Людзі і маланкі

ІХ

Неяк у флігель да Матруны Гаршковай зайшла Яніна Міхейчык. Была яна ў прыгожым белым кажушку, падперазаным чорным бліскучым паяском з кутасамі. На галаве цёплая мяккая хустка, на нагах зграбныя маленькія валёнкі з рудой воўны. Яніна зняла з галавы хустку, асцярожна села на лаву. Валасы яе былі гладка прычасаныя, у іх тырчаў вялікі сіні грабеньчык, які бацька на старыя анучы выменяў у Бабруйску ў Мойшы-каравачніка.

Усе з маёнтка паехалі на нарыхтоўку дроў. У флігелі засталіся толькі Матруна ды Лявон Цмыг, але ў яго разбалеўся раптам жывот, і ён пайшоў дадому ў Запольцы. Матруна сама накалола дроў, сама нанасіла іх, запаліла ў печы, пачала рыхтаваць абед. Яна вельмі ўзрадавалася прыходу Яніны — хоць ёсць з кім слоўцам перакінуцца.

— Дужа ж у вас тут інцярэсна, — казала Яніна, аглядаючыся па баках. — Гэта ты, Матруна, заўсёды адна рыхтуеш яду на ўсіх?

— Мне дзяжурнага даюць у помач. Мой Сцяпан з Мішкам Сырамалотам каго назначаць, той і памагае. — Матруна абірала бульбу ў вялізны закураны чыгун.

— Дай я табе памагу. — Яніна борздзенька скінула кажушок, прысела на ўслончык, узяла ў рукі шырокі нож з жоўтымі драўлянымі тронкамі.

— А сёння дзяжурны мой нешта захварэў. Ведаеш Лявона Цмыга з Запольцаў? Дык яму жывот з раніцы скруціла, пабег дадому, — нож так і мільгаў у Матруніных руках, доўгае брудна-шэрае шалупінне, звіваючыся, падала ў кошык.

Няяркі хмарны зімовы дзень цадзіўся праз нізка асаджаныя вокны. У печы страляла вуголле. На сцяне, што была насупраць печы, трапяталі, уздрыгвалі жоўтыя водбліскі. Было чутно, як шашаль точыць старыя бярвенні.

— У вас, відаць, тут шмат моладзі бывае, — уздыхнула Яніна.

— Прыходзяць. І нашы, і запольскія, і з хутароў. Асабліва ўвечары, калі мы свой спіктакль вучым. А ты чаго не ходзіш?

Яніна апусціла вочы:

— Іван наш ходзіць. А я... Мне нешта сорамна.

— Чаго ж тут саромецца? — усміхнулася Матруна. — Усе ў нас тут свае бываюць. Песні вучым, спяваем. Танцаваць Бацюта, праўда, забараніў. У вёсцы, кажа, вечарынкі рабіце.

Яны трохі памаўчалі, потым Яніна, чырванеючы, спыталася:

— Скажы, Матруна, а Антон Радзімовіч ходзіць да вас?

«Вунь яно што, — здагадалася Матруна, — во чаго гэта чорненькая авечка прыбралася, як засцянковая шляхцянка».

І адразу ёй успомнілася, як сама яна прыходзіла ў маёнтак, калі тут стаялі казакі. Скажа маці, што ёй трэба да сяброўкі збегаць, а сама хутчэй сюды, каб хоць краем вока глянуць на Сцяпана. Так і засталася тут.

— Ходзіць Антон, — сказала яна. — Хлопец ён талковы, разумны. Кніжкі ўсім нашым чытае, спіктакль разам з Мішкам сачыніў.

— Спіктакль сачыніў? — здзівілася Яніна, але вочы яе адразу спахмурнелі: — Тут да вас і дзяўчат многа ходзіць?

Матруна ўзнялася з услончыка, узяла вілкі, паставіла чыгун бокам да полымя, выцерла ручніком рукі, глянула на Яніну:

— Далібог, каб не ведала я цябе, Яніна, падумала б, што табе цяляты язык адкусілі. Ты ж дзеўка-агонь. Я ж добра цябе ведаю. Кахаеш Антона?

Яніна кіўнула галавой. Шчокі яе пабялелі.

