Людзі і маланкі

XIX

Назаўтра пад вечар, парабіўшы кожны на сваёй гаспадарцы ўсе справы, сабраліся чмялёўскія дружыннікі ў маёнтку. Прыйшлі Яўхім Сцепанюга, Людвік Перуноўскі з двума сынамі — Жэнем і Косцем, Павел Макароў, Рыгор Крыванос; Пятро Чыжэвіч з Запольцаў прывёў чатырох чалавек. Ну, вядома ж, не абышлося без Мішкі Сырамалота з яго «арцістамі» — Мікітам Сцепанюгам, Іванам Міхейчыкам і яшчэ трыма хлопцамі, пэўна, парабкамі з маёнтка, якіх Кузьма не ведаў. Васемнаццаць чалавек стаяла на пляцы перад флігелем, курчачыся ад марозу. Прычыкільгікаў і Сямён-артылерыст, гэты раз у нейкай старой зашмальцаванай шапцы. У строй ён не стаў, хадзіў побач з Кузьмой, пасмейваўся:

— Раўняйся, лапцюжнае войска. Лапці абулі, каб лягчэй уцякаць было?

Сапраўды, усе, як глянуў Кузьма, былі ў лапцях. Панакручвалі ануч, і ногі былі тоўстыя, як у сланоў. Кожны пашкадаваў абуць боты — мала дзе давядзецца хадзіць ці бегаць: па снезе, па балоце...

Кузьма хваляваўся. Ён прынёс з сабой тонкую шэрую кніжачку — рускі статут палявой службы 1912 года. Але ж кніжачка не ўмее гаварыць, трэба гаварыць самому.

Кузьма адкашляўся, спытаўся:

— Хто служыў у войску?

Аказалася, служылі пяцёра! Чыжэвіч, Крыванос, Макароў і два дзядзькі з Запольцаў. Чыжэвіч пахваліўся :

— Я з генералам Брусілавым усю Галіцыю прайшоў.

Астатнія былі або зялёныя моладзь, або белабілетнікі.

«Не густа», — падумаў Кузьма. Са зброі было пяць рускіх вінтовак, дзве аўстрыйскія, тры драгунскія карабіны і тры бярданкі. Патронаў было таксама мала.

— Раўняйсь! — крыкнуў Кузьма. — Смірна-а!

Каманду мала хто выканаў, бо не ведалі, як гэта робіцца. Стаялі, пераміналіся з нагі на нагу.

— Эх вы! — засмяяўся Сямён-артылерыст. — Глядзіце, што стары салдат вам пакажа.

Ён раптам страшна выкаціў вочы, выцягнуўся ў струну, зрабіў рукі па швах і рэзка, як драўляную, павярнуў направа галаву.

— Вачамі начальства еш, — гаварыў ён. — У полымя скокні па яго загаду, а раўняешся — чацвёртую грудзь справа павінен бачыць. Альбо чэсць аддаць трэба...

Сямён-артылерыст хацеў паказаць, як трэба аддаваць чэсць, але адбылося неспадзяванае: драўляная яго нага раптам паслізнулася, і ён, як куль, гоцнуўся ў снег. Усе схапіліся за жываты ад рогату. Сямён уставаў са снегу, сярдзіта лаяўся:

— Ірады! Мурашак вам у штаны. Я ж на адной назе паказваў. Мне б вашыя дзве нагі!

— А зараз чэсць у войску не аддаюць, — усё яшчэ смяяўся Мішка Сырамалот. — Праўда ж, Кузьма?

— Праўда, — сказаў Кузьма. — У нас цяпер нават афіцэраў няма. Усе роўныя.

— Вось бачыш! — накінуліся на Сямёна-артылерыста маладзейшыя хлопцы. — Даўно чэсць гэта быку пад хвост паляцела, а ты нас вучыш. Старарэжымнік ты!

— Хто? — пачырванеў, засоп Сямён і замахнуўся мыліцай. — Усё ваша войска адзін магу разагнаць!

Але патроху ўсе сціхлі. Кузьма паказваў, як трэба поўзаць па-пластунску, як рабіць перабежкі пад агнём, як разгортвацца ў ланцуг у час атакі. Мужчыны паслухмяна клаліся ў снег, поўзалі, пакідаючы пасля сябе шырокія барозны. Што б ні казаў Кузьма, яны рабілі. Можа, не так, мо не дужа спрытна, але рабілі, стараліся. Гэта вельмі падабалася яму і трошкі бянтэжыла. «Як надарыцца сапраўдны бой, са стралянінай і крывёю, — думаў ён, — яны, ледзь што ў іх не выйдзе, будуць мяне ўпікаць і праклінаць: гэта ж я іх вучыў ваяваць». І ён сам стараўся: усё, што ўмеў і мог, паказваў ім, не шкадуючы сябе.

Калі сцямнелася, пачысцілі, насуха выцерлі зброю, пайшлі дадому. Мужчыны і хлопцы развітваліся з Кузьмой, і кожны запрашаў да сябе ў хату. Але Кузьма адмаўляўся. Яго чакаюць: ён жа гэтулькі часу не бачыў сваіх. Ён хутка крочыў дадому і думаў, як там гуляе з Дзінай Сяргейка, што робяць маці з бацькам. Над галавой гулі высокія, серабрыстыя ад шэрані ліпы. Вуліца была як бы пад павеццю гэтых ліп, і прыемна было думаць, што не страшны ніякі вецер, ніякі люты віхор — ліпы роднай вёскі абароняць.

Раптам з паўзмроку, ад плота аддзялілася танклявая дзявочая постаць, перагарадзіла яму дарогу. Кузьма ўздрыгнуў. Адразу падумалася з нейкай трывогай, з нейкім сумам і шкадаваннем: няўжо Франя Перуноўская? Ён падышоў бліжэй, убачыў: не, гэта не Франя, гэта Яніна Міхейчык. Толькі што выбегла з хаты — відаць, чакала, гледзячы ў акно. На плячах шэрая вялікая, пэўна бацькава, світка; валёнкі абуты на голыя ногі, без хусткі.

— Добры вечар, Кузьма, — ціха сказала Яніна, і голас у яе ўздрыгваў.

— Добры вечар, — адказаў ён.

Колькі хвілін яны стаялі моўчкі, і ён падумаў, што ёй холадна стаяць вось так, нават падумаў — ці не абняць, ці не сагрэць, жартуючы?

Але Яніна апярэдзіла яго.

— А дзе ваш Антон? — спыталася яна.

— Недзе ў Мінску. Паехаў і яшчэ не вярнуўся. І ніхто не ведае, дзе ён...

