Людзі і маланкі

VIII

Бацюта прыехаў з Бабруйска, і адразу ў хаце Людвіка Перукоўскага сабраліся ўсе чмялёўскія камітэтчыкі. Людвік, які збіраўся пілаваць дровы, кінуў paj боту і пачаў завіхацца каля стала. Разам з жонкай Агатай, маўклівай, худой, з карычневай радзімай плямай пад вокам, прынёс са стопкі капусты, кіслых агуркоў, нарэзаў хлеба, сала, потым падышоў да ложка, нагнуўся і дастаў адтуль вялікі, аплецены лазой буталь.

— Не трэба гэтага, Людвік, — быў запярэчыў Бацюта, але астатнія не падтрымалі яго, моўчкі глядзелі, як налівае гасцінны гаспадар светла-рудую самагонку ў «панскія кілішкі» — чарачкі ка высокіх ножках.

Бацюта сядзеў на покуце, выцягнуўшы пад сталом стомленыя ногі, аглядаў хату. Спраўная хата была ў Людвіка. З тоўстых, адно да аднаго, сасновых бярвенняў, пакрытая дранкай, з сенцамі і клеццю. У сенцах замест драўлянай падлогі быў глінабітны ток. Насупраць вялікай пабеленай печы Людвік навёў палаткі. Праз усю хату пад столлю цягнуўся патрэсканы, адпаліраваны да мядзянага бляску шост, на якім вісела, сушылася дзіцячае адзенне. Разам з Людвікам жылі два яго сыны, Росця і Жэня, з сем'ямі, і таму ў хаце было не павярнуцца ад дзяцей. Перуноўскія толькі што паабедалі. Бацюта бачыў, як малодшая Людвікава нявестка Хадосця прыбірала стол, што стаяў каля печы. Яна была нечым незадаволеная, сярдзіта шпурляла брудны посуд на прыпечак.

— Чаму ж яна толькі адну палавіну стала прыбрала? — пацікавіўся ў Людвіка Бацюта.

— Гэ, — весела паказаў цесна пасаджаныя зубы Людвік. — Мае нявесткі наравістыя. Кожная толькі сваю палавіну стала прыбірае. Хоць ты рассякай стол на дзве палавіны.

Калі выпілі па чарцы, Рыгор Крыванос, высокі кучаравы, з перакошанай ад старога ранення ніжняй сківіцай, за што яго ў вёсцы злыя языкі дражнілі «крываляпы», спытаўся:

— Як там у горадзе, Андрэй? Што чуваць пра новую ўласць?

— Новая ўласць стаіць крэпка, хлопцы, — Бацюта абапёрся на стол локцямі, па звычцы пачаў грызці свой жоўты вус. — Праўда, там, у Бабруйску, ёй цяжэй было дарогу прабіць, чым у нас. Бой быў. На радыёстанцыі на Бярэзінскім фарштаце афіцэрыкі былі заселі. Давялося гранатамі іх адтуль выкурваць. І ў Савеце гарлахваты сядзелі — бундаўцы ды эсэры. І іх турнулі. Цяпер там бальшавікі сілу ўзялі. Таварышы Бральніцкі і Серабракоў у іх за галоўных. Быў я на адкрыцці клуба, «Рабочы і салдат» называецца. Гэта падобна на тое, што ў маёнтку Незабітоўскага наш Мішка Сырамалот замышляе. Але там гэта і весялей, і баявей.

Усе глянулі на Мішку Сырамалота, які трошкі пачырванеў, але адразу ж нахмурыўся, і сам перайшоў у наступ:

— То ж гарадскія, Андрэй. Іх, як маткі раджалі, дык у мёдзе качалі. Ты скажы лепш, што з зямлёй рабіць будзем.

— Во, скажы гэта самае. Увесь народ хвалюецца, — Пятрок Заяц аж хіснуўся наперад, наставіў белыя, адмарожаныя ў каляды вушы.

— Пра зямлю Другі Усерасійскі з'езд Саветаў сказаў. Мы ж ужо чыталі яго дэкрэт. Зямля ў радавых сялян і радавых Казакаў не канфіскуецца. Сам Ленін пад гэтым свой подпіс паставіў. А вось што яшчэ Ленін гаворыць. — Ён дастаў з кішэні акуратна складзеную газету, пачаў чытаць: «Валасныя зямельныя камітэты павінны неадкладна браць усе памешчыцкія землі ў сваё распараджэнне, пад самы строгі ўлік, захоўваючы поўны парадак, ахоўваючы строга былую памешчыцкую маёмасць, якая зараз стала агульнанародным набыткам і якую пагэтаму сам народ павінен ахоўваць».

Бацюта зноў акуратна склаў газету, сказаў:

— Быў я ў Бабруйску ў рэўкоме, і вось што бабруйскія таварышы прасілі вам і ўсяму сялянству перадаць: арміі і насельніцтву патрэбен хлеб. Народная рэвалюцыя павінна даць хлеба краіне. Падвозьце хлеб у гарады, дзе ваенна-рэвалюцыйныя камітэты набудуць яго ў вас. У

Ён раптам сустрэўся з цікаўным позіркам белагаловага хлапчаняці, які з палаткаў сачыў за тым, што адбывалася ў хаце.

