Беларускiя народныя казкi

ОХ I ЗАЛАТАЯ ТАБАКЕРКА

Жыў сабе сiрацiна Янка, лясьнiкоў сын. Бацькi яго памерлi, а раднi нiякай ня было. Так i жыў ён адзiн у лесе, у бацькавай хатцы. А каб весялей было, гадаваў пярэстага катка.

Прывык да яго каток. Бывала, куды гаспадар iдзе, туды i ён.

Пайшоў аднойчы Янка дровы зьбiраць. Ну, вядома, i каток за iм.

Набраў Янка вязку, нясе дадому, а каток адну сухую галiнку ўсьлед цягне.

Стамiўся Янка, прысеў на пнi, успомнiў як цяжка яму жыць на сьвеце, i застагнаў моцна сам сабе:

— Ох, ох!

I толькi ён сказаў, — выскачыў з-пад пня маленькi дзядок з доўгаю барадою.

— Чаго ты мяне клiкаў, дзяцюк?

Паглядзеў Янка спалохана на дзiўнага дзядка i кажа:

— Не, дзедка, ня клiкаў я цябе.

— Як ня клiкаў? — заспрачаўся дзядок. — Я-ж ня глухi! Ты два разы назваў маё iмя: Ох, Ох… Мусiш мне цяпер сказаць, чаго ты ад мяне патрабуеш.

Падумаў Янка i кажа:

— Нiчога, дзедка, мне ня трэба. Але я вельмi галодны. Калi маеш кавалак хлеба, то дай.

Ох нырнуў назад пад пень, i праз хвiлiну вынес адтуль мiску тлустай капусты i кавалак хлеба.

— На, — кажа, — еш.

Наеўся сiрацiна, катка накармiў i нiзка пакланiўся дзядку:

— Дзякую за абед: даўно такой смачнай стравы ня еў.

Узвалiў ён на плечы свае дровы i весялейшым пайшоў дадому.

Мiнуў дзень-другi, зноў голад дакучае. Успомнiў Янка пра дзядка. «Пайду, думае, — цi не накормiць ён мяне яшчэ раз?»

Прыйшоў, на той пень сеў i ўздыхнуў:

— Ох!

Выскачыў дзядок:

— Што скажаш, дзяцюк?

Пакланiўся яму Янка:

— Галодны я, дзедка. Цi ня даў-бы ты мне хоць кавалак хлеба.

Дзядок, як бачыш, вынес яму кавалак хлеба i мiску капусты. Так з таго часу i пайшло: захочацца Янку есьцi, — iдзе да дзядка.

Аднойчы дзядок вынес яму замест абеду залатую табакерку.

— Вось што, хлопча, — кажа, — ня турбуй ты мяне болей: я ўжо стары i мне цяжка абед выносiць. Вазьмi гэтую табакерку. Калi табе што патрэбна будзе, адчынi яе, i мой слуга адразу стане перад табою. Ён ня горш за мяне зробiць усё, што ты яму загадаеш.

Узяў Янка залатую табакерку, шчыра падзякаваў i пайшоў, надскокваючы, дахаты. Адчынiў дома залатую табакерку — выскачыў зь яе маленькi чалавечак, але не такi, як дзядок Ох, а малады, шустры.

— Што загадаеш? — прагаварыў да Янкi тоненькiм галаском.

— Дай мне, братка, чаго-небудзь паесьцi.

Тут чалавечак, як бачыш, паставiў на стол мiску капусты, палажыў добры кавалак жытняга хлеба, а сам ускочыў у залатую табакерку i зачынiўся.

Пажыў так Янка нейкi час, i захацелася яму пайсьцi ў сьвет, людзей паглядзець, сябе паказаць, бо нiколi-ж ён нiдзе, апроч свайго лесу, i ня быў.

Узяў ён залатую табакерку, клiкнуў катка i пайшоў.

Шмат абыйшоў ён вёсак, гарадоў, шмат чаго пабачыў, нарэшце прыйшоў да сiняга мора. Бачыць — ляжыць на беразе маленькая серабрыстая рыбка. Вiдаць, хваля выкiнула яе ў час прыбою. Трапечацца рыбка, б'ецца аб каменьне, пячэцца на сонцы, а нiяк назад у мора ня трапiць.