— Ніхто не ведае?.. — Яніна рэзка страсянула распушчанымі валасамі. — І ты не ведаеш. А яшчэ брат называецца!

Яна раптам заплакала, кусаючы кулачок, пабегла назад у хату. Ён чуў, як грукнулі, зарыпелі веснічкі, як на дварэ прагучалі лёгкія крокі.

— Яніна! — паклікаў ён.

Але глухая цемра стаяла наўкола. Цемра была шчыльная, цяжкая; здавалася, выцягні наперад руку — і наткнешся на яе, як на сцяну з чорнага каменнага вугалю. Кузьма здзівіўся: чаму так раптоўна сцямнела? Усяго ж некалькі хвілін назад ён бачыў Янінін твар, бледны, спакутаваны твар, на якім жылі боль і чаканне. І вось наўкола — толькі цемра. Можна было падумаць, што гэтая дзяўчына разам з бядой і крыўдай панесла ў сваю хату рэшткі святла. «Яна кахае Антона, — падумаў Кузьма. — Гэта яе першае каханне, і яна, як можа, абараняе яго».

Кузьма раптам спыніўся пасярод вуліцы, глянуў на неба. Не было ні зорак, ні ліп, ні сняжынак. Адна цемра. І ўсё ж там, у цемры, адчуваўся нейкі рух, нешта шумела, уздыхала, цякло. І яму здалося, што гэта ён чуе, як цячэ час, — шырокай, сляпой, чорнай ракой. Усё падуладна яму, ён малых робіць дарослымі, дарослых старымі, старых забірае з сабой. Вось і зараз ён цячэ над вёскай і адтуль, зверху, прыглядаецца да кожнага жывога; халоднымі няўмольнымі вачамі глядзіць і на яго, Кузьму. Кузьма ўздрыгнуў і хутчэй пакіраваў да сваёй хаты.

Усе каляды трымалася шчодрае на мароз і сонца надвор'е. Снег высокімі віхурыстымі гурбамі лёг каля платоў, каля хат, замёў студні і дрывотні. Прыволле было малым! Ад раніцы да вечара вазіліся яны на санках. Санкі ўсцягвалі аж на страху якой-небудзь хаты і адтуль па гурбах, глытаючы пякучы марозны вецер, імкліва імчалі ў агароды, засыпаныя снегам так, што тырчалі толькі верхавіны яблынек і сліў. Але вось у малых з'явілася новая забаўка: арэлі. Пад паветкай Кузьма нацягнуў дзве моцныя пяньковыя вяроўчыны, прывязаў да іх вялікія драўляныя начоўкі, якія маці ўжо даўно забракавала, і яны валяліся на гары. Малыя садзіліся ў начоўкі, гушкаліся, і іхні смех і вясёлыя крыкі далёка разносіліся па двары.

Вось і сёння з самай раніцы прыбеглі да Сяргейкі два Людвікавы ўнукі, два Перуноўскія, і сын Агапкі Шамаль, белавалосы, заікасты Віця.

— Вы хоць паснедаць паспелі? — спытаў Кузьма.

— Паснедалі, дзядзечка, паснедалі, — выціраючы рукавом світкі нос, адказаў Віця. — І яшчэ з сабой узялі. — Ён выцягнуў з-за пазухі вялікі кавалак праснака.

— Ну, не прастудзіцеся, — вывеў іх на вуліцу Кузьма. Сам ён наглядаў, як карова з цялушкай п'юць з цэбра пойла, а малыя ўжо гушкаліся на арэлях. Чутно было, як рыпіць вяроўка, як залівіста смяецца Агапчын Віця.

Праз пяць дзён трэба было вяртацца ў Мінск. А ён яшчэ не нагаварыўся з маці, з Дзінай. Ён ужо ведаў, што Дзіна ледзь не згарэла ў стопцы. Па-новаму глядзеў ён на сястру: са шкадаваннем, павагай і захапленнем. Сястра перанесла за гэты час такое, што не кожны б вытрымаў. І зноў яна вясёлая — смяецца, працуе, гуляе з Сяргейкам. Зноў верх узяло жыццё. А вось бацьку цяжка зразумець. Маўчыць, ходзіць надзьмуты. І ў вёсцы, чуў ад людзей, не дужа яго шануюць. Усё ён нечага чакае. Зямлю, калі дадуць, узяць не адмовіцца, гатоў хоць сёння, а што-небудзь зрабіць для людзей, для грамады — не разгоніцца. Правільна пытаўся некалі Рылюк: а ці дасць твой бацька хлеба гораду? Дзецям сваім, пакрактаўшы, даў бы яшчэ, а гораду, чужым людзям...

Кузьма ўздыхнуў, загнаў у хлеў карову з цялушкай, выйшаў на вуліцу. Увечары зноў будуць заняткі дружыны. Хочацца яму гвардзейцаў сваіх праверыць у паходзе — з поўнай баявой выкладкай, вёрстаў так на дзесяць спачатку. Толькі б Бацюта згадзіўся. Так і рванулі б па лесе, па балоце, па снежным цаліку. Што гэта за салдат, які паходаў баіцца?

Ён трохі пахадзіў па вуліцы каля свайго двара. Падышоў да плота, пакратаў колікі. Хістаюцца. Ясна — нейкія падшыванцы летам лазілі ў слівы, што растуць уздоўж плота. Узяўшы з клеці сякеру і цвікі, насечаныя з тоўстага дроту, Кузьма пачаў прыбіваць колікі. Так захапіўся работай, што і не заўважыў, як ззаду падышоў Людвік Перуноўскі.

— Здароў, зяцёк, — павітаўся Людвік.

— Здароў, дзядзька, — адказаў Кузьма і пажартаваў: — Толькі я ўжо замужам..,

Людвік усміхнуўся:

— Са святам цябе.

— З якім?

— Як — з якім? З новым васемнаццатым годам.

— А-а... І праўда. Дзякуй, што напомнілі. Два дні ўжо жывём.

— І які, думаеш, будзе год? Добры? — Людвік усё чамусьці хацеў глянуць Кузьме ў вочы. Але Кузьма, трымаючы ў зубах цвік, другі забіваў у колік і таму прыгнуўся.

— Дык добры будзе год? — не сунімаўся Людвік«

— Я не цыганка, каб адгадваць. Але думаю, што ўсё будзе добра. Ад нас гэта залежыць, дзядзька.

— І я так думаю, — адразу згадзіўся Людвік і, перамяніўшы голас, спытаўся: — Чаму ў госці да мяне не заходзіш? Госця гары гэтай самай дзежачку закруціў...