— Чый гэта? — спытаўся Бацюта ў Людвіка.

— Госцяў. Меншы. — Людвік стукнуў далонню па худым вострым калене: — Паўлік, чаго ты там, чортаў хлопец, нікаеш? Галаву шчэ не разбіў?

Хлапчук схаваў галаву за посцілку, якой былі завешаны палаткі. Там, на палатках, ціхенька засмяялася адразу некалькі дзяцей.

— Я думаю, хлопцы, — гаварыў Бацюта, а дзіцячы смех усё стаяў у яго ў вушах, — трэба нам стварыць свой валасны рэўком. Падлічым усю маёмасць у маёнтку, перамераем зямлю і вясной яе падзелім. Нам трэба заўтра ж склікаць сход у валасным праўленні, народу паведаміць, каб з Запольцаў і з хутароў прыйшлі.

Усе згадзіліся з яго прапановай, толькі Рыгор Крыванос сказаў:

— Адну ўладу разбілі, другую сабе на шыю саджаем. А ці нельга, каб неяк без улады, каб па душы ды па сумленні?

Бацюта глянуў яму ў вочы:

— Нельга, Рыгор. Праз дзесяць, дваццаць гадоў, можа, і можна будзе, а цяпер нельга. Думаеш, Незабітоўскі і другія панкі так сабе аддадуць сваё багацце? Біцца будуць, да смерці біцца. А значыць, трэба сіла, трэба ўлада.

Яўхім Сцепанюга, які ўвесь час маўчаў, раптам, пачырванеўшы ад хвалявання, таксама пачаў гаварыць:

— Уласць, вядома, трэба. Гэта я разумею. У кожным дзеле павінен быць гаспадар. А вось скажы ты мне, Андрэй, вот увесь час думаю, — ён змоўк, яшчэ болей пачырванеў, — я думаю, а што, калі ўсё гэта... ну, як сон? Вось прачнёмся мы заўтра, а ні Савецкай улады, ні дзякрэтаў яе няма. І нават Леніна няма. Быццам усё гэта прыснілася. Што рабіць будзем? Мне ж мой Мікіта чытаў з кніжкі, што яшчэ даўней, як і нашых дзядоў на свеце не было, Сцяпан Разін і Пугачоў за народ ваявалі. І ўсё-такі павезлі іх паны-дваране ў жалезных клетках.

Усе сціхлі, чакалі, што адкажа Бацюта. Ён нахмурыўся, узяў у рукі лыжку, круціў яе. Было чутно, як недзе на вуліцы рыкае галодная карова, як сняжынкі б юцца ў акно. Нават дзеці на палатках прыціхлі. Бацюта ўзняў галаву, але не глядзеў на Сцепанюгу, сказаў:

— Баішся за ўладу... Можа, гэта і добра, што баішся. Значыць, перажываеш, думаеш. А я адно скажу: не сон гэта. Тысячы людзей крывёю і жыццём сваім на катаргах і на барыкадах плацілі за гэта. І мы не аддадзім назад тое, што заваявалі. Народ не аддасць.

Калі выйшлі на вуліцу, ужо цямнелася. Бацюта падняў угору твар. З чорнага неба ляцелі сняжынкі, садзіліся на лоб, на шчокі. Ён на хвіліну ўявіў, якая страшная вышыня над ім, і ўсюды снег, снег...

Ззаду пачуліся крокі. Яго даганяў Мішка Сырамалот. Параўняўся, аддыхаўся, сказаў, гледзячы ў твар:

— Дык ты, праўда, Андрэй, думаеш, што мы дарэмна там, у маёнтку, песні і вершы развучваем?

Снег раставаў у яго на шчоках, і Мішка быў падобны на мокрае разгубленае шчаня. Бацюта засмяяўся, весела таўхнуў яго пад бок:

— Ды ты што, Міша? Ні ў якім разе не кідайце гэтага занятку. Мне казалі, што ты там самы лепшы акцёр. Зайду як-небудзь пагляджу.

Мішка чамусьці зняў шапку, твар ягоны пасвятлеў.

— Ну то я пайду дадому, — шчасліва выдыхнуў ён. — Да заўтра, Андрэй.

Бацюта адзінока ішоў па вуліцы. Снег мякка свяціўся ў цемры. У снега быў нейкі незвычайны колер, колер маладзіка, што ўзыходзіць над вясенняй зямлёю.

«Харошыя людзі, — думаў Бацюта, — як яны хочуць жыць лепей, разумней, святлей. Як хінуцца яны да праўды».

Ён раптам спыніўся. Да шчымлівай сліны ў роце яму захацелася чамусьці закурыць, хоць ён кінуў курыць яшчэ ў сібірскай ссылцы. Маўчала вёска. Жоўтыя скрылькі акон былі рассыпаны ў глухой цемры. Там, за вокнамі, жылі людзі, якія паверылі яму.

«Я тут пакуль усяго толькі адзін бальшавік, — трывожна падумалася яму, — як будзе жыць і працаваць Бацюта, так людзі будуць думаць пра партыю, пра Леніна».