— Дык чаго ж ты хаваешся ад яго? — Матруна паклала ёй руку на плячо. — Эх, дурніцы мы бабы. Колькі таго шчасця адведзена на вяку, а ўсё баімся да яго падступіцца, усё прымерваемся ды прыглядваемся, а як прыйдзе да нас, шчасце гэта самае, дык і жыць ужо няма калі.

— Не, Матруна, я не баюся Антона. — Яніна глядзела ў печ, дзе гуло ярка-чырвонае полымя. — Я і гавару з ім, і смяюся з яго, і пры людзях магу ўкалоць словам, але ж з ім не так трэба. Ён мяккі нейкі, далікатны. Ён тады ўвесь неяк сціснецца, змоўкне і так глядзіць, аж шкода яго. Я, відаць, і кахаю яго за тое, што ён ціхун.

— Ну, гэтаму я ўжо не магу навучыць, — адказала

Матруна. — Гэта ўжо само чалавеку даецца, з сэрцам. Коленая птушка па-свойму пяе. Адно я скажу: бабуля мая і маці замуж за зямлю выходзілі, не за чалавека. Каб толькі на стале было што з'есці, дзецям ды сабе. Куды тут ужо любоў! А я па сэрцы за Сцяпана свайго выйшла. І ты, Яніна, старайся, каб так было.

Слухаючы Матруну, Яніна ўсхліпнула, уткнулася ёй тварам у плячо.

Матруна засмяялася.

— Не плач. Плакаць яшчэ рана. Вазьмі во ручнік, вытры са шчакі сажу. Ці на лепш спаласні твар халодненькай вадою.

Яна зачэрпнула вялікі кубак вады, над цэбрам пачала паліваць Яніне на рукі. Яніна змывала з твару сажу, змывала слёзы і адчувала, як спакайнела ў яе на душы.

— Я пайду ўжо, — сказала Яніна і апранула свой кажушок. Матруна правяла яе на вуліцу, трохі пастаяла каля варот. Потым вярнулася ў флігель, адцадзіла бульбу, пачала таўчы яе — рабіць камы. Дужа хлопцы прасілі, каб на вячэру згатавала. Яна падсмажыла цыбулю з салам, заправіла камы і паставіла чыгун у печ, каб яны добра ўпрэлі. Увесь час яна думала пра сваю размову з Янінай.

У дзверы пастукалі, увайшоў Лявон Цмыг. Твар у яго быў змучаны, зялёны.

— Пабыў бы ты дома, Лявон, — уважліва паглядзела на яго Матруна. — Не дай бог, хвароба не пройдзе.

— Ат, — махнуў рукой Лявон і сеў на лаву. — Ад чаго ў мужыка жывот баліць? Пан пшано ў жывот, а мужык бервяно на жывот.

Ён закурыў, сядзеў, моршчыўся ад болю, сказаў Матруне:

— Можа, ад цёплага дыму лягчэй стане. А так дык я табакі і не нюхаю.

Потым закашляўся, пайшоў на вуліцу.

«Трэба будзе яму, як хлопцы з лесу прыедуць, каліны сушанай даць папіць», — падумала Матруна.

Яна адчувала, што стамілася за дзень. Во каб гэту Міхейчыкаву Яніну ўгаварыць — разам бы спарней працаваць было.

У гэты час на вуліцы нешта моцна ляснула. Матруна ўздрыгнула і падумала, што калісьці, як яна яшчэ дзяўчынкай пасвіла кароў, так шлёгаў бізуном пастух Антон Вавіцкі. Яна падышла да акна. Бялеў снег на двары. Чародка варон кружылася над дрэвамі. Лявон Цмыг апусціўся чамусьці на адно калена проста ў снег, цэліўся некуды з вінтоўкі. Вось руля вінтоўкі і Лявонава плячо рэзка ўздрыгнулі, калюча бліснула полымя. Лявон усхапіўся і цяжка пабег да флігеля. На ягонай галаве не было шапкі. Вінтоўка, якую ён трымаў за почапку, валачылася па снезе.

— Хавайся, Матруна! Бандыты! — крыкнуў Лявон, падбегшы да акна, і раптам паваліўся. На другім баку двара ўжо крута заварочваліся сані. З іх саскоквалі людзі.