— Ды ўсё часу няма... — нарэшце разагнуўся, глянуў на яго Кузьма.

— Заходзь. Агата мая будзе радая, — Людвік тыцнуў яму сухую руку і борздзенька пашыбаваў па вуліцы. Кузьма зняў папаху, трохі пастаяў з непакрытай галавой, каб астыць. Чамусьці ўспомнілася, як Франя на каляды налівала ў чаркі гарэлку, як паглядзела на яго.

Ён хацеў ужо ісці ў хату, але яго паклікалі:

— Кузьма!

З завулка, хістаючыся, выходзіў Цімох Белазор. Яго рыжыя густыя вусы ваяўніча тырчалі ўгору, кажух быў расшпілены. Відаць было, што Белазор паспеў недзе добра прыкласціся да бутэлькі.

— Здароў, Кузьма... — палез ён цалавацца, але Кузьма выставіў наперад рукі, і цёплымі вільготнымі губамі Белазор тыцнуўся яму ў далонь. Гэта пакрыўдзіла Белазора.

— Што, хіба Канчанбал не чалавек? — схапіўшыся рукой за плот, каб не паваліцца, спытаўся ён.

— Чалавек, — адказаў Кузьма. — Толькі п'яны.

— А я ў Гаранка піў. Ты ведаеш, хто такі Гаранок? У яго грошай, як у Сымонавай Тэклі вяснушак, — не палічыць. Ён можа ўсе Чмялі купіць, калі захоча.

— Ну і каго ж ён купіў, Цімох? Цябе?

Кузьма сказаў гэта наўмысна спакойным роўным голасам, хоць яму не цярпелася збіць з Белазора п'яную Фанабэрыстасць. Белазор глянуў на яго няўцямна, але ўсё-такі зразумеў сэнс сказанага. Ён чамусьці пераклаў з кішэні ў кішэню пустую бутэльку, у рыльцы якой тырчала мокрая папяровая затычка, а затым паківаў брудным пальцам:

— Ой не бяры завысака, Радзімовіч... Невядома, дзе хто сядзе...

Кузьма маўчаў. Ён пачуў, як пад паветкай, дзе толькі што рыпелі вяроўкі, нехта слаба ўскрыкнуў, і наступіла цішыня.

— Не будзеш піць са мною? — адарваўся ад плота Белазор.

— Не буду.

— Ну і не трэба. Многа гонару... — Белазор пайшоў, хістаючыся, па вуліцы, заспяваў п'яным аслабелым голасам:

— Бачыш, братка, як гарую — З аднае карчмы ў другую...

А па двары да Кузьмы ўжо беглі дзеці. Як паваленае дажджом і ветрам калоссе, зблытваліся іхнія спалоханыя галасы:

— Дзядзечка...

— Там вяроўка...

— Сяргейка ўпаў...

Кузьма адчуў, як пахаладзелі ногі, ірвануўся пад паветку. Яшчэ матлялася абарваная вяроўчына. На зямлі, на стаптаным снезе, ляжалі начоўкі, дном уверх, і ён выразна ўбачыў доўгую глыбокую шчыліну ў цёмным дрэве. Сяргейкі нідзе не было.

— Дзе Сяргей? — спытаўся ў хлапчукоў Кузьма. Яны разгублена і спалохана глядзелі на яго. І тут

Єн здагадаўся: Сяргейка пад начоўкамі, — калі ўпаў, яны накрылі яго, як накрыўка. Кузьма адкінуў начоўкі. Сяргейка ляжаў на зямлі, скурчыўшыся, згарнуўшыся ў камячок, здаецца, не дыхаў. Кузьма схапіў яго на рукі, з-пад паветкі вынес на двор, адтуль — у агарод. Паклаў на зямлю, браў снег і цёр хлопчыку лоб і шчокі. Але вочы не адкрываліся. Толькі глыбокая рэзкая маршчына цямнелася чуць вышэй рыжаватых броўкаў. Кузьма спалохаўся, дрыжачымі рукамі расшпіліў Сяргейку світку, потым кашулю, паклаў снегу на вузкія цёплыя грудзі.

Увесь час яго не пакідала ліхаманкавая думка, што ён робіць не тое. «Што ж гэта такое? — захлынаўся ён ад роспачы, — Дзіця памірае, і нічым нельга памагчы...» Ён успомніў, як у шпіталі вайсковы доктар вучыў іх рабіць штучнае дыханне. І ён пачаў узнімаць Сяргейку рукі, а потым рэзка іх апускаць. Рукі былі мяккія, бяссільныя.

Нарэшце малы расплюшчыў вочы, прашаптаў:

— Мамка, дзе ты? Галава баліць...

Кузьма ледзь не заплакаў ад радасці. Ён узяў хлопчыка на рукі, туліў да грудзей, насіў па агародзе. Ногі правальваліся глыбока ў снег.

— Мамка... — зноў заплюшчыўшы вочы, гаварыў Сяргейка. — Куды ты пайшла?

Выбегла на двор Дзіна, узяла хлопчыка, панесла ў хату. Кузьма пайшоў пад паветку, узяў начоўкі, каб закінуць іх на гару. І тут яго крануў за рукаў адзін з Людвікавых унукаў, прашаптаў:

— Дзядзечка, я ведаю... Я бачыў, як Агапчын Віця вяроўку развязваў...

Вочы ў хлопчыка былі насцярожаныя.

Кузьме не верылася ў такое. Ён падышоў да Віці:

— Ты навошта вяроўку кратаў?

Віця глянуў на яго, спалохаўся і заплакаў:

— Дзядзька Кузьма, я не хацеў... Мяне дзед падвучыў.

— Які дзед?

— Дзед Прахор... Кажа: «Зрабі, каб гэты руды добра шмякнуўся. А я табе поўную шапку арэхаў насыплю». Я і адвязаў вяроўку... зубамі...

Віця гаварыў павольна, заікаўся на кожным слове. А потым, убачыўшы, што Кузьма не збіраецца яго біць, вышмыгнуў з двара на вуліцу. За ім пайшлі і ўнукі Перуноўскага. Кузьма застаўся адзін. «Ну бацька, — ускіпеў ён, — не ведаў, што ты такі! На дзіця руку падняць. Што яно табе — дарогу перайшло? Ці ў вядро з вадою плюнула? Малое, неразумнае яшчэ дзіця, ды каб такое супраць яго зрабіць... Воўчае сэрца трэба мець!»