Ён наддаў кроку. Тэкля даўно ўжо зачакалася яго дома. Бацюта спяшаўся да яе, і зноў яму ўспаміналіся словы Рыгора Крываноса, словы Яўхіма Сцепанюгі. І пад чорным начным небам ён падумаў: «Будзе бой, і будзе кроў, але мы пераможам. Чаму ўсе прывыклі думаць, што сіла павінна быць толькі жорсткай? Сіла можа быць і добрай. Вось чалавечыя душы — абедзве з граніту. Але адзін граніт чорны, а другі белы як снег...»

Назаўтра ў валасной управе, над дзвярыма якой яшчэ віднеўся след ад арла, пачаўся сход. Народу найшло з усіх вёсак. Сядзелі на лавах, на табурэтах, на падаконніках, сядзелі проста на падлозе. Даўно ўжо не збіраліся вось так, грамадою, і таму ўсе былі вясёлыя, узбуджаныя, шмат гаварылі. Здавалася, ад тытунёвага дыму не вытрымаюць сцены.

— Меней бы вы, мужыкі, смакталі гэту атруту! — крыкнула круглашчокая салдатка Агапка Шамаль і, зняўшы з галавы стракатую паркалёвую хустку, махнула цяжкой русявай касой.

— А я думаў, Агапка, што толькі бабы атрута, — грукнуў аб падлогу сваёй мыліцай Сямён-артылерыст.

— Бач ты, які гарачы, — павяла плячом Агапка, — ці не бабы гэта табе адну нагу адкруцілі?

— Пачынайце, — тоненькім галаском заверашчала Аўдоцця Крыванос, па вулічнай мянушцы — Сойка. — Пачынайце, а то карова шчэ не доена.

— А можа, пойдзем Сойцы карову паможам даіць, — падміргнуў суседзям Васіль Гаранок.

— Сойцы карову паможам даіць, — перадражніла яго Аўдоцця. — Каб цябе на тым свеце даіла.

— Грамадзяне, цішэй! Пачынаем сход, — наўмысна нізкім голасам крыкнуў Мішка Сырамалот і паважна адкашляўся. Быў ён у прыгожай светлай паддзёўцы, зграбны, тонкі; чуб, каб не рассыпаўся, змазаны маслам.

— Ну і хвацкі гэты арэхаўскі хлапец! — сказала старая падслепаватая Зайчыха.

— Дык і ты ж, бабка, шчэ нічога, — рагатнуў Сямён-артылерыст.

— Мяне ўжо, дзеткі, моль з'ела, — строга сказала Зайчыха і сцяла тонкія губы.

— Ціха, грамадзяне мужыкі і бабы! — зноў крыкнуў Мішка. Стол, за якім ён сядзеў, быў пакрыты чырвоным абрусам. Мішка ўстаў з-за стала, дачакаўся цішыні, пачаў гаварыць, зморшчыўшы лоб:

— Нам трэба выбраць уладу, сваю Савецкую ўладу, свой рэўком. Так, як усе мы хочам новай жызні і не жадаем зноў вярнуцца ў рабства да паноў-буржуяў, мы павінны са сваіх людзей вызначыць сабе кіраўнікоў, каб яны гарой стаялі за народнае дзела. Такія людзі ў нас ёсць, і я прашу вас іх называць, а са свайго боку называю каваля Андрэя Бацюту, бальшавіка, якога ўсе вы добра ведаеце, які за народ насіў жалезныя кайданы ў Сібіры.

— Бацюту! — дружна закрычала адразу некалькі галасоў.

— Сцепанюгу Яўхіма!

— Сцепанюга маўчун. Рыгора Крываноса пішы!

— Пятра Зайца!

— Запішы, Міхал, сябе, — трасянуў мыліцай Сямён-артылерыст.

Мішка ад ягоных слоў дужа пачырванеў і абедзвюма рукамі пачаў прыгладжваць за вушы валасы.

— Я лічу: трэба ў новую ўладу запісаць Кандрата Гаранка, — узняўся з падлогі, на якой сядзеў, Цімох Белазор, рыжавусы дзябёлы мужычок у лапленым жоўтым кажушку, вясковы бондар. Усе звалі яго Цімох Канчанбал, таму што некалі ён служыў у войску, быў афіцэрскім дзеншчыком і ў Чмялі прывёз ад свайго вечна п'янага афіцэра прымаўку: «І ні слова больш мне не гавары. І кончан был».

— Гаранок — добры гаспадар, працавіты, — трохі памаўчаўшы, дадаў Цімох і зноў сеў на падлогу. Некалькі хвілін ва ўправе стаяла цішыня.

— Колькі ты ў яго гарэлкі выжлукціў?! — крыкнула Агапка Шамаль, і ад яе крыку Белазор аж прыгнуў галаву. Агапка пачала завязваць хустку і глядзела на Мішку Сырамалота, што вёў сход, гарачымі ад гневу вачамі: — У гэтага Гаранка зяць быў гарадавы ў Бабруйску, людзей шабляй сек. І сам ён крывасмок. Не трэба мне такой улады, калі ў ёй Гаранок будзе.

Праз натоўп яна пачала праціскацца да парога.