Шкада стала Янку беднай рыбкi. Узяў ён яе асьцярожна i ўкiнуў у мора. Вiльнула рыбка хвосьцiкам, глынула вады, ачуняла, а потым высунула галоўку наверх i кажа чалавечым голасам:

— Дзякуй табе, малойча, што ты мяне ад сьмерцi збавiў. Можа будзе час, што i я табе ў чым дапамагу.

Сказала так — i назад у ваду. Янка засьмяяўся:

— Навошта мне, рыбка, твая дапамога, калi ў мяне ў кiшэнi не такi памочнiк!

Але рыбка яго не пачула.

Пайшоў ён далей. Выбегла з норкi шэрая мышка. Каток цап яе за сьпiну i хацеў зьесьцi.

Шкада стала Янку мышкi. Быў ён такi чалавек, што ўсiх шкадаваў, бо заўсёды помнiў, як яму самому раней цяжка жылося. Узяў ён мышку пагладзiў i пасадзiў у кiшэню, а потым дастаў з торбы скарыначку хлеба i кiнуў ёй туды.

— Еш, — кажа, — ты-ж, мусiць, галодная.

Мышка супакоiлася, пачала грызьцi скарынку.

Iшоў ён так, iшоў берагам мора, тым часам i вечар настаў — трэба начлег шукаць. Бачыць — высiцца на гары вялiкi палац. «Не, думае Янка, туды мяне ня пусьцяць». Пайшоў ён далей. Глядзiць — стаiць пры моры маленькая рыбацкая хатка. Зайшоў Янка ў хатку i папрасiўся пераначаваць.

— Добра, — кажа гаспадар, — начуй сабе. Нам весялей будзе.

Разгаварыўся Янка з гаспадаром.

— Што гэта за палац мiнуў я па дарозе? — пытаецца ён у яго.

— Гэта каралеўскi палац, — адказаў гаспадар. — У iм сам кароль жыве. Але нядаўна здарылася ў караля бяда: прыляцеў у поўнач марскi Зьмей, схапiў яго дачку i занёс на сваю заклятую марскую выспу, куды нi дайсьцi, нi даплысьцi, нельга. Кароль цяпер аж валасы на галаве рве. Абвясьцiў на ўсё каралеўства: хто верне яму дачку, за таго аддасьць яе замуж i ўсё каралеўства пасьля сваёй сьмерцi апiша. Шмат прыязджала сюды розных князевiчаў i каралевiчаў, ды нiхто да выспы дабрацца ня можа: марскi Зьмей такiя хвалi ўзьнiмае, што рады няма…

Успомнiў Янка пра свайго цудоўнага памочнiка з залатой табакеркi i кажа рыбаку:

— Накажы, калi ласка, каралю, што заўтра, пакуль сонца ўзыйдзе, ён сваю дачку ўбачыць.

Рыбак пайшоў i расказаў пра гэта каралю. Паклiкаў кароль да сябе Янку. Паглядзеў на яго, скрывiўся: няўжо, думае, гэты просты мужык зробiць тое, чаго князевiчы ды каралевiчы не зрабiлi? Ня можа таго быць! Але каралю так захацелася ўбачыць сваю дачку, што ён не пасьмеў адмовiцца лiшнi раз паспрабаваць шчасьця. Вось ён i пытаецца ў Янкi:

— Цi праўда, што ты бярэшся маю дачку зь няволi выбавiць?

Пакланiўся Янка каралю i адказвае:

— Праўда, пане кароль. Iлгаць я ня ўмею.

— Ну, то глядзi, — кажа кароль, — каб заўтра да ўсходу сонца мая дачка была ў мяне, а не — дык загадаю разарваць цябе зялезнымi баронамi.

— Добра, — кажа Янка. — Няхай будзе так.

Выйшаў ён з палацу, адчынiў залатую табакерку. Выскачыў адтуль шустры чалавечак:

— Што загадаеш, гаспадар?

— Зрабi, браток, ласку: вылажы за ноч зялезны мост ад каралеўскага палацу да заклятай Зьмеявай выспы i пастаў на iм залатую карэту з шасьцю коньмi. Заўтра чуць сьвет я паеду на выспу.