І ўсё-такі ён вырашыў не сварыцца з бацькам. Навошта? Заўтра ж разам з Сяргейкам яны пойдуць у маёнтак. Там чатыры ночы, што засталіся, пераначуюць. Бацюта з Мішкам Сырамалотам месца знойдуць.

Маці, як даведалася, заплакала:

— Што ты надумаў, сынок? Ці мы цябе выганяем? А божа ж мой: з бацькавай хаты па людзях пойдзе.

Кузьма схітрыў:

— Там, мама, з Бабруйска якраз доктар прыехаў, — нешта Бацюта яго запрасіў — дык ён і Сяргейку заадно паглядзіць, палечыць трохі. А мы да вас кожную раніцу па малако хадзіць будзем...

Нарэшце маці згадзілася:

— Ну, добра... Ідзіце... А мы з Дзінай да Еўкі ў Запольцы сходзім. Вады Сяргейку нашэпча.

Толькі бацька маўчаў, крышыў у запечку тытунь.

У той жа дзень Кузьма з Сяргейкам перабраліся ў маёнтак. Бацюта прывёў іх у новы флігель, сказаў Сцяпану Гаршкову:

— Двух казакоў табе прывёў. Сустракай.

Гаршкоў, бледны, з абвязанай ручніком шыяй, ляжаў на ложку. Узняўшыся, абапёршыся на локаць, скупа ўсміхнуўся:

— Распранайцеся. Калі змерзлі, можаце на печы паспаць.

Сяргейка спачатку хмыкнуў:

— Хачу да цёткі Дзіны. Там карова рагатая. Там мы з хлопцамі пойдзем снегіроў лавіць.

Але Гаршкоў вельмі хутка яго ўгаварыў.

— Бачыш, вунь шабля вісіць на сцяне, — сказаў Гаршкоў. — Мы з табой вастрыць яе будзем. Як навострым, сядзем на каня — у мяне і конь ёсць — і паедзем. Ты будзеш кавалерыстам. За маёнткам, каля рэчкі, вербалоз расце. Будзем яго шабляй, як карнілаўца, секчы.

— Як карнілаўца? — перапытаў Сяргейка. — А хто гэта такі?

— Гэта цяжка расказаць, — уздыхнуў Гаршкоў. — Ёсць гад такі печаны...

Назаўтра, ледзь толькі развіднела, Кузьма ціха апрануўся, узяў торбачку з ежай, якую прынесла Дзіна. Сяргейка яшчэ спаў. Гаршкоў таксама ляжаў пад коўдрай, але расплюшчыў вочы, глянуў на Кузьму.

— Пойдзем з хлопцамі лесам пад Бярозу, — сказаў Кузьма. — Заўтра раніцай вернемся. Паглядзі, братка, малога, каб не плакаў.

— Ідзі спакойна, — шапнуў Гаршкоў; вочы ў яго былі сумныя.

У паход рушыла чатырнаццаць чалавек, Кузьма — пятнаццаты. Засталіся ў Чмялях Бацюта, хворы Гаршкоў, Мішка Сырамалот са сваімі хлопцамі. Мішка заўтра абяцаў паказаць усёй вёсцы «спектаклю», і трэба было падрыхтавацца, каб усё было да ладу.

Наперадзе атрада ішоў Пятро Чыжэвіч са сцягам. За ім, стараючыся патрапляць у нагу, дружна крочылі астатнія. Кузьма, як камандзір, трымаўся з боку калоны, камандаваў усхваляваным голасам:

— Аць-два — левай! Аць-два-а...

Уся вёска выйшла на вуліцу. Хлапчукі з вясёлай гаманой беглі ўслед за атрадам. Старыя смакталі жоўтыя ад часу піпкі, гаварылі:

— Добра ідуць, паганцы...

Калі параўняліся з хатай Перуноўскага, да Людвіка, што ішоў, горда трымаючы вінтоўку, кінулася жонка Агата:

— Людвічак, пачакай!

— Не паложана, Агата, — строга павёў вачыма Людвік. — Бачыш, я чалавек страявы.

— Дык вазьмі з сабой на дарогу, — Агата працягвала яму нейкі клунак.

— А што тут?

— Гладышык. З сыраквашай гладышык. Як жывот забаліць, пап'еш...

Атрад дружна, як па камандзе, зарагатаў. Зарагатаў і Пятро Чыжэвіч, і сцяг закалаціўся ў ягоных руках. Засмяяўся Кузьма. Толькі адзін Людвік злосна плюнуў сабе пад ногі, адвярнуўшы твар ад жонкі, патупаў далей па снежнай дарозе.

Агата стаяла разгубленая, прыціскаючы да грудзей гладышык, і гаварыла ўслед атраду:

— Дык ты ж, Людвік, любіш кісленькае...

Перад самым лесам Чыжэвіч, каб не чапляцца сцягам за галіны, згарнуў яго, абвязаў вяровачкай. Ішлі ўжо не ў нагу, весела гаманілі, успаміналі Агату з яе гладышыкам. Кузьма загадаў ісці рассыпным строем. Яму перадаўся вясёлы настрой людзей. Ён падскочыў, схапіўся рукою за галіну елкі, тузануў яе. Серабрысты мяккі снег пасыпаўся на ўсіх. Яўхім Сцепанюга, якому снег заляпіў твар, стаяў, усміхаўся.

— Маладзенькі ты яшчэ, Кузьма...

Ішлі да самага абеду. Некаторыя ўжо стаміліся, пачалі прасіць:

— Давай перакурым...

Але Кузьма і слухаць не хацеў.

— Ранавата яшчэ. Яшчэ вярсты са дзве, хлопцы, пройдзем.

Хлопцы, унурыўшы галовы, ішлі далей. Кузьма разумеў, пра што яны зараз думаюць. Пэўна, клянуць сябе, што згадзіліся ісці. Сядзелі б дома, і ногі біць не трэба было б. А зараз ужо не павернеш назад, не захныкаеш — сорамна перад суседзямі.

— Прывал! — скамандаваў нарэшце Кузьма.

Усе радасна ўздыхнулі, выбралі невялікую ўтульную палянку, пачалі на ёй раскладваць вогнішча. Хуценька назбіралі сухога ламачча, утапталі пасярэдзіне палянкі снег, і праз колькі часу зашугала гарачае, светлае ў цемры лесу, полымя.

Кузьма, як і ў сапраўдным вайсковым атрадзе, выставіў дазор. У дазор, закурыўшы, пайшлі Людвікавы сыны. Зброю хто трымаў у руках, хто прысланіў да дрэва. Кузьма загадаў паставіць вінтоўкі ў козлы. Развязалі торбачкі, моўчкі пачалі есці.