— Пачакай, Агапка, — узняўся са свайго месца Бацюта і звярнуўся да сходу: — Таварышы сяляне! Выбар нашага сялянскага рэўкома — сур'ёзная справа. Мы даверым яму наша будучае, наш лёс і само жыццё.

Ён строга звёў бровы:

— Хто можа сказаць добрае пра Гаранка, хто за яго перад народам можа ручацца?

— У Гаранка і зараз партрэт цара з царыцай схаваны. У куфэрку на самым дне ляжыць. Хто не верыць, можа паглядзець. — Сямён-артылерыст загрымеў сваёй драўлянай нагой, а гэта значыла, што ён вельмі раззлаваны.

— Не з нашага ён агарода! — крыкнуў Людвік Перуноўскі.

Паспрачаўшыся, у рэўком выбралі Андрэя Бацюту, Яўхіма Сцепанюгу, Рыгора Крываноса, Пятра Зайца, Паўла Макарова, Мішку Сырамалота і хутараніна Пятра Чыжэвіча. Зямлю рашылі дзяліць вясной, да сяўбы.

— Зямля не прападзе. Зямля пад нагамі. Была б яна толькі наша, — сказаў Рыгор Крыванос.

Мішку Сырамалоту дасталася самая адказная работа — перапісаць усю маёмасць графа Незабітоўскага. Мішка аблазіў увесь маёнтак, абышоў лесапільню, свірны, склады, лясныя дзялянкі, флігелі для парабкоў, абмацаў сваімі рукамі кожны цвік і праз два дні

паклаў перад Бацютам густа спісаны сшытак:

— Тут усё як на духу.

Яны падрахавалі лічбы, і Бацюта прысвіснуў:

— Гэты граф быў, як курыца, што нясе залатыя яечкі. Такое багацце! І ўсё цякло, як каню пад хвост — у Парыж і Рым, у бардэлі і на пляжы.

Высветлілася, што на млыне і ў свірнах ляжыць каля сямісот пудоў жыта.

— Што будзем з ім рабіць? — сабраў Бацюта рэўкомаўцаў.

— Я думаю, Андрэй, — сказаў Яўхім Сцепанюга, — беднякам нашым трэба даць трохі жыта. Тым, хто слабейшы, салдаткам і ўдовам. Хай народ бачыць, што мы нешта можам ужо сёння зрабіць. Не кожны Пятра дачакаецца, а сыру кожны хоча.

У нядзелю на млыне пачалі даваць жыта — на кожны двор па два пуды. Мішка падлічыў, што ўсіх такіх двароў будзе ў Чмялях сорак тры, у Запольцах васемнаццаць, і пяць на хутарах. Людзі ішлі з мяхамі, з торбамі, з пасцілкамі. Хлопчык Росці Перуноўскага на вяровачцы прыцягнуў начоўкі.

— Хіба маці мех не знайшла? — сярдзіта спытаўся ў яго Пятрок Заяц.

— Нас мех калова палвала, — калупнуў пальчыкам у носе хлопчык, — дзядзецка, насып у нацоўкі.

— У нацоўкі, — перадражніў яго Заяц, — вераб'і здзяўбуць, пакуль будзеш цягнуць. — Але жыта ўсё ж насыпаў.

Мішка Сырамалот з Петраком Зайцам важылі жыта вялікім, трохі прыхопленым іржой бязменам. Бацюта стаяў побач з пакамечаным сшыткам у руках, з алоўкам за вухам. Людзі атрымоўвалі жыта, распісваліся ў сшытку.

— Не сшытак, а сапраўдныя могілкі, — нявесела пажартаваў Бацюта, бо ў сшытку замест подпісаў стаялі толькі адны крыжы.

Мішка Сырамалот успацеў, скінуў шапку, весела гігікнуў. Яму падабалася быць шчодрым, падабалася бачыць радасныя людскія вочы. Ён адганяў вераб'ёў, што адважваліся скакаць каля самых мяшкоў з жытам.

— Акыш адсюль, буржуі!

Але раптам ён разгублена крануў Бацюту за плячо:

— Глядзі, хто ідзе.

Да млына падыходзіў Кандрат Гаранок. На плячах зашмальцаваная старая світка, на галаве белая салдацкая шапка-бесказырка.

«Дзе ён яе толькі выкапаў? — падумаў Мішка. — У войску ж ні ён, ні Васіль не служылі».

У руках Гаранок трымаў зялёны лаплены мех. Падышоў, прыўзняў над галавою шапку.

— Добры дзень, людцы.

— Здароў, Кандрат, — сказаў Бацюта, і твар яго напружыўся.

Колькі хвілін усе маўчалі.

— Чуў, збожжа вобчаству даюць, — паспрабаваў вымучыць на жоўтых запалых шчоках усмешку Гаранок. — Дай, думаю, збегаю. Баба хворая ляжыць. Па сусеках мышы ўсё падчысцілі.

— Мы не ўсім збожжа даём, Кандрат. — Бацюта скруціў сшытак трубачкай, заткнуў яго за халяву бота. -

— А мой жа Васіль у вашым атрадзе. — Лёгкая ўсмешка асвятліла Гаранкоў твар. Вочы былі разумныя, учэпістыя. Быццам ён ведаў нейкую тайну.

