годзе! — вымавіў Мандамін

I ўсміхнуўся Гаяваце.—

Заўтра часам вечаровым

Будзе зноў выпрабаванне».

Так сказаўшы, знік Мандамін:

Ці дажджом на дол праліўся,

Ці падняўся туманамі —

Не прыкмеціў Гаявата;

Бачыў толькі: знік Мандамін,

Аднаго яго пакінуў

З бледным возерам унізе,

З карагодам зор уверсе.

Так два вечары — як толькі

Дагараў, нібы той вугаль,

У нябёсаў яркім горне

Сонца шар і апускаўся

На ваду паволі з неба —

Выклікаў яго Мандамін.

Два разы з'яўляўся моўчкі

Ён, нібы раса, якая

Набывае форму кропляў

На траве альбо на дрэвах,

Што нікому непрыкметна

Ні ў часы свайго прыходу,

Ні ў хвіліны адыходу.

Сілай мераліся ў лузе

Тройчы ў полымі заходнім,

У святле яго, аж покуль

Не ахутвала іх цемень

I Шух-шух-га крык галодны

Ім з трысця не пасылала.

Слухаў гэты крык Мандамін.

Стройны ён, шыракаплечы,

У сваім стаяў уборы:

Галава прыбрана пер'ем,

На чале яго, ад стомы

Пасля бою, выступалі

Кроплі поту, як расінкі.

Ён усклікнуў: «Гаявата!

Тройчы ты са мной змагаўся,

Як герой, табе за гэта

Уладар Жыцця прысудзіць

Нада мною перамогу!»

А пасля дадаў з усмешкай:

«Заўтра скончыш перамогай

Ты сваё выпрабаванне.

Скінь з мяне тады адзенне —

Мой убор зялёна-жоўты,

Пер'е ўсё паабрываўшы,

Пахавай і грунт магільны

Разраўнуй, пасцель такую

Падрыхтуй, каб мог прыходзіць

Да мяне вясновы дожджык,

Сонца схоў мой сагравала.

Так зрабі, каб пустазелле

Нада мной не вырастала,

Каб да ціхае магілы

Кагагі, крумкач магутны,

Цар Груган, не знаў дарогі.

Ты вартуй маю магілу,

Аж пакуль я не прачнуся!»

Так сказаўшы, знік Мандамін.

Спаў спакойна Гаявата,—

Слухаў спеў начное птушкі,

Ваванэйсы, спеў маркотны

Над прытулкам адзінокім;

Слухаў ён, як Сібавіша,

Гаваркі ручай, праз пушчу

Бег і вёў размову з ёю;

Чуў ён шорах, чуў дыханне

Тых галінак, што на дрэвах

Калыхаў лагодны вецер.

Чуў усё, што потым стала

Сонным гоманам і шэптам:

Спаў спакойна Гаявата.

А на сёмы дзень Накоміс

Прынясла яму паесці,

Са слязамі гаварыла,

Што ад голаду загіне

Неразумны Гаявата,

Як адмовіцца ад ежы.

Ён не стаў нічога есці,

Каштаваць не стаў нічога,

Толькі так сказаў: «Накоміс!

Пачакай, як сонца зойдзе,

Дачакайся, як сцямнее

I Шух-шух-га на балоце

Гучным крыкам дзень праводзіць!»

I пайшла дамоў Накоміс

З горкім плачам, баючыся,

Што яго загубіць голад.

I адзін чакаць застаўся

Ён Мандаміна з тугою.

Вось на ўсход даўгія цені

Ад лясоў і скал кладуцца;

Вось упала сонца з неба

На шырокую затоку,

Паплыло па ёй на захад,

Так, як вечарам асеннім

На ваду ляціць чырвоны

Ліст і ў хвалях патанае.

Зірк — а ўжо стаіць Мандамін

На парозе з прывітаннем:

Галава — прыбрана пер'ем,

Косы — мяккія, даўгія,

Залацістыя, ва ўборы

Дарагім — зялёна-жоўтым.

Бледны з твару Гаявата,

Хоць і зможаны, а выйшаў

На апошняе змаганне.

I зліліся дол і неба,

Замільгалі прад вачамі!

Як шчупак, што ў сеці трапіў,

Хоча вырвацца на волю,

Гэтак сэрца Гаяваты

Трапяталася шалёна.

Сотні сонцаў у адзіным

З ім кружылі карагодзе,

Назіраючы за бітвай.

На зялёнай лугавіне

Раптам ён адзін застаўся,

Цяжка дыхаў, і дрыжала

Ад напружання ўсё цела;

Перад ім на лугавіне,

У адзежы пашматанай,

На зямлі ляжаў Мандамін

Мёртвы ў полымі заходнім.

Пераможца Гаявата

Так зрабіў, як ён наказваў:

Зняў з Мандаміна адзенне,

Пахаваў яго як трэба:

Разраўняў над ім магільны

Грунт, зрабіў яго мякчэйшым,

I сярод дрыгвы балотнай

Чапля шызая, Шух-шух-га,

Гучна крыкнула з тугою,

Горкім жалем і жалобай.

I вярнуўся ў дом Накоміс

У той вечар Гаявата,

I ў той вечар завяршыўся

Сёмы дзень выпрабавання.

Не забыў ён той мясціны,

Дзе змагаўся, не пакінуў

Без прыгляду Гаявата

Той грудок, дзе сном глыбокім

Спаў, зямлёю закапаны,

Пад дажджом і яркім сонцам,

Пераможаны Мандамін.

Кожны дзень стаяў ні варце

Пахавання Гаявата,

Даглядаў, каб наваколле

Палыном не зарастала,

Каб на мяккі груд магільны

Груганы не заляталі.

Час мінуў, сцяблінка глебу

Прадзяўбла зялёнай дзюбкай,

А за ёй услед — другая.

I не скончылася лета,

Як маіс узняўся, косы

Распусціўшы залатыя,

Пышны, стройны і высокі.

Не стрымаўся Гаявата,

Гучна выгукнуў: «Мандамін!

Гэта друг людзей, Мандамін!»

Тут жа ён пазваў Накоміс,

Клікнуў Ягу, расказаўшы

Аб здарэнні чараўнічым,

Барацьбе і перамозе,

Паказаў маіс зялёны —

Людзям новы дар, што стане

Іхняй ежай назаўсёды.

А калі парой асенняй

Пажаўцеў маіс зялёны,

Сакавітыя зярняты

Сталі цвёрдыя, як вампум,

Ён сабраў яго кіёўкі,

Скінуў з іх сухое лісце,

Як з Мандаміна адзежу

Скідваў некалі і людны

«Баль Мандаміна» наладзіў,

Новы дар паказваў людзям.