— Раз мы адно войска, то і есці трэба агулам, — сказаў Сцепанюга.

Усе адразу згадзіліся. Проста на снег у адну кучу склалі, хто што меў: хлеб, сала, яйкі, кілбасу.

— А чаму ты, Людвік, свой гаршчочак не паставіў? — хітра спытаўся Чыжэвіч.

Зноў грымнуў рогат.

— От дурніца, баба, — смяяўся і сам Перуноўскі. — Трэба ж такое прыдумаць... Далібог, не ўжываю я сыраквашу. Толькі пастаялку салодкую п'ю... Нейкае зацьменне ў маёй Агаты сёння.

Шумеў над галовамі лес, і ўсе пакрысе змаўкалі, сцішваліся, слухалі журботную гамонку дрэў. Была ў лясным шуме нейкая жалоба і нейкая трывога, быццам хацеў лес аб нечым папярэдзіць людзей. З яловых лапак, на якія натыкаўся цёплы сіні дым вогнішча, ападаў снег. Лапкі тады ўздрыгвалі, выпростваліся: няйначай, ім здавалася, што скончылася зіма.

— Пад'ём! — скамандаваў Кузьма.

Зноў пайшлі па светлым зімовым лесе. Пасля адпачынку ісці было лягчэй і весялей. Маладыя хлопцы галёкалі, і рэха праз колькі часу прыносіла назад іхнія галасы.

— Трэба пастраляць, а то так і да Бярозы дойдзем, — прапанаваў Людвік Перуноўскі.

Усе падхапілі:

— Пастраляць... Пастраляць трэба-

— Давай, Прахоравіч, — сказаў нарэшце і Сцепанюга. — Сцямнеецца ж хутка...

Кузьма маўчаў, выбіраў месца, дзе можна было б павучыць людзей страляць. Нарэшце выйшлі на шырокую балоцістую лугавіну, якая зрэдку парасла старымі вольхамі.

— У што будзем страляць? — спытаўся Кузьма.

Усе азірнуліся наўкола. Ніхто нічога не прыдумаў.

— Давайце вунь на тую алешыну павесім маю шапку, — сказаў Людвік. — Усё роўна, як я вяртаўся з хрэсьбін ад Валадкевіча, яе свіння пажавала.

— Цёпленькі ж ты тады быў, — буркнуў ягоны сын Росця.

Павесілі на вольху шапку, адлічылі пяцьдзесят крокаў.

— Хто з вас страляў? — пацікавіўся Кузьма.

Усе сказалі, што гэта справа ім вядомая, нават маладыя хлопцы.

Толькі Яўхім Сцепанюга злёгку пачырванеў:

— Я, Прахоравіч, з рагаткі страляў...

Кузьма спачатку сам паказаў, як трэба страляць: моцна прыціскаць да пляча прыклад, прыцэльвацца. Потым стралялі ўсе — кожны па адным патроне.

— Вока заплюшчым. Не спяшайся... Рэзка не націскай, — казаў Кузьма, і калі гучаў стрэл, нават не дыхаў, быццам баяўся, што сваім дыханнем можа перашкодзіць. Адстраляўшыся, падбеглі да вольхі і налічылі ў шапцы дзесяць дзірак.

— Чатыры прамазалі, — уздыхнуў Кузьма.

Вядома, нельга было даведацца, хто прамазаў. Але кожны ў душы лічыў, што як хто, а як куля зрабіла дзірку ў Людвікавай шапцы. Толькі Сцепанюга шчыра сказаў:

— Напэўна я, хлопцы, трохі не туды стрэліў...

— А я проста ў цэнтру ўляпіў, — задаволена разглядаў Людвік сваю, падобную на рэшата, шапку,

— Адкуль ты ведаеш? — спыталіся ў яго.

— Як жа гэта я ў сваю шапку не траплю? Я яе, лічы, дванаццаць гадоў на галаве цягаю...

Зімовы дзень канчаўся. Сонца, чапляючыся за верхавіны дрэў, садзілася ў густую яркую чырвань. Быць, значыць, заўтра марозу. Заначавалі на глухім лясным хутары. Гаспадар нанасіў з пуні саломы, і ўсе ўпокат ляглі на падлозе. Шумеў за сцяною лес, датлявала ў святцы лучына, і сон апусціўся на хату, быццам накрыў яе мяккай чорнай пасцілкай. Чатыры разы за ноч мяняў Кузьма вартавых, дый сам нарэшце не вытрымаў — заснуў. j.

Але пад самую раніцу, калі сон асабліва салодкі, яго асцярожна пакраталі за плячо. Ён спуджана ўсхапіўся, быццам і не спаў. Гаспадар хутара, выставіўшы ўперад руку з ліхтаром, схіліўся над ім. Побач стаяў Пятро Чыжэвіч.

— Што такое, хлопцы?

Кузьму падалося, што хутар узяла ў сіло якая-небудзь банда, што вось-вось загрымяць за акном стрэлы. Ён раздражнёна адпіхнуў ад сябе руку з ліхтаром:

— Ды не свяці ты ў вочы.

— Хадзем за мной, даражэнькі чалавек, — тонкім жаночым голасам сказаў хутаранін, нічуць не пакрыўдзіўшыся на Кузьму.

З цёплага памяшкання яны выйшлі на мароз, на калючы пранізлівы вецер. На цёмным небе ўжо няўлоўна разлівалася ранішняя бель. Але яна была малюсенькім кволым парасткам, якому яшчэ прабівацца ды прабівацца праз маўклівую тоўшчу зімовай ночы.

— Хадзем за мной, — сагнуўшыся, тупаў наперадзе хутаранін. Бляск ад ліхтара, круглы і жоўты, скакаў у яго пад нагамі. Хутаранін ішоў, выставіўшы ўперад руку з ліхтаром, і водбліск здаваўся мітуслівым рыжым пеўнем, якому ён сыпле зерне. Па хрумсткім звонкім снезе яны перайшлі двор і, сагнуўшыся, увайшлі ў клець.

— Вось... — адно толькі слова сказаў хутаранін і ўзняў над галавой ліхтар. Кроках у трох перад сабой на рассунутай паўкапе сена Кузьма ўбачыў чалавека, які ні то ляжаў, ні то сядзеў, скруціўшыся абаранкам, абшчапіўшы галаву рукамі. Чалавек ад святла, ад людской гаманы рэзка ўздрыгнуў, нібы яго ўдарылі, і плячамі, здаецца, уплішчыўся ў сцяну, закалаціўся, засланіў твар бруднымі скалелымі рукамі. Адно яго вока, вялікае, вёрткае, напружана сачыла праз пальцы — ледзь не вывальвалася на шчаку — за кожным рухам тых, што ўвайшлі ў клець. Нечалавечы, неадольны страх быў у гэтым воку.