Матруна не адчула страху. Толькі сум, невядомы раней, востры і дужа халодны сум, на імгненне працяў сэрца. Так шкода стала чагосьці, што аж слёзы закіпелі на вачах. Яна спачатку хуценька залезла на печ, схавалася за комінам. «Калі будуць страляць, кулі адскочуць ад коміна», — падумалася ёй. Але праз хвіліну яна была ўжо каля дзвярэй. Зачыніла дзверы на зашчэпку, азірнулася. На падлозе каля печы ляжала сякера, якой яна зусім нядаўна секла дровы. Матруна ўзяла ў рукі сякеру. Цяжкія хуткія крокі грымелі ўжо зусім побач. За сцяной застагнаў Лявон Цмыг.

— Ага, — дружна засмяяліся там, — прыпякло і табе, тхор бальшавіцкі!

Пачуліся ўдары па мяккаму, па жывому. Матруна прыхілілася шчакой да вушака, сціскаючы сякеру, і раптам нешта страпянулася ў яе пад сэрцам. Так, калі выцягваеш з рэчкі таптуху, трапечацца, б'ецца яшчэ нябачная ў вадзе рыба. Яна прыслухалася да сябе самой і ўсё зразумела. І яна зрабілася моцнай і смелай. «А Сцяпан яшчэ не ведае, што ў нас будзе дзіця», — падумала яна. Гэта была яе апошняя думка, бо ў тое ж імгненне ад страшнага ўдару лопнула жалезная зашчэпка, дзверы, пранізліва рыпнуўшы, адчыніліся. На парозе стаяў Баўтрук, худы, валасаты, з белым, як у мерцвяка, тварам. Ён, выскаліўшы зубы, крыкнуў:

— Падла! — Вырваў у Матруны з рук сякеру, наматаў на левую руку жаночыя валасы. Яна да касцей раздзірала яму шчокі. Баўтрук за валасы падцягнуў яе да стала, прыціснуў яе галаву да жоўтых дошак, што пахлі хлебам, цяжка ўдарыў сякерай. Потым ён, нібы апёкшыся, махаў рукой, усё стараўся скінуць з рукі страшны крывавы груз. Але мокрыя ад крыві валасы блыталіся ў пальцах, прыліпалі да іх.

А побач за сцяной, у тым пакойчыку флігеля, дзе жыў Гаршкоў з Матрунай, хрыпеў, выкочваючы вочы, Лявон Цмыг. Яго падвесілі пад бэльку галавой уніз, уваткнулі паміж пальцамі босых ног лучыну, запалілі.

— Дзе золата? Золата куды схавалі? — прыжмурваючы вочы, ціха пытаўся ў яго маленькі, як хлапчук, але шыракаплечы запольскі млынар Аўдзей Кардымон. Ад страшнага крыку ў Лявона, здавалася, разарвецца рот.

Праз якой паўгадзіны сані ўжо імчалі ў бок лесу па снежным цаліку. Храплі коні. З-пад палазоў блакітнымі іскрамі вылятаў снег. Весела скакала полымя па сухіх бярвеннях флігеля. Маёнтак не гарэў, бо першы яго паверх быў каменны, а другі драўляны, не паспелі абліць газай.

Антон даведаўся пра пажар і налёт бандытаў толькі назаўтра. Адразу ж прыйшоў у маёнтак і на месцы флігеля ўбачыў чорныя вуглі. На іх страшна было глядзець. Ішоў лёгкі снег, быццам нехта раскочваў па зямлі белыя палатняныя сувоі, каб схаваць папялішча. На двары маёнтка таўклося многа народу. Нават сем'ямі прыходзілі людзі, каб паглядзець. Людвік Перукоўскі прыйшоў з унукам і нявесткай. Малы пакруціўся каля папялішча, потым раптам спытаўся:

— Дзед, а дзед, калі ты памрэш, дзе мы цябе закапаем?

Хадосця цяжкой рукой уляпіла яму па мяккім месцы.

— Хіба так можна казаць, ірад ты няшчасны?

Але Людвік усміхнуўся.

— Усіх людзей на могілках закопваюць, Васілька. Ведаеш вялікі дубовы крыж, што на самым рагу могілак стаіць каля дарогі на Запольцы? Там мяне і закапаеце. Пад тым крыжам мой бацька ляжыць.

Ён гаварыў гэта спакойна, дзелавіта. Убачыў Антона, спахмурнеў.

— Іч, Антон, якія справы. Людзей паляць. Як сказана ў пісанні: «І пойдзе брат на брата».