— Добра, — адказаў чалавечак, — усё будзе зроблена, як ты просiш.

Пайшоў Янка да рыбака i лёг спаць. Назаўтра ўстаў чуць сьвет, глядзiць ляжыць зялезны мост ад каралеўскага палацу да Зьмеявай выспы, а на мосьце стаiць залатая карэта, шасьцю коньмi запрэжаная, i каля iх памочнiк з пугаю стаiць.

Падыйшоў Янка да свайго памочнiка, выняў табакерку i кажа:

— Дзякуй, браток. А цяпер iдзi адпачывай, бо ты-ж, вiдаць, дужа змарыўся.

Чалавечак аддаў Янку пугу, а сам, як бачыш, зьнiк у залатой табакерцы.

Сеў Янка ў карэту i паехаў па каралеўну. Прыяжджае на выспу, бачыць стаiць на ёй вялiкi цёмны замак, i з акна глядзiць на яго зьдзiўленая каралеўна. Даўно ня бачыла яна людзей i так зарадавалася Янку, як роднаму бацьку.

— Хто ты такi? — пытаецца ў яго. — I чаго ты прыехаў сюды?

— Ня пытайся, паненка, — адказвае Янка, — а садзiся хутчэй у карэту. Паедзем да твайго бацькi.

— Але-ж я не магу праз дзьверы выйсьцi, — кажа каралеўна, — там пракляты Зьмей сьпiць. Ён ноччу па здабычу лятае, а ўдзень каля дзьвярэй адпачывае.

— То лезь праз вакно.

— Баюся, — кажа каралеўна.

Выставiў Янка рукi:

— Скакай!

Скокнула каралеўна з вакна i якраз трапiла яму на рукi. Схапiў Янка каралеўну, пасадзiў у карэту ды паiмчаўся проста да каралеўскага палацу.

Пачуў Зьмей грукат, усхапiўся, бачыць — няма каралеўны… Ён — наўздагон. Ляцiць, аж мост дрыжыць, агонь зь зяпы шугае.

Азiрнуўся Янка — смалiць за iм Зьмей. Вось-вось дагонiць. Ён давай пугаю коней хвастаць. Тыя рвуцца наперад, — траха ня iз скуры лужацца.

Прыiмчаўся Янка на бераг, зьняў каралеўну з карэты, потым адчынiў цiшком залатую табакерку i загадаў свайму памочнiку зьнесьцi мост. Чалавечак умомант зьнёс мост, а змораны Зьмей упаў у глыбокае мора i захлынуўся.

Тым часам прачнуўся кароль, глянуў праз вакно — вачам ня верыць: вядзе да палацу Янка ягоную дачку!

Выбег кароль насустрач, давай дачку абнiмаць, цалаваць. Такi шчасьлiвы, што i сказаць ня можна.

— Ну, хлопча, — кажа кароль да Янкi, — парадаваў ты мяне. Аддам табе за гэта сваю дачку замуж i апiшу вам пасьля сваёй сьмерцi ўсё каралеўства.

Справiлi вясельле, i стаў Янка мужам каралеўны. Усе яго любiлi, адна толькi каралеўна коса паглядала: не падабалася ёй, што стала жонкай простага мужыка. Прыстала яна аднойчы да Янкi:

— Скажы, хто табе той мост зрабiў, па якiм ты мяне прывёз?

Аднекваўся Янка, аднекваўся — рады няма.

— Памру, — кажа жонка, — калi ня прызнаешся.

Што было рабiць — прызнаўся Янка i паказаў жонцы залатую табакерку.

— Толькi, кажа, — прысягнi, што ты сама безь мяне нiколi яе ў рукi ня возьмеш.

Прысягнула жонка, а потым зноў прыстала да яго:

— Хачу жыць у замку на высьпе! Загадай свайму памочнiку, каб зрабiў мост.

Янка не пасьмеў пярэчыць: адчынiў пры жонцы табакерку, загадаў памочнiку i стаў мост.

Пераехалi яны ў Зьмеяў замак. Жонка кажа:

— Ня зьнiмай маста: мы будзем па iм на бераг езьдзiць — у госьцi да бацькi i куды захочам.

Пажылi яны колькi дзён у замку. Захацелася Янку на паляваньне паехаць. Узяў ён лук, катка i мышку, каб весялей было ў дарозе, i паехаў па мосьце на бераг.

