Людзі і маланкі

Х

Новае жыццё пачалося ў Антона. Знешне ўсё, вядома, заставалася па-ранейшаму — ён рабіў на бацькавай гаспадарцы: сек дровы, насіў сена карове і замешваў ёй пойла, некалькі разоў ездзіў у млын, разам з бацькам рамантаваў пад паветкай сані, часаў воўну. Амаль кожны вечар ён хадзіў у маёнтак, там сустракаўся з хлопцамі, памагаў ім вазіць бярвенні для флігеля. Тыя ж самыя людзі і хаты акружалі яго, падаў з неба і рыпеў пад нагамі такі ж, як кожную зіму, снег. Але адбылося тое, што павінна было некалі адбыцца: ён пакахаў. Быццам упала нябачная фіранка, якая засланяла яму вочы, і аказалася, што столькі фарбаў не заўважаў ён раней, столькі радасцей было ў жыцці, аб якіх ён і не здагадваўся.

Яны сустракаліся з Янінай каля гумна. На вечарынкі не хадзілі, бо чужыя вочы маглі толькі перашкодзіць ім. У цяплейшыя ночы прастойвалі амаль да раніцы.

Яніна была шчаслівая, ласкавая, пакорлівая.

Некалькі разоў запар сніў Антон, быццам бы ён плавае на воблаку. Воблака белае, мяккае, як воўна. Сонца прасвечвае яго ўглыб, напаўняе цяплом. Антон ляжаў на воблаку, нібы на кажусе; і яно ўгіналася пад ім, дыхала, трапятала; і ён па самыя плечы правальваўся ў малочна-белы, густы туман. Але страху не было. Ён лёгка плыў над зямлёй і бачыў унізе вёскі, рэкі, зялёныя палі.

Аднойчы Яніна прыйшла да гумна нечым дужа ўсхваляваная, доўга маўчала. Потым глянула на Антона:

— Ведаеш, што я скажу табе, Антонка... Ці праўда гэта ці не, а толькі Іван наш казаў, што ваша Дзіна да Баўтрука ў лес хадзіла.

— Куды хадзіла? — не зразумеў Антон.

— У лес да Баўтрука. Есці насіла. Гэта Рыгор Заяц сказаў на допыце ў Ігумне.

Антон некалькі імгненняў глядзеў на Яніну, ніяк не мог уцяміць, пра што яна гаворыць. «Можа, яна жартуе?» — падумалася яму. Ды не — глядзіць сур'ёзна, і ў вачах разгубленасць і трывога.

— А хто нашай Дзіне Баўтрук? — быццам сам у сябе спытаўся ён: — Кум? Сват? Чаго яна пойдзе да яго ў лес?

— Не ведаю. — Яніна прыкусіла губу. — Так Рыгор Заяц у Ігумне сказаў...

— Прышчамілі яму хвост — вось ён і ляпнуў абы-што. — Антон адчуў, як начны мароз шчыпае яго праз кажух.

— А флігель Баўтрук спаліў. Гэта ўжо точна, — ціха сказала Яніна і прыціснулася спінаю да сцяны, бо ёй успомніліся Матруніны вочы, і як гаварыла з ёй Матруна, і як палівала з кубка ваду на рукі.

Яны замоўклі. Марозная ноч плыла над зямлёй, чаплялася ледзянымі нізкімі зоркамі за лес, за сады, за хаты. Было чутно ў цішыні, як трашчыць ад марозу дрэва. Сумна вылі ў вёсцы сабакі.

— Пойдзем дадому, — пацягнула Яніна Антона за рукаў.

Дома Антон залез на цёплыя палаткі, але доўга не мог заснуць. «Ці праўду сказала Яніна?» — думаў ён. Яму хацелася, каб гэта была няпраўда, каб усё гэта Заяц наплёў са страху, са злосці. «Заўтра прачнуся, а ўсё гэта выдумка», — суцяшаў ён сам сябе і слухаў дыханне сястры, якая спала разам з маці на ложку.

Назаўтра, ледзь паснедаўшы, ён пайшоў у маёнтак. Хлопцы запрагалі коней, каб ехаць у лес. З конскіх ноздраў клубілася пара — здавалася, коні кураць.

— Здароў, Сцяпан, — падаў Антон руку Гаршкову, а сам увесь спружыніўся: Гаршкоў такі чалавек, калі што ёсць, выкладзе як на духу. Але Гаршкоў нічога яму не сказаў, толькі моцна паціснуў руку.

«Дзякаваць богу, — пэўна, усё гэта хлусня», — пацяплела ў Антона на сэрцы. Ён ужо смела падышоў да гурту хлопцаў.

— Можа, у лес паедзеш? — спытаўся ў яго Мішка Сырамалот, які падперазаўся пілою, а на плячы трымаў сякеру.

— Нага ў мяне яшчэ баліць, — сказаў Антон. — Я лепей, як прывязеце бярвенні, акарыць і абчасаць іх памагу...

— І то добра, — усміхнуўся Мішка і накіраваўся да сваіх саней. Хлопцы рушылі за ім. Твары ва ўсіх былі трохі сонныя, ружовыя і лагодныя.

«Збрахаў Заяц, — зусім павесялеў Антон, але раптам, як на калючы дрот, наткнуўся на позірк Івана Міхейчыка. І зноў трывогай кальнула ў сэрца. — Іван злы на мяне, — супакойваў ён сам сябе,. — таму і глядзіць спадылба...» І ўсё-ткі трывога не праходзіла.