— Не забівайце мяне! — дзіка заенчыў чалавек і

пачаў з галавою зашывацца ў сена, быццам там быў ягоны паратунак. Рабіў ён гэта хутка, сутаргава і ліхаманкава.

— Усю кроў гарэлкай атруціў... Гарачка ў яго, — сказаў Пятро Чыжэвіч. — Ды хіба ты не пазнаеш, Кузьма? Гэта ж Баўтрук, бандыцкая костка.

Цяпер Кузьма і сам пазнаў. Дык вось хто, як восеньскі ліст, калаціўся-трымцеў перад імі на сене, хацеў зрабіцца казюркай, травінкай, пясчынкай, абы толькі яго не ўбачылі. Ён, відно было, зрабіўся б, каб мог, кратом і тачыўся б у зямлю, далей ад людскіх вачэй і галасоў.

— Не біце мяне бязменам! — зноў крыкнуў Баўтрук і пачаў сыпаць сабе на галаву сена.

— Ужо месяц, як у мяне тут сядзіць, — ціха тлумачыў Кузьме і Чыжэвічу хутаранін, палахліва пазіраючы ка Баўтрука. — Прыйшоў неяк ноччу. Галава ў крыві... І, ледзь вочы прадзярэ, — нясі яму гарэлкі. А не прынясеш — кулю ў кішкі ўсадзіць...

— А ты ведаеш, што ён вораг Саветам, што ён людзей паліў? — рэзка спыніў яго Кузьма.

Ён пачаў калаціцца і ад марозу, і ад хвалявання, і ад злосці, што раптам успыхнула ў грудзях. Хутаранін нічога не адказаў, згорбіўся, часта дыхаў.

— Ён і сам бандыцкі падгалосак, — злосна сказаў Чыжзвіч і стукнуў прыкладам вінтоўкі аб сцяну.

— Што вы, браточкі? — залямантаваў хутаранін. — Не быў я з імі... Хай язык адсохне, калі хлушу. Гэты ж во, — рукой з ліхтаром ён тыцнуў у бок Баўтрука, — пад стрэльбай мяне прымусіў хаваць яго. Дзетак маіх, казаў, пастраляе. Ды і як ён у мяне тут хаваўся? Сядзеў, як ліса пад бараною.

— Ой, не забівайце! Не біце бязменам! — раптам нема крыкнуў Баўтрук і, распіхнуўшы ўсіх, кулём выкаціўся на двор. За ім ірвануліся Кузьма з Чыжэвічам. іЧыжэвіч ужо прыціскаў да пляча прыклад вінтоўкі. А Баўтрук схапіў драбіны, што стаялі на двары каля клеці, прыставіў іх да ліпы і палез, хуценька пабег уверх, на дрэва. Усе аслупянелі ад нечаканасці і здзіўлення. У Чыжэвіча звалілася з галавы шапка. Баўтрук ужо быў на самай макаўцы старой ліпы. «Так каты ратуюцца ад сабак...» — падумалася Кузьме, і ў тое ж імгненне Баўтрук нешта крыкнуў, адрывіста, дзіка-спалохана, і, растапырыўшы рукі, ломячы голле, цяжка паляцеў уніз, на востры дубовы паркан.

— Гатоў, — сказаў Чыжэвіч, калі яны ўсе трое падышлі да Баўтрука, што нерухома, звіўшыся клубком, ляжаў каля паркана.

Усе маўчалі. Так нечакана канчалася гэта доўгая зімовая ноч.

— Закапаеш яго дзе-небудзь у лесе, — сказаў Кузьма хутараніну.

Ад хвалявання моцна тахкала сэрца.

— А божачка мой, — спалохана хрысціўся хутаранін. — Гэта ж трэба такое...

Ён зноў схадзіў у клець, знайшоў там рыдлёўку, завязваў вузлом вяроўчыну на санках. Потым, калі трохі астыў, ікаючы, расказваў Кузьму:

— Ведаў я яго трохі. Нашы бацькі на хутарах каля Бярозы суседзілі. Дык бацька ягоны, Піліп Баўтрук, калі сын угневае чым-небудзь, садзіў яго ў пустую бочку. Вялікая ў іх такая бочка была. Дзень, бывала, сядзіць у той бочцы, а то і два. Без вады і без скарыначкі. І не вылезеш — бочка высокая, гладкая. А гадоў тады яму было пяць ці шэсць...

— Не вадзіўся ты, значыць, з бандытамі? — спыніў яго Кузьма. — Ну, добра. Праверым дні праз два. Цяжка будзе, калі хлусіш.

— Чысты перад вамі, як на споведзі, — перахрысціўся хутаранін.

— Праверым. Вязі гэтага... — Кузьма згроб у жменю камяк снегу, прыклаў да лба.

На світанні пашыбавалі ў бок Чмялёў. З цяпла, разагрэтыя, на ранішнім вострым марозіку ўсе пагорбіліся, скурчыліся, глядзелі толькі сабе пад ногі.

— Бягом! — скамандаваў Кузьма.

Праз якой паўгадзіны стала ўжо горача, ды так, што хацелася скінуць з сябе верхнюю вопратку. Сонца ўзнімалася вышэй у небе, і яны ўсё бліжэй падыходзілі да свае вёскі. Заставалася вярсты паўтары — дзве. І раптам Яўхім Сцепанюга, што ішоў наперадзе, спыніўся, узняў уверх руку:

— Стойце, хлопцы... Чуеце?

Праз шум лесу, праз біццё разагрэтых сэрцаў усе пачулі рэдкія траскучыя гукі: быццам нехта браў на калена сухія арэхавыя кійкі і ламаў іх. Была ў гэтых гуках нейкая размеранасць, нейкая трывожная аднастайнасць.

— Васіль Баранок вавёрак з драбавіка б'е, — упэўнена сказаў Людвік.

Зноў пайшлі па лесе, пайшлі хутчэй. Дарога павінна была зрабіць апошні паварот перад Чмялямі. Вось-вось у прагалах між дрэў забялее поле.

— Дужа ж многа вавёрак, — як бы сам сабе, буркнуў Пятро Чыжэвіч.

