Беларускiя народныя казкi

АБ ДУРНЮ I ЗАЛАТЫМ ПТАХУ

Было ў ваднаго чалавека трох сыноў: двух разумных, а трэйцi — дурны. Старэйшы ўмеў на скрыпцы йграць, серадольны — на дудцы, а найменшы — дурны, усё, седзячы на печы, лучыну стругаў. Вырасла ў таго гаспадара ў садочку яблынка, а на ёй расьлi залатыя яблычкi. Аднаго разу агледзiлi яны, што кажнаю ноччу не ставала аднаго яблычка. Выправiў бацька старэйшага сына пiлнаваць, а ён прыставiў драбiнку да яблынi i йграе сабе ды йграе. Адно-ж на ранiцу яму спаць захацелася, ён задрамаў, а тымчасам нешта зашумела. Прачнуўся, аж нiдзе нiчога няма, толькi яблычка не стае. Пайшоў ён да бацькi змаркоцiўшыся, што не дапiльнаваў.

На другую ноч серадольны кажа:

— Пайду ўжо я, я дапiльную.

Як прыйшла другая ноч, пайшоў ён iз сваёй дудкай, сеў на драбiнцы ды йграе сабе на ўсякiя лады. Грае ён так, грае, ледз узыйшла зарнiца, а яму спаць захацелася; ён задрамаў, аж чуе скрозь сон, што нешта зашумела. Пакуль ён прачнуўся, iзноў аднаго яблычка няма. Брыдка й яму iсьцi ў хату, што не дапiльнаваў яблычка.

А ўжо той дурны кажа:

— На чым стану то стану, а такi мушу дапiльнаваць залатых яблычкаў. — Усе толькi ўсьмiхнулiся на тую гутарку.

Прышла трэйцяя ноч, дурны, такi ўжо рызыкоўны, выбiраецца ўжо на драбiну, набраў iз сабою лучыны ды й пачарапкаўся якраз на яблынку. Стругае ён сабе, стругае ды й падсьпеўвае. Ледзь пачало на сьвет займацца, аж чуе шчэ здалёк, што нешта шумiць. Прытаiўся ён на драбiнцы, ажно-ж залаты птах вялiкi, большы за жураўля, ляцiць проста на залаты яблычак. Птах да яблынкi, а ён яго — цап за хвост. Птах вырваўся i яблычка ня ўкраў, толькi тры пярынкi засталося ў дурнога ў руцэ. Бяжыць ён з радасьцю ў хату:

— А што, цi-ж не казаў, што дапiльную. Хоць птушку й упусьцiў, але пер'е якое маю i яблычкi ўсе.

Браты, як кроўю пазалiвалiся ад сораму, што дурны славы даканаў. I давай тут старшы брат казаць:

— Ну, браткi, паеду я ў сьвет шукаць гэтае птушкi.

Узяў адну пярыну iз сабою, набраў грошай на дарогу i ўсяго, што было патрэбна, прывязаў мечык, сеў на каня ды й паехаў. Прайшло ўжо шмат часу — анi птушкi, анi брат старэйшы не варочаецца. Тады серадольны й кажа:

— Ну, паеду-ж я ўжо шукаць i брата i птушкi.

Набраў i той усяго ўсялякага, прывязаў мечык, сеў на каня ды й паехаў. Жджэ бацька, жджэ год i другi, а тут анi птушкi, анi сыны не варочаюцца. Ажно-ж аднаго разу, стругаючы лучынкi, аказваецца дурны:

— А што-ж, татку, анi хлапцоў нашых, анi птушкi няма, трэба ўжо мне выбiрацца ў дарогу.

Бацька падумаў сабе:

— Iдзi! Няма тых разумных, то няхай i цябе, дурнога, ня будзе.

Дурны нiчога iз сабою ня браў: анi грошай, анi яды, толькi ўзяў трэйцюю пярынку, кiй у руку, ножык прывязаў да пояса, той самы, каторым ён лучынкi стругаў, ды й пайшоў пехатою. Iдзе ён сабе ды йдзе, ужо й ноч надыходзiць, аж бачыць, ляжыць пры дарозе конь здохлы. Нiчога ў iм у сярэдзiне ня было, толькi хрыбеты наставiлiся. Спынiўся гэта дурны, паўглядаўся на каня i думае сабе:

— Легчы спаць на полi, то холадна будзе на ветры; прасiцца да каго нанач, шчэ ня прымуць, улезу ў гэты тулаб ды й буду ў iм спаць, як на печы ў таткавай хаце. Улез ды й зараз заснуў. Сьпiць ён сабе спакойна, аж чуе, што нехта яго хату торгае. Зiрнуў ён праз скабы, аж гэта ваўчыца цягае гэтага каня i каля яе ваўчанятка маленькае: яна грызе, а яно сабе бегае ды нюхае i ўбегла ў сярэдзiну, дзе ляжаў дурны. Як яно ўбегла, дык ён — цап за яго, а ваўчыца давай прасiць ды малiць:

— А мой ты, — кажа, — такi, а мой ты сякi, зраблю табе, што захочаш, адно аддай мне маё дзiця!