Ён трохі яшчэ патаптаўся каля маёнтка, паглядзеў, як бягуць па белым полі сані, як блішчаць пад халодным сонцам пілы і сякеры, потым ціха паплёўся ў вёску. У сваю хату ён не зайшоў наўмысна — баяўся ўбачыць Дзініны вочы і аб усім здагадацца. «Усё будзе добра», — білася ў галаве настойлівая думка, але ён ужо разумеў, што жыццё не заўсёды супадае з добрымі пажаданнямі людзей.

Каля хаты Лаўрэна Лапыцькі Антону падалося, што нехта яго кліча. Ён спыніўся, азірнуўся па баках. Вуліца была пустая. Толькі сухі сняжок узвіваўся каля платоў. Нарэшце Антон убачыў, што гэта Лаўрэн, стоячы ў хаце ля акна, махае рукой, кліча яго. Антон зайшоў у хату.

Лаўрэн адразу ж марцануў ад акна на печ, толькі босыя пяткі мільганулі, сказаў, ужо з печы: і

— Спяшаешся куды-небудзь? Пабудзь трошкі ў мяне.

У яго голасе былі сум і просьба. Антон сеў на лаву каля печы, спінай адчуў, што печ халодная, — пэўна, не палілі ў ёй з тыдзень.

— Мішка мой усё ў лес кожны дзень ездзіць, а я адзін у хаце, як кот на чарэні, — сказаў Лаўрэн і пачаў кашляць. Адкашляўшыся, уздыхнуў: — Памру я скора, хлопец. Смерць падступае, душыць. І не ўбачыў, як жыццё праляцела.

— Кіньце вы, дзядзька, пра смерць ды пра смерць гаварыць, — узлаваўся Антон. — Адна ў вас музыка заўсёды.

— Эхе-хе, хлопец. — Лаўрэн худой жоўтай рукой памацаў у пячурцы, што была ў комінку, дастаў торбачку з табакай. Потым насыпаў табакі ў газеціну, і рукі яго дрыжалі: зачэкаў крэсівам аб крэмень. Успыхнула слабая маленькая іскра, і ён пачаў раздзьмухваць трут. Нарэшце закурыў, шумна выдыхнуў дым:

— Смерці я не баюся. Хачу хутчэй да дзетак, да Ганны. Як яны там без мяне?

— Жаніліся б вы, дзядзька, — сказаў Антон. — Узялі б Агапку Шамалёву. Капуста гарачая на стале стаяла б. І Агапка нічога кабеціна — не замерзлі б з ёю.

Лаўрэн засмяяўся. Смех у яго быў нейкі дзіўны — здавалася, квохча курыца:

— Ну і ўпаліў ты! Жаніся... Ды ў мяне во кажух не хапае сілы абняць. — Ён тыцнуў рукой з папяросай у кажух, на якім ляжаў. <

— А вясной зямлю будуць дзяліць. Вам далі б дзесяціны дзве, — сказаў сваё Антон.

— Мне тры аршыны хопіць. Толькі каб у жоўценькім пясочку...

— Цьфу на вашы словы. — Антон устаў, аж лава рыпнула, а пад печчу шуганулі ва ўсе бакі куры. «Няўжо я буду такі, як пастарэю? — падумалася Антону, Ён падышоў да акна, глянуў на вуліцу і зноў успомніў сястру. — Чаго я сяджу з гэтым мерцвяком? — апякла яго злосць. — Жывых трэба ратаваць...»

Лаўрэн сумна глядзеў з печы, сівы, белы, як бяроза.

— Я пабягу, дзядзька. — Антон глыбей насунуў на галаву шапку. — Сустрэну Мішку Сырамалота, скажу яму, каб вас з сабой у лес браў. Там некалі будзе пра могілкі думаць.

Ён грукнуў дзвярыма, хуценька пайшоў па вуліцы. Нікога нідзе не было відно, і ён павярнуў дадому. Каля печы сядзелі маці з Дзінай, скублі курынае пер'е, кідалі яго ў рэшата. Шэры пух лётаў па хаце.

— Дзіна, хадзем у сенцы, — сказаў сястры Антон.

Маці здзіўлена паглядзела на яго. Твар у Дзіны пачаў бялець.

— Ты насіла Баўтруку есці ў лес? — як толькі пераступілі цераз парог, спытаўся Антон і прымусіў сябе глянуць сястры ў вочы.

— А братачка мой, я ж нічога не ведала. Ён жа паміраў там у яме. — Дзіна закрыла рукамі твар і павалілася грудзьмі на куфар, што стаяў каля дзвярэй. Яе плечы закалаціліся, хустка збілася набок. Антону быццам сыпнуў хто халоднага снегу проста на сэрца.

— Ды ты не плач, — пачаў гладзіць ён сестрыны плечы. — Я нічога... Я так... даведацца...

Ён бачыў, як плача, як пакутуе сястра, і не мог ёй нічым памагчы, і гэта было страшней за ўсё. «Вядома ж, яна не вінавата, — адразу сам сабе падумаў ён, каб ужо, хоць рэж яго, ніколі не адступіцца ад такой думкі. — У яе добрае сэрца. Не бандыту яна памагала, а чалавеку. А гэта зусім іншая рэч!»

Ён, як мог, супакойваў Дзіну, але тая была нібы ў гарачцы.

— Матруну Гаршкову з Цмыгам спалілі... За мяне спалілі... А я ж нічога не ведала, не думала, што ён зверам застанецца. Мяне самую спаліць жыўцом трэба.