Бацюта гнеўна глянуў на Мішку, ступіў бліжэй да Гаранка, стаў грудзі ў грудзі:

— Ідзі дадому. Калі з голаду будзеш паміраць, сам прынясу.

Гаранок згорбіўся, зашчаміў пад паху мяшок, чамусьці яшчэ раз сказаў:

— Чуў: збожжа вобчаству даюць...

І пайшоў з двара, заграбаючы цяжкімі нагамі пухкі снег.

Бацюта адразу накінуўся на Мішку:

— Хто яго Васіля ў атрад прымаў?

— Мы, — прыкусіў губу Мішка, — прасіўся дужа.

— «Мы» быў Мікалай Другі. Ты прымаў?

— Ну я.

— І стрэльбу даў?

— Стрэльбу не далі. Няма ў нас іх лішніх. Ён — болей па гаспадарцы. Матруне Гаршковай памагае. — Мішка наском бруднага зморшчанага бота калупаў мяшок.

Да вечара супраць кожнага прозвішча ў Бацютавым сшытку стаяў крыжык ці подпіс.

— Толькі мой Лаўрэн не прыйшоў, — уздыхнуў Мішка.

— А дзе ён? — У Бацюты ад сэрца ўжо адкацілася злосць, голас быў мяккі, нават, адчувалася, прабачлівы. * -

Мішка заўважыў гэта, павесялеў, сказаў, збіваючы шапкай пыл са світкі:

— Дома мой Лапыцька.

— Лаўрэн не хоча палучаць, — умяшаўся ў размову Пятрок Заяц.

Бацюта глянуў на Мішку:

— А ну, насыпай у мяшок жыта. Пойдзем да гэтага Льва Талстога.

Яны ішлі па вуліцы, і пад нагамі рыпеў снег, як дрэнна падагнаныя маснічыны. Наперадзе прабеглі каровы, відаць, вырваліся на волю з цёмнага хлява. «Аладкі» дыміліся на снезе. Хлопчык у доўгай, па пяты, світцы бег за каровамі, спалохана крычаў;

— Рагуля! Маліна!

Але каровы, як шалёныя, імчаліся ў поле.

Лаўрэн, абуты ў тоўстыя, падшытыя гумай валёнкі, сядзеў на лаве, вастрыў нажом нейкія палачкі. Убачыў Бацюту, хуценька ўстаў, ручніком шаснуў па лаве:

— Сядай, Андрэй. Даўно не заходзіў... — І ўсё-такі ў голасе быў халадок.

Бацюта сеў, глянуў на сцены, на абразы, спытаўся:

— Пост ужо прайшоў?

— А хто яго ведае. Мая Тэкля-нябожчыца ўсё гэта ў галаве трымала. А табе навошта? — Лаўрэн неяк па-птушынаму схіліў набок галаву.

Бацюта не адказаў, устаў з лавы, прайшоўся па хаце. Было чутно, як у падпеччы сонна варушацца куры. Галіна ліпы шкрэблася аб акно.

— Крыўдзіш ты Савецкую ўладу, Лаўрэн, — рэзка павярнуўся Бацюта. Вялізны цень ад яго захістаўся на сцяне.

Лаўрэн аж уздрыгнуў:

— Што ты кажаш, Андрэй? Як я магу яе крыўдзіць?

— Чаму зерня не бярэш? Белымі булкамі аб'еўся? — Бацюта спыніўся каля Лапыцькі, глядзеў яму проста ў вочы: хоць ты праз лаву праваліся ад такога пагляду.

— Булак не ем, але і не галодны, — толькі і знайшоў што адказаць Лаўрэн. Голас у яго быў разгублены і ціхі.

— Гаранок вунь на мінулым тыдні шатровачкі на бліны нарабіў у Бабруйску. А сёння да нас прыбег, крычыць, што з голаду пухне, — гэта ўжо Мішка паставіў мяшок з жытам каля Лаўрэнавых ног. — А можа, баішся, дзядзька, што зноў буржуі вернуцца? Што за кожнае зярнятка па кроплі крыві выціснуць?

Не, Лаўрэн нікога і нічога не баяўся. Жыццё вынішчыла ў сэрцы не толькі радасць і весялосць, але і страх. Хіба можа баяцца навальніцы дрэва, якое ўжо разбіта маланкай? Страшэнная млявасць была ва ўсім целе. Як жа растлумачыць гэтым людзям, што не баіцца ён, а проста не хоча хлеба, нічога не хоча? Ён узняўся з лавы, слабымі рукамі ўзяў мяшок з зернем:

— Дзякуй за зерне. І табе, Андрэй, і табе, Мішка.

Калі яны выйшлі з хаты, ён зноў сеў на лаву, бяссільна звесіў рукі. З усіх куткоў наплывала цемра. Лучына дагарала, і сіні дым тонкім струменьчыкам віўся над комінам. І ён падумаў, што тады, раней, Грышка зноў бы запаліў лучыну, а Тэкля б села бліжэй да святла і пачала прасці.

«Чаму я такі няшчасны? — думаў ён. — Жыта далі. Бог з ім, з жытам. Добрыя яны людзі, хоць і ўзялі чужое, каб даць яго мне».