Дурны-ж кажа:

— Мне нiчога ня трэба, толькi скажы ты мне, дзе жыве залаты птах, што ў майго бацькi яблычкi краў?

— I скажу табе, — кажа, — i завяду, толькi пасядзi ты тут крышачку, пакуль я сваё дзiця да гнязда завяду i сама вярнуся.

— Ну, — кажа дурны, — добра, пачакаю, толькi не марудзь, — i аддаў ёй тое воўчанятка.

Як ваўчыца сказала, так i зрабiла. Прыйшоўшы да яго кажа:

— Ну сядай на мяне, я цябе хутчэй занясу, чымсьцi ты туды сам дойдзеш.

Нясла яна яго, нясла, а як iм есьцi захочацца, то ваўчыца пабяжыць, зловiць хутчэй дзе што, задушыць, прынясе яму; ён крыху прыпячэ, зьесьць ды далей у дарогу. Прышлi яны да мора. Ваўчыца кажа:

— Я табе пайду гусачку злаўлю, пад'есьцi трэба, каб быў дужы, бо цяжкая праца цябе чакае.

Калi-ж пераплылi на другi бок мора, ваўчыца яго зноў навучае:

— Iдзi ты ў гэты двор, што бачыш, толькi пацiхусеньку, памалюсеньку, каб нiдзе ня шаснуў, бо гэта закляты двор: усё ў iм, што толькi ёсьць, то сьпiць; а як ты, — кажа — шарахнеш, то ўсё папрабуджваецца i ты стуль ужо жывым ня выйдзеш. А як ты, — кажа, — увойдзеш у браму, то там два сабакi стаяць, на зялезных ланцугох укованыя, то йдзi пацiхусеньку, не разбудзi iх, бо як яны забрэшуць, то цэлы двор разбудзяць. А глядзi, — кажа, — як ты ўвойдзеш у першы пакой, там вiсiць меч бразгучы, — ён залаты, дарагiмi каменьнямi саджаны i вельмi харошы й дарагi; але ты яго ня чапай, бо як ён, — кажа, — пачне бражджэць, зьвiнець, то ўсе папрачынаюцца, i ты там зьгiнеш. Увойдзеш, — кажа, — у другi пакой, вiсiць гадзiньнiк зьвiнячы, не чапай яго, бо зьгiнеш. I яшчэ яму кажа:

— Глядзi-ж як увойдзеш у трэйцi пакой, там вiсiць залатая клетка, а ў тэй клетцы сядзiць залаты птах, што ў вас яблычкi краў; вымi, — кажа, — яго з клеткi памалюсеньку, пацiхусеньку i сам цiшком iдзi назад, да мяне, бо я на цябе тут чакаць буду.

Так ён i пайшоў туды. Перайшоў ён тыя сабакi, бачыў ён шмат людзей нейкiх чарнакнiжнiкаў, а ўсе i ўсё, дзе што хто рабiў, там i заснулi. Перайшоў ён тыя пакоi, пра якiя яна яму казала, ды i ўвайшоў у трэйцi. Тут, як не рване за тую клетку з птахам (ведама як дурны), дык як ня возьмуць званы бiць, а ён як ня выляцiць у другi пакой, як не рване за той залаты гадзiньнiк — як не пачне той гадзiньнiк на ўсялякiя лады перацiнаць; як ня выляцiць ён у першы пакой, ды за той меч — меч зьвiнiць, бражджыць. Усё тое галасу нарабiла, крыку, гармiдару; тыя папрачыналiся, а ён дай Бог ногi; i волас з галавы яму ня спаў — пераляцеў, як муха мiж iмi.

Бачыць ваўчыца здалёк, што ён ляцiць на перадзе, а яны яго ўжо даганяюць, падбегла яна да яго, ён сеў на яе з гэтым багацьцем ды й паплылi. Адплылi добры кавалак ад берагу, глядзяць ажно тыя ўсе стаяць над морам ды й рукi ломяць, ды й ломяць…

Пераплылi яны ўжо мора, давай ён прасiць ваўчыцу:

— Скажы ты мне, дзе мае браты, парадзь ты мне, як-бы я мог iх дастаць.

— Ня зьвязвайся ты, — кажа ваўчыца, — з братамi, бо яны цябе iзь сьвету зьвядуць.

Але ён яе просiць, ён яе малястуе.

— Скажы ты мне, скажы! Мяне, — кажа, — бацька за дурнога мае ды й ня любiць так, як iх, няхай ён зь iх хоць пацешыцца.

Не магла ваўчыца ад яго адчапiцца ды й кажа:

— Iдзi на каралеўскi двор, яны ў вастрозе сядзяць, толькi пiльнуйся, кажа, — каб яны цябе iзь сьвету ня збавiлi, — ды й разьвiталася зь iм.