Антон нічога яму не адказаў. Не хацелася гаварыць. Пахла паленым чалавечым мясам. Антон глядзеў на чорныя наздраватыя галавешкі, на бліскучую алюмініевую лыжку, што скурчылася ад агню, і думаў: «Калі я прыйшоў сюды, першая мяне сустрэла Матруна. І вось яе ўжо няма. І Лявона Цмыга няма.

І хто ведае, што будзе наперадзе. Можа, і маёнтак згарыць і тая прыгожая голая жанчына на карціне. Няўжо нельга без гэтага? Без агню? Без крыві?»

Ён паглядзеў на неба. Яно было маўклівае, раўнадушнае. У такога неба заўсёды хопіць снягоў і дажджоў на ўсе зямныя пажары.

Каля маёнтка Мішка Сырамалот строіў свой атрад. Сцяпан Гаршкоў стаяў побач, і ў яго былі нейкія мёртвыя вочы, быццам іх засыпала халодным попелам з таго папялішча. Бацюта, згорбіўшыся, засунуўшы рукі ў кішэні ватоўкі, прайшоўся ўздоўж строю. Потым падышоў да Мішкі, спытаўся:

— Чаму Матруну адну пакінулі?

— Яна была не адна. З Лявонам Цмыгам. А ў Лявона была вінтоўка. І не думалі мы, Андрэй, што гэтыя гады днём палезуць.

— Не думалі... Біцца і ўдзень і ўночы будзем. — Бацюта гаварыў гэта і глядзеў на Гаршкова, у якога па шчоках перакочваліся каменныя жаўлакі.

Пасля абеду ў будынку былой валасной управы засядаў рэўком. Падняўся з-за стала Яўхім Сцепанюга, сказаў, сціснуўшы ў руцэ рудую аблезлую шапку:

— Дзвюх нашых душ ужо няма, хлопцы. Няўжо будзем чакаць, пакуль прыйдуць, як ваўкі з лесу, і ўсіх нас перадушаць? Трэба, Андрэй, — ён павярнуўся да Бацюты, — зброі ў горадзе папрасіць. Мала ў нас зброі. І яшчэ я так думаю: трэба сабраць сілу і прачасаць лес. Акрамя, як у лесе, няма ім дзе хавацца.

— У вёсках могуць хавацца. У радні, — асцярожна пакратаў сваю параненую сківіцу Рыгор Крыванос.

— Значыць, трэба трымаць на мушцы і лес, і вёску, — дадаў Бацюта.

Мінуў амаль тыдзень, як згарэў флігель, а ўсе хадзілі разгубленыя, прыгнечаныя, нават гаварылі неяк сцішана, не на поўны голас. А каб зноў пачаць рэпетыцыі, не было і гаворкі. Не да іх зараз, калі на месцы флігеля чорная абсмаленая лапіна, калі няма Матруны.

Антон пачаў адчуваць, што ён лішні. Раней кожны вечар спяшаўся ў маёнтак, чытаў хлопцам кніжкі, рабіў шчыты і латы, бо хацелі ж развучваць п'есу пра Спартака. Мішка, які меўся быць Спартаком, памагаў яму, нават словы, якія павінен быў гаварыць Спартак, разам прыдумвалі. А цяпер Мішка, сустрэўшы яго, адвёў убок вочы, сказаў:

— Пачакаць, брат, трэба... — І былі ў яго ў голасе няўпэўненасць і туга.

Але Антон не мог ужо без маёнтка, без хлопцаў. Ён баяўся адзіноты, горкі смак якой паспеў-такі зведаць. Пасля выпадку з дубком хлопцы пачалі цурацца яго. Быццам ён быў нейкі хворы ці злодзей. Іван Міхейчык і сёння глядзіць на яго, як на ворага. Ну ды гэта Іван. Лёўка Шэрман з кузні кажа пра такіх людзей, што заўсёды перабіраюць меру ў добрым і дрэнным: калі ўжо есці сала, дык каб аж па барадзе цякло. У Івана аж па барадзе цячэ злосць на яго, Антона. Але астатнія хлопцы даўно прызналі яго за свайго, і вось цяпер усё гэта зноў можна страціць.

Антон пайшоў да Сцяпана Гаршкова, папрасіў:

— Дай мне якую-небудзь работу.

— Работу? — Сцяпан глянуў на яго чорнымі сумнымі вачамі. — Пойдзеш лес пілаваць?