Ціха было ў хаце, як у труне. Пад печчу раптам слаба квохнула курыца. Гэта абудзіла яго ад думак. Ён зачэрпнуў з мяшка зерня, падышоў да печы, цяжка прыгнуўся і млявай рукой сыпануў жыта ў падпечча. Потым укленчыў і пачаў кідаць і кідаць туды зерне жменямі.

Неяк увечары Бацюта прыйшоў у маёнтак, сказаў Мішку Сырамалоту:

— Ну-тка паказвай, якія вы тут арцісты. Уся вёска гаворыць, а я яшчэ і не бачыў. І не сорамна вам?

У вялікай зале на першым паверсе маёнтка Бацюту паставілі крэсла з тонкімі точанымі ножкамі, з высокай чырвонай спінкай, на якой была выразана смешная звярыная мордачка. Бацюта сеў у крэсла, а каля супрацьлеглай сцяны ў такія крэслы селі хлопцы і дзяўчаты, хто з балалайкай, хто з дудачкай, хто з бубнам. Мішка махнуў рукой, а сам хуценька схаваўся за стракатай заслонай, якая адгароджвала кут пакоя. Грымнула музыка. Гэта быў, як падумаў Бацюта, нейкі вайсковы марш. І вось з-за шырмы выйшаў маленькі тоўсты генерал. На яго плячах ззялі залатыя пагоны, на грудзях і нават на жываце віселі крыжы. Генерал тупаў нагамі і сярдзіта махаў крывой шабляй. Насустрач генералу ледзь пляліся стомленыя худыя людзі, у парваным адзенні, праз якое свяцілася цела.

— На фронт! — крыкнуў генерал і паказаў шабляй наперад. І вось ужо людзі зрабіліся салдатамі: на іх галовах салдацкія папахі, у руках вінтоўкі са штыкамі.

— У атаку! — закрычаў генерал. — За цара-бацюхну, за веру праваслаўную!

Салдаты пабеглі наперад, пачалі падаць, курчыцца ад болю, а генерал, схаваўшыся за іхнімі спінамі, ужо цалаваў ручкі нейкай дужа прыгожай жанчыне.

«Ці не Матруна гэта Гаршкова? — здзіўлена падумаў Бацюта. — Бач ты, якая прыгажуня...»

На Матруне было доўгае, аж цягнулася па падлозе, чорнае і бліскучае плацце. Плечы і рукі вышэй локця аголеныя, і тонкая гладкая скура выдавала снежна-белай. У валасах ярка зіхацелі сярэбраныя стужкі.

З вуліцы прыйшоў Сцяпан Гаршкоў з трохлінейкай за плячыма. Ціха стаў каля Бацюты, не адрываючыся, глядзеў на жонку. Ад Гаршкова пахла свежым снегам, халодным ветрам, дымам.

— Усё ў парадку? — дакрануўшыся да ягонай рукі, шэптам спытаўся Бацюта.

— Усё ў парадку. Толькі завіруха ўзнялася. — Сцяпанавы вочы блішчалі ў паўзмроку.

Між тым салдаты павярнулі раптам назад, на генерала. Адзін з іх выцягнуў з-за пазухі і навязаў на штык чырвоны сцяг. Генерал спрабаваў крычаць на іх, махаць сваёй шабляй, але яму ўсадзілі штык у тоўсты жывот. І тут здарылася нечаканае. Ад рэзкага руху ў генерала, відаць, вырваўся гузік, і з-пад яго мундзіра, з-пад крыжоў і залатых шнуроў вывалілася падушка. Генерал адразу зрабіўся худы і тонкі, як арэхавы кіёк. Грымнуў дружны рогат. Салдаты схапіліся за жываты, ледзь не паміралі ад смеху. І толькі генерал — гэта быў Мішка Сырамалот — пачырванеў ад сораму і крыўды, закрычаў:

— Як ты колеш? Наваліўся, як бык, і цягне, цягне ўбок. Так толькі гной віламі з хлява выдзіраюць.

Ён ледзь не плакаў. Бацюта падышоў да яго, усміхаючыся, паляпаў па плячы:

— Вышэй галаву, пан генерал. Вельмі здорава ў вас ўсё атрымоўваецца. Падумаеш, падушка ўпала! Вунь у Мікалая Раманава карона з галавы ўпала.

Але Мішку цяжка было супакоіць. Ён уздыхаў, прыцмокваў, кусаў губы, адным словам, меў выгляд самага няшчаснага на зямлі чалавека.

— Слухай, а хто гэта вам так прыгожа і так складна ўсё сачыніў пра генерала гэтага? — спытаўся Бацюта. * Л S ІІ І

Мішкавы шчокі зрабіліся пунсовыя ад задавальнення.

— Самі прыдумалі... І Антон Радзімовічаў памог.

— Антон Радзімовічаў? Дык ён ходзіць да вас?

— Ён і сёння тут. Антон! — паклікаў Мішка.

Падышоў Антон, спатнелы, задыханы, у форме салдата.

— Гэта ж ён мяне калоў, — буркнуў Мішка.

— Здароў, Антон. — Бацюта з цікавасцю глядзеў на гэтага ціхмянага, разумнага, трошкі незразумелага хлопца. «Усё-такі прыйшоў сюды і ён, — радасна падумалася Бацюту. — А іначай і быць не можа. Усе, хто чэсны, хто хоча жыццё зразумець, абавязкова будуць з намі...»