І тут з густога, зацярушанага снегам хмызняку, што ішоў уздоўж дарогі, выскачыў чалавек ва ўсім белым і кінуўся да іх. Быццам прывід вырваўся з забытай людзьмі лясной магілы.

— Не страляйце! Я свой, — крычаў і махаў рукамі чалавек.

Усе апусцілі вінтоўкі, бо і сапраўды, у першую хвіліну хацелася страляць.

— Я свой! — задыхаючыся, крычаў чалавек.

Ён падбег і амаль паваліўся на рукі Сцепанюгу. У грудзях у яго аж гуло і клекатала ад стомы і ад хвалявання. Гэта быў Аркадзь Пісаронак, парабак з маёнтка, які клаў новыя печы, а калі не выпадала такой работы, працаваў на кухні: сек дровы, падвозіў ваду, чысціў коміны і мыў катлы.

Ён быў у адных зрэбных портках. На нагах — буркі, на плячах запэцканая глінай кароткая сіняя паддзёўка.

— Легіён у вёсцы! Палякі, — глытаючы словы, сказаў Аркадзь.

У ягоных вачах, як сіні лёд, застыў страх.

Аказалася, недзе пасля снедання ў вёску ўварвалася конная польская часць.

— Чалавек сто будзе, — хуценька гаварыў Аркадзь. — На рагатых шапках белыя арлы, на рукавах нейкія нашыўкі. І ва ўсіх штаны з чырвонай палосай...

Палякі адразу пабеглі па дварах, пачалі страляць свіней і курэй, адбіраць у людзей цёплае адзенне. Аркадзь у гэты час спаў у флігелі — учора позна гуляў у карты. Калі пачуў стрэлы, з перапуду скокнуў у акно і сюды — у лес.

— Вось руку сабе шклом парэзаў, — разгублена ўсміхаючыся, паказаў Аркадзь кроў. — Мне яшчэ пашанцавала... Я ўцёк. А Бацюта з гэтым казаком, з Гаршковым, зачыніліся ў флігелі і страляюць праз вокны.

Зноў усе прыслухаліся. Ад вёскі далятала рэдкая страляніна: адзіночныя, няйначай, прыцэльныя стрэлы тых, што адбіваліся з засады.

— Палякі флігель падпаліць хочуць, — нервова пацепаючыся, растлумачыў Аркадзь. — Салому хочуць з тарпяка ўзяць, што ля канюшні. А Бацюта не падпускае да тарпяка.

Навіны, якія прынёс Пісаронак, аглушылі ўсіх. Кузьма бачыў наўкола сябе бледныя разгубленыя твары. Ён і сам разгубіўся, і не хаваў гэта ні ад кога. Там жа ў флігелі Сяргейка. Што, калі легіянеры прарвуцца да тарпяка? Можа, ужо хапаюць сухую жоўтую салому, абкладаюць ёю драўляныя сцены. Кузьма заплюшчыў вочы, нібы ў твар яму шуганулі чырвоныя траскучыя касмылі полымя. Ён страсянуў галавой, расплюшчыў вочы і ўбачыў вялікія, сінія ад марозу рукі Чыжэвіча, якія развязвалі вяровачку на сцягу. І гэта вярнула спакой і рашучасць.

— За мной, хлопцы, — сказаў ён.

Прыгінаючыся амаль да самай зямлі, спатыкаючыся, выбеглі з лесу ў густы нізенькі алешнік, які вёў да самых прыгуменняў. Па алешніку цёк ручаёк, што каля маёнтка ўпадаў у Гразёўку. Пайшлі па ручайку, бо на мёрзлым балоце дужа моцна трашчаў, ажно страляў пад нагамі крохкі лёд, і іх маглі пачуць яшчэ здалёку. Ручаёк таксама замерз. Лёд на ім быў белы і зеленавата-сіні, прыцярушаны мяккім снегам. Кузьма раптам паслізнуўся, узмахнуў рукамі і грымнуўся на лёд. Паспеў усё-ткі ўпасці на рукі. Ён ляжаў, амаль дакранаючыся шчакой да лёду, і ўбачыў такое, што на хвіліну прымусіла забыцца пра ўсё. Проста пад ім, пад яго вачамі, пад сярэбранай скарынкай лёду стаяла рыбка, маленькая, таксама ўся сярэбраная. Да яе, здавалася, можна было дакрануцца губамі. Быццам нейкая дзіцячая цацка, лёгкая і вясёлая, заплыла сюды і скамянела аж да самай вясны. Будуць выць над алешнікам завірухі, будуць асцярожна падкрадвацца да сялянскіх хлявоў ваўкі, будзе месяц свяціць з халоднага начнога неба і адлюстроўвацца, успыхваць у сінім лёдзе, а рыбка будзе стаяць вось так ля гэтага кусціка асакі, чакаць цёплага сонца.

Кузьма падняўся, пайшоў услед за таварышамі, і на душы было ціха-ціха.

Яны залезлі на заснежаную страху гумна, прытаіліся. Ім быў відзён маёнтак і адна, новая, як яе называлі, вуліца вёскі. Астатняя частка вёскі была схавана за ляском, што акружаў маёнтак з поўдня. І з новай вуліцы, і адтуль, з-за ляска, даляталі людскія крыкі, іржанне коней. Кузьма адразу глянуў у бок флігеля. Легіянеры ляжалі, уткнуўшыся тварамі ў снег, за крокаў трыццаць ад будыніны. Яшчэ адна перабежка, адзін адчайны рывок — і яны будуць у флігелі. Вось афіцэр махнуў пісталецікам, і марудлівыя постаці паслухмяна ўзняліся ў атаку.

Між тым на той вуліцы, якую не маглі бачыць атраднікі, адбывалася вось што. Якраз пасярэдзіне вуліцы, па цвёрдым, убітым людзьмі і коньмі снезе, павольна рухалася дзіўная працэсія. Чмялёўцы, якіх легіянеры выгналі з хат, глядзелі на яе. Ніколі яшчэ не даводзілася бачыць такога. Па вуліцы ішлі чужыя воіны ў кароткіх яркіх плашчах, у бліскучых шлемах, з кароткімі шырокімі мячамі ў руках, з круглымі лёгкімі шчытамі. Некаторыя былі ўзброены доўгімі пікамі. Самы галоўны сярод іх ішоў, апусціўшы галаву, кусаў губы ад сораму і крыўды. Ён, здаецца, не адчуваў марозу. Уважлівей прыгледзеўшыся, чмялёцы спагадліва ўздыхалі, ціха казалі адзін аднаму:

— Гэта ж нашы хлопцы... Мішка Сырамалот першы ідзе...