Дурны пайшоў да братоў, а яна да свайго дзiцяцi.

Дайшоў дурны да караля ды й дастаяў таго, што яго братоў звольнiлi. Сабралiся яны ўсе разам ды й паехалi да бацькi. Прыехалi браты ў цёмны лес, узялi таго дурнога забiлi, а забiўшы, адцягнулi крыху з дарогi, гальлём прыкрылi, а самi зь яго багацьцем паехалi.

Бегла тудою тая самюсенькая ваўчыца ды зьветрыла цела дурнога. Падбегла, разьвярнула гальлё i пазнала, што гэта ён.

— От, — кажа, — як ён мяне паслухаў. А я яму казала, а я прыказвала, а я навучала — ды так яна ўжо па iм бядуе, i сама ня ведае, што яму даць за радачку.

Прыдумала пасьля сама сабе:

— Пайду, — кажа, — я да таго здохлага каня, мо я там якую радачку знайду.

Прыбегла яна да таго каня, улезла ў той тулаб ды й сядзiць, ажно наляцелi крукi тое сьцерва кляваць. Яна гэта зьнячэўку ўхапiла адно кручанё ды й трымае, а кручыха так яе ўжо просiць, так молiць.

Ваўчыца кажа:

— Як ты мне прынясеш вады жывучае ды гаючае, то я табе аддам тваё дзiця.

— От, як бач, — кажа кручыца, — так i прынясу, — ды й паляцела хутчэй сама. Набрала яна за гарамi, за дунаямi дзьве пляшачкi вады ды й прыносiць. Ваўчыца зараз ёй дзiця аддала, а сама пабегла да дурня, палiла яго аднэю вадою, ён ажыў, палiла другою — устаў.

— А што, — кажа ваўчыца, — цi-ж я табе не казала, што твае браты гэтак зробяць? Пасьпяшай-жа ты цяпер хутчэй да дому, бо ўжо твой бацька бяседу склiкае, па табе стол адстаўляцьме ды й з радасьцю, што ягоныя сыны з такiм багацьцем жывыя й здаровыя да хаты паварочалiся. Зьяжджаюцца туды i паны, i цыганы, i каралi, i ўсялякiя людзi, бо кажнаму гэта вялiкае дзiва. А як ты прыйдзеш туды, то цябе нiхто не пазнае; ты прасiся, каб цябе хоць за падкухара прынялi. Бацька, — кажа, — твой не захоча, але кухар прыме, бо яму надта шмат працы. А памятай, — кажа, — калi кухар будзе абед той варыць, то ты ў кажную страву ўпусьцi па калельцы гэтае вады, то яна надта смачная будзе.

Як яна яму сказала, так усё сталася. Прыняў яго кухар за падкухара, пасьля панастаўляў яму ўсялякiх страваў, каб варылiся, а дурны яму i кажа:

— Дзядзьку, вы сабе або пайдзеце дзе можа, або ляжце, вы стурбавалiся ўжо, а я адзiн дам раду.

А кухар з таго надта рады, зьверыў ужо ўсё на дурня, а сам прыйшоў толькi тады, калi пара была даваць да стала ды й знайшоў усё пароблена, як не спадзяваўся.

Па тэй ужо вячэры цi па абедзе, хто яго ведае, як там называць, клiча гаспадар кухара, дае яму гасьцiнца ды й дзякуе за такiя смачныя стравы. Толькi той кухар быў нейкi сумленны ды й кажа:

— Гэта той хлапец, што стаў за падкухара, панаварваў такiх смачных страваў.

Гаспадар кажа:

— Клiкнi мне гэтага падкухара.

Прыходзiць падкухар, а гаспадар:

— Дзе ты, — кажа, — i скуль навучыўся гэтак смачненька варыць?

— У цёмным, — кажа, — лесе, пры дарозе, з-пад братняе рукi, што за дабро лiхам плацяць.

Гаспадар i госьцi не зразумелi гэтага, толькi браты, як папера, белыя сталi. Тады дурны кажа:

— Калi не разумееш падкухара дурнога, то глянь i здагадайся на сынох разумных.

— Чаму, — кажа, — так?

— А дзе-ж, — кажа, — пане гаспадару, твой сын трэйцi — дурны?

— А Бог яго сьвяты ведае.

Тады дурны бацьку да ног:

— А то-ж я, — кажа, — твой сын найменшы, я славу даказаў, я птаха з-за мора з заклятага двара дастаў. Я, — кажа, — братаў з вастрогу выкупiў — i давай расказваць усю сваю прыгоду, што меў ад тае пары, калi выйшаў з бацькаўскае хаты. Слухаў яго бацька, а пасьля загадаў узяць зялезныя бораны ды й парасьцягваць разумных сынкоў, а з тым дурным мо' i цяпер яшчэ жыве i цешыцца.