— Мы яшчэ пра Спартака надумалі спектакль паставіць, — гаварыў Мішка. — Дужа нам спадабаўся Спартак. Глядзі сюды, Андрэй. — Ён адчыніў нізенькія дзверы. За дзвярыма проста на падлозе ляжалі бліскучыя латы, шчыты, шлемы, зробленыя з цвёрдага кардону, уздоўж сцен стаялі доўгія вострыя пікі.

— Гэта гладзіятарская зброя, — растлумачыў Мішка. — Пікі Сцяпан Гаршкоў з арэшніку робіць.

— Давайце, хлопцы, — падахвоціў яго Бацюта. — Спартак такі ж самы рэвалюцыянер быў, што і мы. Мала што жыў за тысячы гадоў да нас.

Выйшлі на вуліцу. Зверху, з чорнага цяжкога неба, адразу накінуўся вецер, ударыў у твары калючым шротам снегу, ледзь не збіў з ног.

— Ого, дае, — крактануў Бацюта, моцна трымаючы рукамі шапку, каб не ўзвілася ў паветра. Наперадзе, крокаў за трыццаць ад маёнтка, цьмяна свяцілася акно флігеля. Там, у вузкай паласе святла, круціўся сярэбраны слуп снегу. Вецер дзіка свістаў у голлі дрэў, грымеў бляхай на даху маёнтка. Прыгнуўшы галовы, стараючыся не дыхаць, пабеглі да дзвярэй флігеля. Цемра, што была запоўнена імклівым пранізлівым снегам, здаецца, хапала за рукі. У дзвярах збіліся ў кучу, ледзь праціснуліся. Антон, які бег апошні, на хвіліну затрымаўся:

— Тут на дзвярах нейкая паперына...

— Давай яе сюды. — Мішка згроб паперыну ў кішэню.

У флігелі быў толькі Іван Міхейчык: з перавязаным горлам стаяў каля стала, рэзаў хлеб і сала. Сяк-так збілі снег з шапак, світак і кажухоў.

Мішка выняў з кішэні нейкую паперыну, разгарнуў яе, сказаў:

— Глядзіце, што тут, хлопцы...

На невялікім, мокрым ад снегу кавалку тоўстай жоўтай паперы было напісана вялікімі крывымі літарамі: «Сучкі, выбірайцеся адсюль, пакуль жывыя! Усіх парэжам». Унізе пад словамі быў намаляваны нож з доўгім тонкім лязом.

— Дай мне. — Бацюта доўга разглядаў паперыну, круціў яе ў руках, потым спытаўся ў Івана Міхейчыка: — Ты нічога тут не чуў і не бачыў?

— Нічога, — адказаў Іван і пабляднеў.

— Палохаюць, гады. — Рыгор Заяц сеў на лаву, сцягнуў бот, пачаў высыпаць з яго снег, што адразу раставаў. Пад лавай заблішчала маленькая лужына вады.

— Ну што ж, хлопцы, — цяжка апусціўся за стол Бацюта. — Давайце перакусім і будзем лічыць, што нас папярэдзілі...

Ён узяў з талеркі скрылёк жоўта-сіняга сала, павольна жаваў яго моцнымі шырокімі зубамі. За вокнамі раўла завіруха. Агеньчык лямпы няўпэўнена хістаўся на кноце, здавалася, вось-вось лямпа патухне. Елі ўсе без ахвоты. Прыслухоўваліся да ўсхліпаў ветру, да шоргату снегу, яшчэ да нечага, што нябачна і трывожна стаяла за сцяной, студзёным полагам снегу біла ў шыбы.

Сцяпан Громаў з Мішкам узялі вінтоўкі, выйшлі на вуліцу. У флігелі засталіся Матруна, Бацюта, Васіль Сцепанюга, Рыгор Заяц, Іван Міхейчык, Лявон Цмыг, Васіль Гаранок і Антон. Астатнія хлопцы і дзяўчаты яшчэ з маёнтка пайшлі дадому.

Антон адчуваў, як цяжкай соннай млявасцю разліваецца па ўсім целе трывога. Вось нешта загрымела, стукнула на вуліцы. Вось быццам ля самага акна прашалясцелі нечыя крокі. Ён уяўляў сабе флігель: маленькая слабая кропля святла сярод чорнай раз'юшанай ночы. Над страхою згінаюцца дрэвы, белым снегам замуроўвае вокны, не відно ні зорак, ні сняжынак, ні слядоў. Аж мароз ішоў па скуры.

— Чаму не ясце, хлопцы? — хітравата ўсміхнуўшыся, спытаўся Бацюта. — Той, хто напісаў гэтае пісьмо, болей, чым хто, баіцца, як звер, баіцца. А мы — гаспадары гэтага дома і гэтай зямлі, нам няма чаго баяцца.

Час ішоў. Было ўжо недзе каля поўначы, калі Бацюта пачаў збірацца.

— Пайду я, хлопцы, а то Ганна мая вунь што можа падумаць. Хто са мной?

Але выходзіць у такую цемру і халадэчу ніхто не захацеў.