Толькi сышоў ён на бераг, як бачыць — ня стала за iм маста! «Што за дзiва?» — думае Янка. Мац у кiшэню — аж няма табакеркi! Катка ўзяў, мышку ўзяў, а табакерку забыўся…

Тут ён аб усiм здагадаўся.

«Вось табе i прысяга каралеўны! — падумаў сам сабе засмучаны Янка. — Я яе зь бяды выбавiў, а яна мне за дабро злом заплацiла. Цяпер зноў давядзецца iсьцi ў сваю хатку i галадаць, як раней».

Сеў ён на беразе мора i аж заплакаў ад крыўды. Раптам чуе — мышка скрабецца ў кiшэнi. Высунула адтуль галоўку i пытаецца:

— Чаго плачаш, добры чалавек?

Расказаў ёй Янка пра сваю бяду.

— Нiчога, — суцяшае яго мышка, — гэтай бядзе мы дамо рады.

Пашапталася яна аб нечым з катком, потым села яму на сьпiну, i паплылi яны цераз мора. Даплылi да замку. Тут каток схаваўся ў садзе, а мышка прабралася праз шчылiну ў пакой да каралеўны. Доўга сядзела яна там, цiкуючы, дзе каралеўна хавае табакерку. I дагледзела-такi — у драўляным куфэрку!

Уночы, як лягла каралеўна спаць, прагрызла мышка куфэрак, схапiла табакерку ды пабегла ў сад да катка.

— Ёсьць, — кажа, — залатая табакерка!

— То садзiся зараз-жа мне на сьпiну! — загадаў каток. — Паплывем назад.

Села мышка яму на сьпiну, каток i паплыў, фыркаючы па хвалях.

Даплылi ўжо траха не да берагу. Каток пытаецца ў мышкi:

— Цi ня згубiла ты табакеркi?

— Не, — кажа мышка, — вось яна!

Падняла табакерку, каб паказаць катку, ды ня ўтрымала: табакерка плюх у мора!

— Ах ты, недарэка! — узлаваўся каток. — Што-ж ты нарабiла?

Выплыў ён на бераг i схапiў мышку зубамi:

— Я цябе задушу!

Убачыў гэта Янка, адабраў мышку. А як даведаўся, што здарылася, дык зноў сеў каля мора i моцна заплакаў — так шкада было яму табакеркi!

Раптам з мора паказалася галава серабрыстай рыбкi:

— Чаго ты плачаш, добры чалавек? Раскажы мне: можа я табе ў чым дапамагу за тое, што ты калiсь збавiў мяне ад сьмерцi?

Прыгледзеўся Янка — пазнаў тую рыбку.

— Эх, — цяжка ўздыхнуў ён, — вялiкая, рыбка, у мяне ўтрата…

I расказаў рыбцы пра сваю бяду. Выслухала яго рыбка i кажа:

— Гэта бяда — не бяда! У мяне тут у моры табакерак колькi хочаш. Я буду выкiдаць, а ты пазнавай, якая твая. Сваю забярэш, а мае мне назад кiнеш.

Вiльнула рыбка хвастом i нырнула на дно мора.

Неўзабаве пачала яна шпурляць на бераг табакеркi — залатыя, сярэбраныя, дыямэнтавыя, маленькiя i вялiкiя. У Янкi аж уваччу мiтусiцца ад табакерак. Давай ён пiльна прыглядацца да iх, i нарэшце-такi ўбачыў сваю.

Зарадаваўся Янка, павыкiдаў у мора лiшнiя табакеркi i крыкнуў да рыбкi:

— Дзякую, даражэнькая! Збавiла ты мяне ад бяды.

Адчынiў ён сваю залатую табакерку. Выскачыў зь яе чалавечак:

— Што загадаеш, гаспадар?

— Апошняя мая просьба да цябе, добры мой памочнiк, — кажа Янка: — аблажы ў поўнач саломаю Зьмеяў замак на высьпе i спалi яго.

— Добра, гаспадар! Будзе зроблена.

Дачакаўся Янка поўначы i, як зашугаў Зьмеяў замак, пайшоў адсюль з катком i мышкаю шукаць лепшых людзей.