Кожны дзень, ледзь пачынала на ўсходзе чырванець неба, яны ехалі на карах у лес. Там валілі сосны, церабілі іх і везлі ў маёнтак. Антон абсівераў, прапах дымам і смалой, апаліў ля кастроў бровы. За дзень цела налівалася цяжкой санлівай стомай. Балелі рукі і плечы. Толькі ён не заўважаў гэтага. Ён быў разам з усімі, рабіў тое, што рабілі ўсе.

У лес бралі з сабой вінтоўкі. Нават калі пілавалі сасну, вінтоўкі віселі за плячыма. Але ніхто не спрабаваў напасці. Па ўсёй воласці было пакуль што спакойна.

Заставалася яшчэ нарыхтаваць з дзесятак кубоў. Памацнелі марозы. Ад ветру нямелі шчокі. Аднойчы Антон адбягаўся ад сасны, якая чамусьці пачала падаць не ў той бок, куды чакалі, і вывіхнуў нагу. Ледзь не плачучы, ён сеў на пень і глядзеў, як хлопцы працуюць без яго. Хлопцы спілавалі тры тоўстыя сасны, сцягнулі ў вялізны лоўж абсечанае голле, запалілі яго. Чырвонае полымя шуганула пад неба. Снег сіпеў, чарнеў, ператвараўся ў лёгкую пару. Хлопцы раздурэліся каля вогнішча. Кідаліся снежкамі, бораліся. Мікіта Сцепанюга нават спрабаваў скакаць цераз полымя, але Мішка строга сказаў яму:

— Штаны спаліш. А што ты будзеш за работнік без штаноў?

Антон бачыў, што Мішка і сам не супраць скокнуць, толькі пасада ягоная не дазваляе зрабіць гэта.

Між тым хлопцы паскідалі кажухі, рукаўкі, галёкалі, аж пошчак ішоў па лесе. Коні палахліва і здзіўлена глядзелі на сваіх гаспадароў. У іх сумных цёмных вачах адбівалася языкатае полымя.

— Збіраемся, хлопцы. Хопіць дурэць. — Сцяпан Гаршкоў заткнуў за пояс сякеру.

— Давайце закурым на дарогу, — прапанаваў Васіль Гаранок. Ён накінуў на плечы кажух, пачаў шукаць у кішэнях табаку.

— Аддай кажух, — раптам, пабялеўшы, сказаў Рыгор Заяц. — Ты не свой узяў. Твой жа не лаплены.

— І ў тваім газета ёсць. З тваёй газеткі скруцім, — засмяяўся Васіль. Ён чамусьці дужа доўга не вымаў з кішэні руку. Усе ўбачылі, як ад хвалявання ў Рыгора аж запалі шчокі і пацямнелі воспіны. Ён калаціўся, як у ліхаманцы.

— Газеты шкадуеш, ці што? Ды ў мяне іх цэлы пук, я табе аддам. — Васіль дастаў нарэшце нешта з кішэні. Але гэта была не газета.

— Паглядзі, Сцяпан, што тут, — разгублена сказаў Гаранок і чамусьці пачаў адсоўвацца ад Рыгора бліжэй да вогнішча.

Паперу ўзяў, усё яшчэ ўсміхаючыся, Мішка Сырамалот, павольна прачытаў:

«Сучкі, выбірайцеся адсюль, пакуль не позна. Усіх парэжам».

Колькі імгненняў стаяла цішыня. Антон нават падумаў, што Мішка жартуе. Але Мішка закусіў губу, глянуў на ўсіх пацямнелымі вачыма:

— І нож унізе намаляваны. Точна такі, як тады.

Тут Рыгор Заяц скокнуў, як звер, у бок лесу. Гаршкоў падставіў яму нагу, і ён урэзаўся носам у снег. Яму вязалі вяроўкай рукі, а ён сядзеў на снезе, часта дыхаў, і вочы яго жмурыліся, а з разбітага носа тоненькім ручайком цякла кроў.

— Эх ты, падла, — падышоў да яго Мішка. — А я з табой спаў побач, як ты хварэў, мёду табе прыносіў. Помніш, у гаршчочку гліняным прыносіў?

Заяц маўчаў і панура глядзеў на вогнішча. Хлопцы апраналі кажухі, аглядаліся па баках. Сцяпан Гаршкоў нават не зірнуў на Зайца, пайшоў да свайго каня.