З хаты выбегла спалоханая маці, несла ў руках кубак з малаком, плачучы прасіла:

— Папі, Дзіначка, пастаялкі. Ды плюнь на ўсё. Лягчэй будзе... — Матчына рука дрыжала, і малако разлівалася на падлогу.

Нарэшце Дзіна перастала плакаць, разам з маці зноў пачала скубці пер'е.

— Падушачку табе зробім да вяселля, — ласкава, неяк вінавата, гаварыла Аўдоля і глядзела на дачку. Антон выйшаў на вуліцу. Павольны снег кружыўся, здавалася, стаяў у паветры. Быццам яму не хапала сіл упасці на зямлю. Над камінамі хат лена калыхаліся хвасты сіняга дыму. Некуды ехаў на санях Кандрат Гаранок — плечы і галава абсыпаны снегам. Варона села на ліпу, скурчылася і нібы заснула там. Антон стаяў каля варот, убачыў — з другога канца вуліцы да яго ідуць Іван Міхейчык і Мішка Сырамалот. «Нешта ж рана яны з лесу вярнуліся», — падумаў ён.

Яны параўняліся з Антонам, і Мішка спытаўся:

— Дзіна дома?

— Навошта яна вам? — Антон спахмурнеў, стаяў у варотах, загарадзіўшы ім дарогу ў хату.

— Мы да Дзіны прыйшлі, а не да цябе, — спрабаваў адціснуць яго плечуком Іван Міхайчык, але Антон таўхнуў яго рукой у грудзі.

— Не кіпяціся, Антон, — лагодна загаварыў Мішка. — Дзіна, кажуць, у лес хадзіла... Можа, яна шчэ што ведае пра банду.

— Нічога яна не ведае. Яна хворая. І вас я не пушчу. — Антон пачаў закрываць вароты на завалу. Злосць віравала ў ім, аж снег здаваўся чорным.

— Нічога не ведае, кажаш? — Іван захліпнуўся, пабляднеў ад гневу, і над брывом запалымнеў след ад капыта. — Усе вы, Радзімовічы, такія... Яна з тым Баўтруком даўно пад плотам пажанілася, а не ведае...

Ён не скончыў, таму што Антон стукнуў яго кулаком проста ў твар. Яны схапіліся загрудкі і пакаціліся па снезе.

— Заб'ю... гад, — хрыпеў Антон і стараўся ўдарыць Івана нагой. Мішка расцягваў іх, але яны зноў і зноў малацілі адзін аднаго кулакамі, і ў гэты час на двор выбегла Дзіна. Валасы распушчаныя, твар бледны.

— Хлопчыкі, не біцеся! Не трэба! — крыкнула яна і павярнулася да Мішкі. — Пойдзем хутчэй да Андрэя Бацюты. Усё, што толькі ведаю, скажу.

У Антона балела губа. Ён узяў прыгаршчамі снег і пачаў яго есці. Кружылася ў галаве. Іван заціскаў рукой нос, з якога цяклі па губах яркія струменьчыкі крыві.

— Эх вы, — сказаў Антон, седзячы на снезе, гледзячы знізу ўверх, — пра сусветную рэвалюцыю крычыце, усім свабоду хочаце даць, а чалавека не бачыце. Не прыйду болей да вас!

— Не прыходзь, — бліснуў чорнымі гарачымі вачамі Іван. — І без пеўня сонца ўзыдзе!

Мішка падышоў да Антона, падняў яго на ногі, сказаў:

— Падумай, што ты гаворыш... Спакойна падумай. За рэвалюцыю людзі галовы кладуць. Думаеш — жыць ім не хочацца? А кладуць. Значыцца, усім гарапашнікам трэба рэвалюцыя, для ўсіх яна добрая. А ты, Іван, як порах. Я з табой яшчэ пагавару.

Ён шапкай збіў са свайго кажуха снег, падміргнуў Дзіне:

— Пайшлі... — і ўжо, адышоўшыся колькі крокаў, зноў павярнуўся да Антона: — У маёнтак абавязкова прыходзь. Хлопцы і дзеўкі пра Спартака хочуць развучваць...

«Не пайду, — гледзячы ім услед, думаў Антон. — Пакуль там Іван, памру, а не пайду...» — Ён стомлена прыхіліўся да шулы, што ўся парасла рыжавата-зялёным мохам. Шула была ў шчылінах, уся абдзёртая, абабітая — гэта, калі везлі ў двор сена альбо дровы, заўсёды чапляліся за яе калясьмі.

«З'ехаць бы адсюль куды-небудзь далёка, — раптам падумалася яму, — можа, у які горад. Разам з Янінай. Там і жыццё цікавейшае, і людзі дабрэйшыя, таму што яны не ведаюць цябе, злосці супраць цябе не маюць...»

І яму стала крыўдна за свой лёс. Нарадзіўся ў гразі і ў саломе, і век так векаваць трэба. Адно ведай: рабі. Зямля высмоктвае ўсе сілы, а што з той работы? Мазалі ды мякіна. А нешта ж ёсць у душы жывое, што заве ўдалеч, кліча. Так і паляцеў бы, здаецца, над зямлёй — шукаць людзей прыгожых, вясёлых і разумных, каб заўсёды жыць з імі. Добра быць шляхетным. Усё, як паветра, дадзена ад нараджэння. Толькі нарадзіўся, а ён ужо адмірал расійскага флоту ці яшчэ якая-небудзь шышка. А тут трэба даказаць сабе і ўсім, што ты не конь, на якім аруць, не хлоп, што ты — чалавек. А жыццё кароткае...