— Пераначуй з намі, Андрэй, — папрасіла раптам Матруна.

Хлопцы нічога не казалі, ды па іх тварах, па іх вачах было відно, што яны таксама хочуць гэтага ж. Бацюта памаўчаў, згадзіўся. Клаліся спаць хто на ложку, хто на лаве, хто проста на падлозе, на кажухах. Ніхто не распранаўся.

Антон, падклаўшы кулак пад шчаку, ляжаў на лаве. Скуголіў за сцяной вецер, аж, здавалася, уздрыгвае і калоціцца ўвесь флігель.

— Патушы лямпу, Матруна, а то яны могуць у акно па святле пекануць, — ціха сказаў Іван Міхейчык. Усе здагадаліся, хто гэта такія «яны», хоць ніхто іх яшчэ ні разу не бачыў, не мог нават уявіць іх твараў. Адно было ясна: гэтыя «яны» такія ж няўмольныя і помслівыя, як ноч, як завіруха. Цемра была іхнім домам.

Прачнуўся Антон сярод ночы. Напружыў зрок, убачыў: з вуліцы ў флігель увайшоў Бацюта, шапка і твар замецены снегам. Бацюта нахіліўся над ім, шапнуў:

— Спі. Гэта я на вёску збегаў, да Ганны сваёй, каб не хвалявалася, ведала, што са мной.

Сцюдзёны кавалачак снегу ўпаў з ягонай шапкі, апёк Антону шчаку.

Адгрымела ноч, а раніцай незвычайная цішыня стаяла над зямлёй. Завіруха выбілася з сіл, пухкім сярэбраным снегам ляжала на двары, на дахах будынкаў.

— Дзверы замяло. Не адчыніць, — весела сказаў Рыгор Заяц. З цяжкасцю выбраліся на вуліцу, узялі рыдлёўкі, венікі, пачалі прабіваць у цаліку сцяжынку ад флігеля да маёнтка. Антон працаваў разам з усімі. Наперадзе шырокай рыдлёўкай махаў Бацюта. Быў ён чырванашчокі ад работы і марозу. Пунсовае сонца выплывала з-за белага лесу. Куды дзеліся начныя страхі, трывога, што сціскала сэрца.

Дома, каля хаты, Антона сустрэла Дзіна, што ішла з вёдрамі па ваду, сказала:

— Дзе ты быў? Мама ўсю ноч не спала.

— У маёнтку быў. Нас там завіруха захапіла, там начавалі, — сказаў Антон і хацеў узяць у сястры вёдры, але яна сказала:

— Я сама прынясу. Ідзі ў хату — мама чакае. Маці, ледзь толькі пераступіў ён парог, абшчапіла яго шыю рукамі, заплакала:

— А мой жа ты сынок... Я ж думала, што ўжо і костачкі твае снегам завеяла.

— Ну што ты, мама... — Ён гладзіў яе валасы, рэдкія, сівыя, адчуваў цеплыню яе плячэй, адчуваў, як пад старэнькай сіняй кофтачкай б'ецца яе сэрца, і яму самому хацелася плакаць. Як мог ён забыцца пра яе? Усю ноч яна не спала, углядалася ў цемру за акном, слухала галашэнне завірухі.

— Не плач, мама, — казаў Антон. — Я ж прыйшоў. Я ў маёнтку разам з хлопцамі начаваў.

Ад яе пахла такім родным, знаёмым, што аж кружылася галава. І з болем і холадам у сэрцы ён падумаў, што яна хварэе, што яна некалі памрэ, і гэта ноч ляжа ёй новай маршчынкай на твар, новым рубцом на сэрца.

Пасля снядання Антон разам з бацькам пайшоў у гумно. Прахор надумаўся яшчэ раз абабіць пустыя жытнія кулі — хоць жменя зярнят курам будзе. Салома ў кулях была доўгая, чыстая.

— Вясною хляўчук перакрыем, — казаў бацька, браў халодныя жоўтыя кулі, моцна біў імі аб ток. Узвіваўся ўгору пыл, бацька жмурыў вочы, але зерня

амаль што не было.

— Значыць, добра мы з табой, Антон, цапамі памалацілі. — Прахор паклаў куль у сцірту, пахваліўся сыну:

— Два пуды жыта Савецкая ўласць нам выдзеліла. А вясной, Бацюта кажа, яшчэ і зямліцы трохі прырэжуць.

Раптам ён панізіў голас:

— А ты добра робіш, што з імі дружбу завёў. Раней, бачыў я, ты гэтых з маёнтка не дужа шанаваў, а зараз за розум узяўся. Маладзец. Ніколі ў хвасце не ідзі. Апошні толькі чужыя сляды нюхае.

Антону была непрыемная гэта бацькава гаворка. Успомнілася, як бацька дабіваўся, ці казаў што-небудзь дзед Ігнат перад смерцю пра грошы. «Усюды выгаду шукае. На ўсім хоча нажыцца: на радасці і на горы, — падумаў ён пра бацьку, — а калі мяне не было дома, маці плакала ўсю ноч, на вуліцу ў завіруху выходзіла, а ён, Дзіна казала, спаў як пяньку прадаўшы...»