— Мікіта Сцепанюга і Іван Міхейчык, — паправіў за плячом вінтоўку Мішка, — гэтага гада печанага сёння ж у Ігумен даставіце.

Назад ехалі моўчкі. У Антона вельмі балела нага. Ён сядзеў на халодным мулкім бервяне, сціскаў у руках лейцы. Нейкі востры сучок не даваў яму жыцця, упіваўся ў цела. Нарэшце Антон не вытрымаў, спыніў каня і сякерай ссек, прыгладзіў гэты пракляты сучок.

«Ты глядзі, як яно бывае, — жахаўся ў думках Антон. — Ціхі хлопец, добры, свой хлопец, а затаіўся, як чорная вужака. Гэта ж ён і тую паперыну на дзверы флігеля наляпіў. І на Матруну сябрукоў сваіх навёў, калі нікога побач не было».

Рыгора Зайца на фурманцы павезлі ў Ігумен. Васіль Гаранок усё не мог супакоіцца, гаварыў:

— І як я кажух яго ўзяў? Мой жа бялейшы...

Хлопцы маўчалі. Дужа нечакана ўсё адбылося. Яны чакалі ворага з лесу, а ён жыў сярод іх, ездзіў з імі ў лес, з вінтоўкай у руках ахоўваў маёнтак. І аказаўся сваім жа чмялёўскім хлопцам, не з багацеяў-багатыроў, а з чорных сялян-рольнікаў.

У той дзень Антон, накульгваючы, ішоў дадому і думаў:

«Нешта ж пагнала Зайца да тых бандытаў. А Бацюта гаворыць, што ўсе беднякі за бальшавікоў, што ўсе яны адна сям'я. А вось і ў сям'і завёўся такі, што не раскусіш яго адразу. Чым яго купілі? Хлебам? Салам? Але ж і ў маёнтку хлеб і сала ёсць. І ложак цёплы ёсць, не тое што ў лесе. Не. Відаць, не ўсё так проста. Ёсць, відаць, парасяткі беленькія, чорненькія, а ёсць і рабенькія, паласаценькія».

Ён асцярожна ступаў на сваю хворую нагу, стараўся не думаць болей пра ўсё гэта, але думкі зноў і зноў вярталі яго ў лес, да соснаў, што глуха падалі на мёрзлую зямлю, да вогнішча, каля якога з белым мёртвым тварам проста на снезе сядзеў Рыгор Заяц.

Усё мацней ціснулі маразы. Заліўны луг ля Гразёўкі замерз, пакрыўся тоўстым зеленаватым лёдам. Маладзейшыя чмялёўскія хлопцы наладзілі там калаўрот. Убілі ў лёд моцны дубовы кругляк, надзелі на яго старое кола з фурманкі, да кола прымацавалі доўгую яловую жэрдку. Дротам, што ўкралі ў кузні, прывязалі да гэтай жэрдкі вялікія драўляныя санкі, якія Яўхім Сцепанюга выкінуў са свайго гумна. Цяпер толькі заставалася круціць кола, і санкі лёгка лёталі па крузе, аж вецер свістаў у вушах.

Пад вечар Антон выйшаў са свайго двара, кульгаючы, даплёўся да луга. На лёд не пайшоў, стаяў на засыпанай снегам купіне, глядзеў, як катаюцца хлопцы на калаўроце. Адтуль даносіліся смех, крыкі. Палазы санак рэзалі мяккі лугавы лёд, аж віск ішоў, быццам нечым жалезным скраблі па шкле. Проста на лёдзе непадалёку ад калаўрота хлопцы расклалі цяпельца. У вечаровай імгле лёд каля яго быў срабрыста-белы, люстраны. Яно адбівалася ў лёдзе: здавалася, гараць два цяпельцы — адно цягнецца сваімі чырвонымі касмылямі ўверх, другое — уніз.

«От, дзівакі, — думаў Антон, — лёд жа трэсне...» Яму падабалася стаяць збоку, глядзець на шумную валтузню, лічыць сябе ўжо дарослым, падсмейвацца над дзіцячай радасцю гэтых малалеткаў і ў той жа час зайздросціць ім. Ён уяўляў, як сам бы сеў на санкі. Учапіўся б рукамі ў мёрзлыя, зацярушаныя сенам дошкі, упёрся б нагамі ў палазы. — Трымайся! — закрычалі б хлопцы і з усяе сілы грудзьмі налеглі на бярозавыя колікі, якімі раскручваецца кола. Потым бы соладка і трывожна сціснулася сэрца, сцяна бліскучага лёду і марознага ветру ўстала б перад вачамі. І ўсё! І ты ўжо не на зямлі. Ты недзе паміж зямлёю і небам, цела тваё лёгкае і пругкае. І толькі аднекуль збоку, нібы з іншага свету, даносяцца галасы сяброў.