Антон пайшоў пад паветку, пачаў секчы дровы. Бярозавыя плашкі былі крывыя, сукаватыя. Сякера адскоквала ад іх. Успомнілася, як Іван сказаў: і без пеўня сонца ўзыдзе. Значыць, ён, Антон, — певень. Ну што ж, певень дык певень. Але не на іх куросадні сядзіць.

Вярнулася ад Бацюты Дзіна. Трохі павесялела, ажыла.

— Харошы ён чалавек, — сказала Антону пра Бацюту. — Распытаў мяне, пагаварыў. А жонка ягоная нават яблыкамі мяне пачаставала. На і табе.

— Не хачу.

— Не сварыся, Антон, з хлопцамі і з Бацютам, — папрасіла Дзіна. — Без іх не пражывеш.

Антон нічога не сказаў. Ён быў рады, што сястра павесялела, што ў яе ўсё наладжваецца. А сам ён таксама неяк пражыве. Не дурань і не зломак. І зноў ён паглыбіўся ў свае думкі. Ён ужо даўно заўважыў і адчуў — нікому, праўда, у гэтым не прызнаючыся, — што нечым непадобны на сваіх родзічаў, ні на аднавяскоўцаў. Здаецца, і вопратка такая самая, і харчы, і адна і тая ж работа змалку, а розныя яны. Ён, напрыклад, не любіць тых, хто п'е гарэлку і лаецца, не любіць многа гаварыць, хваліцца нечым. Затое можа так задумацца, што забываецца пра ўсё на свеце. Аднойчы конь, запрэжаны ў плуг, паціху пашыбаваў ад яго з палосы ў луг, да вады, а ён яшчэ доўга ішоў па полі, думаючы, што арэ. І кніжкі ён любіць чытаць. Маладзейшы, начытаўшыся кніжак, ён раптам уявіў, што ягоныя бацькі не сяляне, што гэта ён калісьці згубіўся яшчэ зусім малы і яго знайшлі сяляне. А сапраўдны бацька яго ці марскі капітан з бліскучай падзорнай трубой, ці славуты генерал, у якога праз усю шчаку цягнецца чырвоны шрам ад варожай шаблі. Калі-небудзь гэты бацька з'явіцца, як гром з яснага неба, і забярэ яго ў далёкія гарады, у невядомыя краіны. Цяпер ён сам пасмейваецца з гэтага. Ён цвёрда ведае: яго корань у зямлі, ён такі ж, як усе, такі, як ёсць, іншым ніколі не будзе і не хоча быць. Толькі хочацца яму болей святла, болей прыгажосці і чэснасці ў жыцці. Ён за такіх людзей, як Андрэй Бацюта, за іх справу, але рабіць гэту справу трэба, на яго погляд, трохі мякчэй, больш цярпліва. Інакш пераблытаеш пустазелле з жытам.

Увечары Антон не пайшоў у маёнтак. Так карцела схадзіць, так цягнула, але ён перасіліў сябе. «Абыдуся без іх», — засела ў галаве помслівая, неадчэпная думка, і ён знаходзіў у ёй суцяшэнне, нават асалоду. Самым блізкім чалавекам была для яго зараз Яніна. Вядома, і маці з Дзінай мог ён адкрыць душу, і ўсё ж самае набалелае, самае патаемнае давяраў ён толькі Яніне. І яна разумела гэта і старалася памагаць яму чым магла — парадай, цёплым словам, проста ўсмешкай.

— А ці ведае Іван, што мы з табой ходзім? — спытаўся ён неяк у Яніны.

— Не ведае. Я нікому не кажу, — сказала яна і, глянуўшы Антону ў вочы, папрасіла: — Памірыўся б ты з ім. Вы ж такія дружбакі раней былі. Іван гарачы, але добры.

— Ды я з ім і не сварыўся, — замяўся Антон. — Ён сам сабе ў галаву ўбіў, што я яго тады кінуў у маёнтку, уцёк, і зараз бачыць мяне не хоча. — Антон раптам спалохаўся, сказаў: — Ён можа і нас з табой пасварыць.

— Ну гэта мы яшчэ паглядзім, — горда ўскінула галаву Яніна.

Праз колькі дзён, беручы ваду ў калодзежы, Яніна пачула, як старая Зайчыха гаворыць жанчынам:

— Гэтая ж самая Дзіна Прахорава, кажуць, жыла з Баўтруком у лесе. Мароз, снег, а ім цёпла...

Яніна ледзь не выліла на галаву Зайчысе вядро ледзяной вады:

— Пасароміліся б!.. Што вы збіраеце плёткі?

— А ты не вучы мяне, — сціснула тонкія губы Зайчыха. — Людзі дарэмна не скажуць. Ты і сама ля гумна кожную ночку трэшся.

Яніна з чырвонымі шчокамі амаль пабегла ад калодзежа, а Зайчыха крычала ёй услед:

— Іч, якія гарачыя. Добрых людзей ім не хапае. З бандытамі знюхаліся.

Антон даведаўся пра гэта і так раззлаваўся, што хацеў пайсці ды пабіць у Зайчыхі вокны. Але верх узяла разважлівасць. «Не трэба падымаць шуму, — падумаў ён, — не трэба, каб Дзіна гэтыя бабскія плёткі чула».

Толькі Дзіна, вядома, чула, бо тыя, хто пускаў плёткі, выдумлялі іх для яе ж вушэй. Дзіна ўвесь дзень праплакала. Маці ўгаворвала яе, угаворвала, а потым сама пачала плакаць. Прахор не вытрымаў, сказаў:

— Што вы, як бабры, румзаеце? — і накінуўся на Аўдолю: — Трэба было тады, як яна да гэтага гада бегала, глядзець, сачыць. А цяпер позна. І зямлі могуць вясной не прырэзаць...

— Каб ты ўдавіўся той зямлёй, — яшчэ мацней заплакала Аўдоля. — Родную дачку з зямлёй раўняюць, а ён і не шманае.

— Дадуць вам зямлі, тата. Не бойцеся, — ціха сказала Дзіна. — Я з Андрэем Бацютам гаварыла.

— Ды я што... — апусціў вочы долу Прахор і бачком падаўся на двор.

Дзіна ж пайшла да Зайчыхі. У невялікай цёмнай хаце Зайцаў поўзала па падлозе шасцёра дзяцей — адно крыху больш за другое, усе мурзатыя і галодныя. Іхняя маці, Кацярына, памерла летась — надарвалася, калі капалі калодзеж. Бацька падаўся ў заробкі на чыгунку, грузіў там лес і дадому вяртаўся толькі ў нядзелю. Клопаты пра дзяцей ляглі на плечы яго цёшчы, Зайчыхі, да якой і прыйшла Дзіна. Зайчыха сядзела на ўслоне, нешта таўкла ў ступе і сачыла, каб дзеці не нарабілі якой шкоды. Убачыўшы Дзіну, разгубілася, трошкі пачырванела, але хутка справілася з сабой, запрасіла:

— Сядай, Дзіна.

— Я пастаю, — сказала Дзіна, і голас у яе быў глухі. — Навошта вы, цётка, на мяне нагаворваеце людзям?

— Я нагаворваю? — здзівілася Зайчыха. — Ды бог з табой, дзеўка. Каб мне язык адсох.

— Мне Яніна Міхейчыкава сказала. Яна чула, як вы каля калодзежа казалі...

— Яніна Міхейчыкава? — твар у старой пакрыўся белымі плямамі. — Ну, можа, што я і сказала. Дурная ж баба, цёмная. Але не са злосці, Дзіначка, а ўсё па сваёй цемнаце. — Старой рабілася ўсё болей няёмка, яна круцілася на ўслоне, як на гарачай патэльні.

— А каб пра вашу дачку, нябожчыцу Кацярыну, такое сказалі? — не адступалася Дзіна. — Добра вам было б?

Старая сядзела з разяўленым ротам, не знаходзіла слоў. Малыя перасталі дурэць, усе спаўзліся да ступы, слухалі, пра што гавораць дарослыя.

— Чаго бельмы павылуплівалі?! — крыкнула на іх Зайчыха. — Дзе мой трапкач? От я вас...

Малыя, як мышы, рынуліся пад ложак, і ў хаце стала на момант ціха.

— Вы ж стары чалавек, на той свет скора, — гаварыла, плачучы, Дзіна. — Як вы богу ў вочы глянеце?

— Дзіна, — раптам усхапілася з услону Зайчыха. — На во вазьмі таўкач, стукні мяне па галаве, каб мазгі мае дурныя павылазілі. — Яна совала ў рукі Дзіне таўкач, стары, сцёрты, патрэсканы, на канцы якога наліпла ячменнае зерне.

Дзіна нічога ёй не сказала, выйшла з хаты. Над Чмялямі кружыўся ціхі снег.

Нібы што надарвалася ў Дзіны ўсярэдзіне. Болю не было, было нейкае спусташэнне, абыякавасць. Быццам па кроплі выціснулі з сэрца кроў, і яно замярзала, ледзь-ледзь білася. Усё наўкола зрабілася нецікавае: людзі, іхнія размовы, іхні смех і слёзы. Хацелася адзіноты і цемры. Яна заходзіла пад паветку альбо ў стопку, садзілася ці прыхіналася да сцяны і замірала. Праз колькі мінут гаючы холад пачынаў струменіцца па нагах, узнімаўся ўсё вышэй і вышэй, затапляў сэрца і галаву. Толькі вочы былі гарачыя. І вочы шмат што бачылі — праз шчыліну ў страсе лапік неба, нібы кавалачак сіняга шкла; вераб'іную перыну, што прыклеілася да чорнага струхлелага бервяна і трапяталася на ветры; сучок, які, як круглае жоўтае вочка, цікаваў з бервяна; зеленавата-белыя хвосцікі моху. Прыходзіла маці, тармасіла яе за плячо.

— Уся халодная. Пойдзем у хату...

Матчыны вочы былі сумныя, вінаватыя.

— Схадзіла б ты, дачушка, да Перуноўскіх, — прасіла яна. — Там дзеўкі прадуць. І ты б спрала на якое-небудзь лайно.

Аднойчы пад вечар прыйшла з Запольцаў шаптуха, маршчыністая, бяззубая баба Еўка. Глянула на Дзіну строгімі вачамі, якія ад сівых веек здаваліся серабрыстымі, запаліла тонкую жоўтую свечку, пачала вадзіць ёю над Дзінай. Дзіна ляжала на ложку, глядзела, як уецца ў паўзмроку агеньчык, нібы светлая вясновая птушка заляцела ў акно. Потым баба Еўка села на ложак каля Дзіны, узяла яе руку бязважкай рукою, пачала шаптаць:

Голас у Еўкі быў глухі, кволы і, здавалася, такі ж маршчыністы, як яе твар. Хацелася пакратаць гэты голас рукою. Дзіна заплюшчыла вочы, і ёй уявіліся агняныя рэкі: пасярод стромкіх чорных берагоў цячэ, кіпіць барвовае полымя. Хвалі з лёгкім шумам набягаюць на берагі, і пачынае гарэць трава.