Антон цяжка ўздыхнуў, рукою асцярожна пакратаў калена, што ўсё яшчэ балела, і раптам уздрыгнуў, убачыў: да калаўрота падышла Яніна Міхейчык, а з ёю Тацяна Лапыцька і Франя Перуноўская. Дзяўчаты весела смяяліся, жартавалі з хлопцамі. Потым пачалі частаваць хлопцаў гарбузікамі, а самі прасілі:

— Пакатайце нас...

Хлопцы ахвотна згадзіліся, пасміхаючыся, узяліся за колікі. «Ну зараз толькі трымайцеся, дзяўчаткі, — падумаў Антон. — Проста так вас хлопцы з санак не выпусцяць...» Дзяўчаты, відаць, і самі гэта разумелі, але садзіліся смела.

Антон, не адрываючыся, усё глядзеў і глядзеў на Яніну. Якая яна прыгожая! У белым кароткім кажушку, у белай хустцы. Быццам белы матылёк апусціўся на зеленавата-сіні лёд.

Яніна заўважыла яго, і нават здалёк ён убачыў, як успыхнулі яе шчокі.

— Паехалі! — закрычалі хлопцы. Санкі павольна крануліся з месца, павольна праплылі круг, другі, пачалі ўсё набіраць і набіраць хуткасць, і вось ужо не відно твараў дзяўчат, толькі з шумам і свістам носяцца па лёдзе санкі, нават не ўсочыш за імі вачамі. А хлопцы ўсё мацней налягаюць на колікі, што прасаджаны ў спіцы кола, і тыя ажно трашчаць.

— Ой, хлопчыкі, хопіць, — з марозным ветрам данёсся да Антона голас Франі Перуноўскай.

Хлопцы быццам не пачулі. Яшчэ хутчэй закруцілася рыпучае кола. Санкі ўжо, здавалася, узняліся над лёдам у паветра.

— Хопіць, жарабкі! — крыкнула і Тацяна Лaпыцька.

Толькі Яніна маўчала.

— Не ўсе папрасіліся. Хай і Яніна папросіцца, тады перастанем, — засмяяліся хлопцы.

«Яна не папросіцца», — падумаў Антон. Ад гэтай думкі яму зрабілася цёпла і весела.

— Скакайма, дзеўкі! — крыкнула Яніна, і не паспеў ніхто апамятацца, як яна, раскінуўшы рукі, каб моцна не стукнуцца аб лёд, скокнула з санак. Яе панесла па лёдзе проста да той купіны, дзе стаяў Антон. Яна быццам плыла, шырока раскінуўшы рукі. Усё бліжэй і бліжэй была яна да Антона, і ён бачыў яе здзіўленыя спалоханыя вочы, бачыў трапяткую маршчынку, што перасекла ёй пераноссе і злучыла бровы ў адно чорнае прыгожае брыво. Ён сагнуўся і падхапіў яе рукамі, каб яна не ўдарылася галавой аб купіну.

— Ну і смелая ты, — толькі і сказаў Антон.

Яніна часта дыхала, усміхалася яму. Ён адчуваў, як пад яго рукой б'ецца яе сэрца. І на нейкае імгненне, нібы лёд ад гарачага цяпельца, растала яго сарамлівасць. Ён глянуў ёй у вочы і ціха сказаў:

— Прыйдзі сёння пасля вячэры да нашага гумна. Адразу ж яму стала сорамна, ён пачырванеў, але словы былі ўжо сказаны.

«Прыйдзе ці не прыйдзе?» — думаў Антон, ціха выходзячы ў гародчык.

— Куды ты?! — крыкнула наўздагон маці.

— Я зараз прыйду, мама.

З гародчыка ён выйшаў на сваю палосу, у канцы якой чарнелася старое прыземістае гумно. Зямля была цвёрдая, гулкая. Снегу тут, у полі, было мала. Яго здзьмувала ветрам. Мякка і свежа бялеў ён ў лагчынах, на лузе. Халодна-сіні, праменны месячык высока стаяў над снежнай зямлёй, пасярод чыстага неба. Столькі было ў ім адзіноты, няўтульнасці, што Антон запаволіў крок.