Антон стаяў каля парога, глядзеў на шаптуху, на сястру. Яму хацелася вырваць з рук у старой свечку, выгнаць старую з хаты.

«Нібы на хаўтурах», — думаў ён.

Учора да яго прыходзіў Мішка Сырамалот, прасіў прыйсці ў маёнтак. Але Антон адмовіўся. Тады Мішка спахмурнеў, сказаў:

«Глядзі, братка, а то можаш заблудзіць, можаш не па той дарозе пайсці».

Антон стаяў каля парога і нібы зноў чуў гэтыя Мішкавы словы.

Пасля маразоў наступіла адліга. З сярэбраным звонам пабегла са стрэх вада. Снег пацямнеў, пакрыўся бліскучай крыштальнай луской, якая гучна лопалася пад нагамі. Зашумелі дрэвы: шум быў шырокі, вільготны, трывожны. У хлявах замыкалі каровы — пэўна, чакалі, што надыходзіць вясна і хутка зноў можна будзе выбегчы на прасторны зялёны луг.

Сонца выглядвала з-за нізкіх, чорна-рудых хмар, смяялася і быццам падміргвала халоднай зямлі.

У адзін з такіх дзён у Чмялях сабраўся сход.

— Можа, зямлю будзем дзяліць? — пыталіся адзін у аднаго чмялёўцы. — Бач ты, як вясной запахла...

Людзі выходзілі з цёмных халодных хат і з надзеяй глядзелі на неба.

Сямён-артылерыст, як заўсёды без шапкі, бадзёра чыкільгікаў па вуліцы. Убачыў Людвіка Перуноўскага, закрычаў яму цераз вуліцу:

— Здароў! Ну як зімуецца?

— На палатках пакуль што цёпла — снег не мяце, — сказаў Людвік і зажмурыўся ад яркага сонца.

— А чаго народ збіраюць? — спытаўся ён у Сямёна.

— Сычас Андрэй Бацюта скажа...

Калі ў будынак рэўкома набілася народу, як яблыку ўпасці, Бацюта ўстаў з-за стала, прыгладзіў рукой валасы, сказаў:

— Таварышы мужыкі. Мы перапісалі і ўзялі на ўлік усю маёмасць, што знаходзіцца ў маёнтку графа Незабітоўскага, у нашым народным маёнтку. Пры перапісцы выяўлена, — з рук Мішкі Сырамалота ён узяў паперку і пачаў чытаць, — плугоў жалезных — дваццаць два, барон жалезных — шаснаццаць, барон драўляных — дзесяць, рыдлёвак штыкавых — пяцьдзесят восем, рыдлёвак-шуфляў — трыццаць чатыры. Усю гэту маёмасць, — ён зноў узняў вочы на людзей, — рэўком вырашыў падзяліць паміж усімі гаспадаркамі, у першую чаргу, незаможнымі і салдацкімі дварамі.

— Правільна! — пачуліся галасы. — Дзялі, Андрэй!

— Як жа мы будзем дзяліць? — спытаўся Бацюта.

— Па-чэснаму, гэта значыць! — крыкнуў Людвік Перуноўскі.

— Каб усім было добра, — аглядаючыся па баках і прыхарошваючыся, сказала Агапка Шамаль.

— Будзем дзяліць, каб усім добра было, — кашлянуў у кулак Бацюта. — Але ж на кожную гаспадарку ўсё роўна не хопіць. Таму адзін плуг мы вырашылі даваць на чатыры двары, на чатырох суседзяў. Тое ж самае зробім з баронамі і рыдлёўкамі. Як, таварышы, усе згодны?

— Згодны. Чаго там? — загуў сход.

— Хай будзе ўсё па чэсці...

— Не разбіваць жа плугі на кавалкі...

— А што мне рабіць?! — крыкнула Агапка Шамаль. — У мяне ўсе суседзі мужыкі, а я адна сярод іх салдатка. Яны плуг сабе возьмуць, і не дапросішся ў іх. А мяне што — запрагаць у той плуг?

Людзі засмяяліся.

— Не бойся, Агапка, ты шустрая, — закурваючы, сказаў Цімох Белазор. — Ты сама іх запражэш ды ў прыдачу і зацугляеш.

— Ах ты, Канчабал вусаты, — памкнулася наперад Агапка, — вусы табе павыдзіраць мала за такія словы.

Зноў усе засмяяліся.

— Ціха, таварышы, — хаваючы ўсмешку, махнуў рукой Бацюта. — Я думаю, суседзі памогуць Агапцы Шамаль, салдатцы, узараць яе палосу. Гэта святое дзела — дапамагчы жанчыне. Правільна?

— Правільна, — узняўся з пярэдніх радоў Рыгор Крыванос. — Агапка мая суседка. Мужык яе, Арцём, харошы чалавек, рабацяшчы, служыць зараз у войску, і невядома, дзе ён. Я памагу Агапцы.

— Ты ж глядзі — толькі днём памагай! — весела крыкнуў нехта ззаду.

Агапка гнеўна азірнулася, але той, хто крыкнуў, адразу прыгнуў галаву, схаваўся.

— А я не згодны, — узняўся раптам са свайго месца Людвік Перуноўскі, — я не згодны браць плуг разам з Цімохам Белазорам. Лепш той плуг, як тут ужо казалі, на кавалкі разабраць. Цімох такі скнара, што свет белы такога не бачыў. У яго снегу ў лютым не выпрасіш.

— Іч ты, шляхцюк, — наліўся крывёй, пабурэў з твару Белазор. — Можа, цябе яшчэ ў адно месца пацалаваць? Не згодны ён! Трэба мне твая згода, як сабаку падковы.

Расштурхоўваючы натоўп, ён ужо лез да Людвіка біцца.

— А ну сядзь на месца! — прыўзняўшыся з-за стала, строга сказаў Яўхім Сцепанюга.

Белазор панура глянуў на яго, сеў. Але ягоны твар быў яшчэ чырвона-буры.

— Злосці поўныя косці, а сілы, як у камара! — крычаў між тым Людвік. — Хадзі, хадзі, я табе так

стукну, што дадому не дапаўзеш.

— Ціха! — ляпнуў па стале далонню Бацюта. — А то зараз выведу са сходу абодвух. Раскрычаліся, як дзеці! А Белазору рэўком наогул думае не даваць плуга. Мы даём толькі бядняцкім гаспадаркам.

— Ты лічыў маё багацце? — узвіўся Белазор. — Прыблуда ты! Адкуль ты ўзяўся? У мяне крывавыя мазалі на руках, а ён... Пляваў я на твой рэўком!

Адразу стала ціха. Бацюта пабляднеў, расшпіліў верхні гузік кашулі. Яўхім Сцепанюга, Рыгор Крыванос і Мішка Сырамалот ужо, узяўшы за рукі, выводзілі Белазора на вуліцу.

— Не дазволім пляваць на рэвалюцыю, — сказаў Бацюта. — Крывёю — і то не плюнеш. Замкніце яго, хлопцы, у халодную. Рэўком пагаворыць з ім пасля сходу...

У Бацюты на скронях рэзка выступілі сінія жылы. Ён памаўчаў, паспакайнеў, сказаў:

— Другое пытанне нашага сходу, таварышы: адносіны да Беларускай рады. Многія з вас, відаць, ведаюць, што ў Мінску стварылася рада.

— Чаго яна хоча, рада гэтая? — спытаўся Сямён-артылерыст.

— Яна хоча незалежнасці Беларусі, аддзялення ад Расійскай дзяржавы. Ужо аддзяліліся Фінляндыя, Украіна. Хочуць аддзяліць і нас. Але, падумайце, што гэта нам дасць, таварышы? Якое жыццё можа абяцаць сялянам і рабочым, якія толькі што скінулі векавы царскі прыгнёт, Беларуская рада? Дзякрэты аб бясплатным пераходзе панскай зямлі ў рукі сялян, аб кантролі над фабрыкамі і заводамі, выдадзеныя цэнтральным Саветам Народных Камісараў, акажуцца ў такой Беларусі несапраўднымі, страцяць сілу. За што тады ваяваў наш народ?

Узняўся са свайго месца Сямён-артылерыст:

— Вось што я хачу сказаць. Я, як вы ўсе ведаеце, у чацвёртым годзе з японцам ваяваў. Давялося мне ажно да самага Ціхага акіяну Расію праехаць. Едзеш дзень, едзеш два, тыдзень едзеш, а канца-краю не відно. І ўсюды вёскі і гарады, усюды народ жыве. Я разумею так: нельга нам без Расіі. Там жалезныя горы проста з зямлі растуць, заводаў розных, што ўсё робяць, не злічыць. А што ў нас? Аддзелімся мы, сядзем у сваім балоце і будзем з голаду паміраць. Прыйдзе германец ці яшчэ хто-небудзь і возьме нас голымі рукамі.

— Правільна гаворыш, Сямён, — падтрымаў яго Бацюта. — Такая Беларусь патрэбна толькі багацеям. Яны і хочуць адкалоць нас ад чырвонай Расіі, ад таварыша Леніна.

— Што доўга казаць?! — крыкнулі з залы. — Пішы наш дэкрэт, Андрэй.

Хвілін праз дзесяць Мішка Сырамалот узняўся з-за стала і пачаў чытаць пастанову сходу:

— Мінская губерня. Ігуменскі павет. Чмялёўская воласць.

У народных камісарах мы, беларусы, бачым адзіны сродак збаўлення ад зла і нашых пакут. Уся Чмялёўская воласць усімі сіламі падтрымлівае Петраградскі Савет рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў і ўвесь час будзе ісці за народнымі камісарамі, пакуль апошнія будуць адстойваць інтарэсы працоўнага люду.

Калі нашы дзеці і браты ў 1914 годзе былі ўцягнуты ў вайну, чаму кіраўнікі Беларускай рады не склікалі свой буржуазны сход у горадзе Мінску? Ды таму, што мы тады клалі свае галовы за іх і іхняга бацьку — крывавага Мікалая; калі ж ён паляцеў уверх нагамі і яны бачаць, што губляюць свае галовы ў рэвалюцыйным віры, то яны для сваёй абароны дзеляць нас на рады — Украіну яны аддзялілі, ім там нічога не страшна, цяпер ім застаецца толькі нас аддзяліць, але ім гэта не ўдасца, бо мы ўсе за аднаго і адзін за ўсіх. Нам не трэба іхнія каралеўствы, нам трэба агульнае адзінства, мір, свабода і зямля.