Месячык быў падобны на адзінокага сабаку, якога кінулі гаспадары, які сядзіць адзін на ланцугу і не ведае, што яму рабіць.

Каля гумна было зацішна, пахла старой мякінай, зернем. Вецер ціхенька гуў у сухім дзядоўніку, што густа рос на лапіку травяністай улетку зямлі, якая была якраз перад варотамі і якую ніколі не ўздзіралі плугам. Антон прысланіўся плячамі да сцяны. Пахла паленым дрэвам. Мінулай вясной нехта хацеў падпаліць гумно, але, на шчасце, у тую ноч усчаўся дождж, і полымя толькі лізнула верхнія бярвенні. Гэтыя бярвенні былі зараз чорныя, патрэсканыя.

Антон глядзеў на поле, на маладыя сады, што ад хатаў збягалі да лугу. Ведалі чмялёўцы смак у яблыках — антонаўкі, папяроўкі, цыганы, шклянкоўкі раслі амаль у кожнага гаспадара. Але, вядома, не пра яблыкі думаў зараз Антон. З саду, што глуха шумеў непадалёку, павінна была выйсці Яніна.

«Прыйдзе ці не прыйдзе?» — які ўжо раз пытаўся ён у сябе і да болю ў вачах углядаўся ў пусты цёмны сад. Цені ад голых галінаў ляжалі на снезе пад дрэвамі, здавалася, гэта мноства вужоў сплялося ў клубкі.

Яна прыйшла — ціхая, бледная, з бліскучымі вачамі. Стала ў некалькі кроках ад Антона, глядзела на яго, чакаючы.

— Там вецер дзьме. Ідзі ў зацішак, — шапнуў ён, і ягоны голас уздрыгнуў. І калі яна ступіла бліжэй, яму пераняло дыханне, зрабілася горача сэрцу: ён абняў яе, прытуліў да сябе, няўмела пацалаваў у халодную шчаку. Шчака была мяккая, гладкая, нібы шаўковая.

— Антонка, — шапнула Яніна і схавала галаву ў яго на грудзях. І гэтае адзінае слова сказала яму многае. Ён цалаваў яе ў вусны, у вочы і сваімі вуснамі адчуваў начны халадок на яе вейках.

— Калючы, — хавала яна ад яго свой твар, потым паглядзела знізу ўверх, сказала: — У цябе, Антонка, валасы жоўтыя, як спелае жыта...

Ён маўчаў. У шчасці людзям звычайна непатрэбна шмат слоў.

Яны стаялі каля гумна, што аджывала свой век, а над імі, у страшнай недасяжнай вышыні, плылі зоркі. Там, у небе, усё было такое мудрае, такое незразумелае. Зоркі маглі быць чыстымі душамі праведнікаў, якіх бог забраў у сваё царства; маглі быць залатымі свечкамі, якія запальваюць анёлы, каб асвятляць людзям начныя шляхі. Чым бы ні былі зоркі, яны глядзелі на іх з-пад саламянай страхі з надзеяй.

Аціхаў вецер, і да раніцы змаўкалі сады. Снег рабіўся яшчэ бялейшы, серабрыўся, зіхацеў тысячамі бліскучых марозных іголак. У глыбіні садоў варушыліся нейкія мяккія празрыстыя цені. Вось зусім непадалёку, каля камля маладзенькай яблыні, нібы з-пад зямлі, вырас невысокі слупок.

— Зайцы, — шапнуў Антон. — Прыйшлі на вячэру...

Колькі хвілін ён стаяў моўчкі, потым, правальваючыся ў снег, скочыў, замахаў рукамі:

— Ату! Ату!

Зайцоў нібы здзьмула ветрам. А ён усё крычаў, усё махаў рукамі і адчуваў маладую сілу ва ўсім целе.

Яны яшчэ доўга цалаваліся каля хаты Міхейчыкаў, потым Яніна пайшла дадому, а Антон, як п'яны, пацягнуўся ў канец вёскі, у поле. У яго звінела ў душы, ён цёр снегам лоб і шчокі, еў халодны калючы снег, потым сеў на аледзянелы Балуй, паглядзеў на неба і засмяяўся свайму шчасцю.