Няхай жыве Расійская Беларуская Савецкая Рэспубліка рабочых, сялян і салдатаў! — скончыў чытаць Мішка Сырамалот.

На сходзе былі амаль усе чмялёўцы. Былі тут і Прахор з Аўдоляй, і Антон круціўся каля ўвахода.

Толькі адна Дзіна засталася дома. Апошнім часам нікуды яе не цягнула, хацелася пабыць адной са сваімі думкамі. Яна скончыла паліць у печы, качаргой навыграбала ў жалезнае вядро вуголляў. Потым накінула на плечы кажушок, панесла вядро ў стопку. Ноччу мог быць мароз, і трэба было трымаць у стопцы вуголле, каб не памерзлі бульба з бручкай.

Дзіна зайшла ў стопку, паставіла вядро каля парога, сама прыхілілася да сцяны і застыла ў нейкім здранцвенні. Вуголлі ў густой цемры гарэлі, як залатыя. У іх яшчэ жыў агонь, які не хацеў паміраць, і таму час ад часу з вядра вырываліся тоненькія пасмачкі полымя. Але яно паступова заціхала. Вуголлі з яркіх, залатых рабіліся цёмна-вішнёвымі, брудна-жоўтымі. Дзіна не магла адарваць ад іх погляду. Потым ёй стала холадна, і яна сцепанула плячамі, трохі адышла ад сцяны. І тут у акенца, што было прарэзана ў сцяне стопкі, яна ўбачыла, як цераз плот у іхні сад пералазіць нейкі чалавек. Плот быў новы, са свежых сасновых колікаў, і таму чалавек рэзка вылучаўся сваім чорным адзеннем. Вось чалавек на імгненне як бы скамянеў, аглядваючыся па баках, потым увесь сцяўся, спружыніўся і, адпіхнуўшыся ад жэрдкі нагой, скокнуў з плота ў снег. Ногі яго праваліліся амаль па калені. Колькі хвілін ён стаяў, як нежывы, потым прыгнуўся і асцярожна пачаў красціся па снезе да стопкі.

Дзіна не вельмі спалохалася. Толькі цікавасць варухнулася ў сэрцы: «Што яму трэба?» Чалавек тым часам падкраўся да стопкі, стаў каля сцяны. Дзіне здавалася, што праз тоўстыя бярвенні яна чуе ягонае дыханне. Яна адчыніла дзверы, пачала пераносіць нагу цераз парог і ўбачыла Баўтрука. І застыла. Ён таксама аж пажаўцеў ад нечаканасці. Быў ён худы, брудны, з доўгай нячэсанай барадой, у якой дзе-нідзе віднеліся жоўтыя хваёвыя іголкі. На ім быў чорны кажух, увесь пакамечаны, у многіх месцах прапалены. Ад Баўтрука, ад ягонага кажуха пахла лесам і дымам.

— Дзіна, — прашаптаў Баўтрук, і вочы яго засвяціліся, як зялёныя вугольчыкі. — Я да цябе ішоў... У вёсцы сход, і ніхто не ўбачыць... Дзякуй я табе прыйшоў сказаць... Як сястрыца, ты мне стала... Памру, а не забудуся...

Дзіне падалося, што кажучы гэтыя словы, ён усхліпнуў. Яна ўсё яшчэ стаяла з занесенай цераз парог нагой. Потым адступіла на крок назад у стопку. Баўтрук шапнуў:

— Дзіна... Дзінка... — і нячутна падыходзіў усё бліжэй, слізгаў уздоўж сцяны.

— З-за мяне ты пакутуеш... Ведаю, праходу табе не даюць, што ў бядзе чалавека не кінула... Зайчысе, вядзьмарцы старой, спалю хату... Язык паганы вырву...

Яна ўбачыла яго абпаленыя і таму рудыя бровы, запалыя вочы.

«Ён сябе называе чалавекам», — цьмяна і спустошана падумалася ёй.

— Звер! — крыкнула яна, і ад крыку ў ёй прачнуўся страх. Яна ўзмахнула рукамі, нібы хацела паляцець з гэтага месца, і тут яе рука зачапілася за бязмен, што вісеў на цвіку на сцяне. Дзіна схапіла бязмен — ён апёк марозным холадам руку — і, як малатком, ударыла Баўтрука па галаве. Ён хіснуўся назад, потым наперад, шапка звалілася з галавы. Па лбе, па шчоках густа пабегла кроў, і ад яе адразу зачырванеліся вусы і барада. Баўтрук закрыў твар рукамі, уздрыгнуў усім целам, крывавым вокам глянуў на Дзіну праз пальцы. Потым падняў са снегу шапку і, сагнуўшыся, пайшоў да плота. За ім па снезе цягнулася стужачка крыві, быццам ён ішоў і рассыпаў на белы снег журавіны.

Дзіне раптам востра кальнула ў грудзях. Нібы хто распаленым жалезным прутом дакрануўся да жывога сэрца. Яна ўпала на чорную цвёрдую зямлю стопкі, што пахла бульбай і агуркамі, і ад вялікага напружання, ад страху страціла прытомнасць. Вядро з вуголлем перавярнулася, зноў ажыло полымя. Вузенькая яго пасмачка нясмела дакранулася да Дзінінай рукі, потым адскочыла, прытаілася, быццам выпрабоўвала, ці ўзнімаецца Дзіна з зямлі, але праз колькі імгненняў зноў працягнула перад сабой свой чырвоны язычок.