— А вунь Іван Міхейчыкаў з Мікітам Сцепанюгам...

Мішка Сырамалот гатоў быў хоць праз зямлю праваліцца. Трэба ж было ў час рэпетыцыі трапіць у рукі палякам. Ніхто нічога не ведаў, ні аб чым не здагадваўся, і раптам...

Вахмістр, які арыштаваў іх, вельмі здзівіўся спачатку, а потым засмяяўся:

— Правесці галаштаннікаў па ўсёй вёсцы. Хай паглядзяць хлопы, з кім мы ваюем.

Легіянеры падганялі хлопцаў штыкамі, рагаталі,

— Весялей! Чаго насы апусцілі?

— Глядзі, Спартак, меч згубіш.

— Ды ён ужо мокры...

Крыху ззаду, за спінамі легіянераў, ішлі яшчэ два чалавекі. Кандрат Гаранок з пугай у руках гнаў па вёсцы свайго сына Васіля. Час ад часу ён шлёгаў яго пугаўём па плячах, гаварыў:

— Ідзі, пакланіся пану афіцэру... Прабачэння папрасі...

Васіль, ростам вышэйшы за бацьку на дзве галавы, моршчыўся ад удараў, але ішоў ціхмяна і пакорліва, як авечка. Буйныя слёзы цяклі ў яго па шчоках.

Як толькі легіянеры падняліся ў атаку, Кузьма пабляднеў, сказаў.

— Цэлься, хлопцы... Кожны свайго бяры на мушку. Націскаць так, як я вучыў... — І махнуў рукой: — Агонь!

Грымнуў залп. Трое ці чацвёра легіянераў спатыкнуліся і ўпалі. Астатнія замітусіліся на двары перад флігелем — не ведалі, куды дзецца.

— Зараджай! — павесялеў Кузьма. — Яшчэ раз пеканём.

Другім залпам звалілі афіцэра. Нечаканая страляніна з тылу так напалохала і збянтэжыла палякаў, што яны, забыўшыся пра ўсё, пачалі ўцякаць ад флігеля ў лясок: хто на кані, хто пешшу. Услед ім паляцелі кулі Бацюты і Гаршкова.

— Акружаюць! Чырвоныя акружаюць!

Гэта вестка праляцела па вёсцы ў адно імгненне, і легіянеры, толькі што такія самаўпэўненыя і адважныя, пачалі кідаць усё: курэй, кажухі, падушкі. Быццам віхор змёў іх з двароў і вуліцы. Не прыняўшы бою, яны спешна пачалі адступаць у бок Запольцаў.

З першымі стрэламі Мішка Сырамалот збіў з ног легіянера, скокнуў у бліжэйшы двор. Над галавой ціўкнула куля. Другая стукнула ў драўляны меч — толькі трэскі паляцелі. З аскабалкам мяча ў руках Мішка пабег па агародзе да рэўкома. Дзед Бегунок з бярданкай сядзеў на прызбе, трымцеў усім целам. Убачыўшы Мішку ў такім незвычайным адзенні, ён ажно вочы заплюшчыў. Мішка вырваў у яго з рук бярданку, выбег на вуліцу і, мацюкнуўшыся, стрэліў па конніку, які імчаўся за вёску. Дзіка заржаў конь і паляцеў цераз галаву.

Кузьма ў гэты час быў ужо ў флігелі. Тут рэзка пахла спаленым порахам. Уся печ была склявана кулямі. Кузьма наступіў на гільзу і ледзь не ўпаў.

— Сяргейка! — паклікаў ён.

Ён баяўся ўбачыць дзе-небудзь кроў, баяўся не пачуць адказу. Сэрца вырывалася з грудзей, і, каб не ўпасці, давялося сесці на ложак.

І тут з-пад ложка пачуўся хлапечы голас:

— Татка, а ўжо не страляюць?

Кузьма стаў на калені, пачаў выцягваць малога. Сяргейка моцна, абедзвюма рукамі, прыціскаў да сябе падушку.

— Кінь. Навошта ты яе ўзяў? — Кузьма ліхаманкава аглядваў Сяргейку, каб пераканацца, што ён жывы і здаровы.

— Дзядзька, у якога шыя завязана, мне сказаў узяць. Каб куля ў пер'і заблыталася. — Толькі цяпер Сяргейка заплакаў, уткнуўся галавой Кузьму ў грудзі.

Прыйшла Дзіна, узяла Сяргейку на рукі і панесла дадому.

Вёска ажыла. Па вуліцы бегаў Мішка Сырамалот, пытаўся ва ўсіх:

— Куды Гаранкі схаваліся? Сваімі рукамі задушу гадаў.

Ён паспеў пераапрануцца, толькі шлем забыўся зняць з галавы, так і бегаў у шлеме, і выглядаў у ім зухавата. Усе ўзбуджана абмяркоўвалі бой, які толькі што адгрымеў. Асабліва задаволены былі атраднікі.

Людвік Перуноўскі расказваў кожнаму сустрэчнаму:

— Заляглі мы, значыць, на гумне. Рыгора Крываноса гумно. Нам Кузьма камандуе: «Цэлься, хлопцы!» Ну, я гэтага афіцэрыка іхняга і ўзяў на мушку. Сам думаю: без яго вы, мае даражэнькія, будзеце, што авечкі без пастуха. Як урэзаў, дык ён і пяткі ўгору!

Усе слухалі Людвіка і ўсміхаліся, згаджаліся з ім. У людзей была радасць, і ніхто не хацеў спрачацца з Людвікам: хай будзе па-ягонаму, хай будзе ён самы спрытны стралок. Абы легіянераў з вёскі вытурылі.

Але прыкладна праз гадзіну прашапацеў над галовамі і гухнуў непадалёку ад маёнтка снарад. Жоўта-белы слуп агню і снегу ўзвіўся над зямлёй. Другі снарад зрэзаў, як пілой, старую ліпу каля флігеля. З боку Запольцаў зноў наступалі палякі. Загаласілі жанчыны.

Бацюта з Кузьмой пастроілі атрад і вырашылі пакінуць вёску. Супроць гарматаў цяжка было нешта зрабіць. Кузьма на хвілінку забег дадому, развітаўся з усімі, пацалаваў маці і Сяргейку.

— Што ж гэта робіцца? — павісла ў яго на плячы маці. — Сынок, я ж памру без цябе...

Ён асцярожна адвёў ад сябе яе слабыя рукі, развітальным паглядам, стараючыся запомніць усё, апошні раз акінуў хату.

Праз некалькі хвілін атрад подбегам накіраваўся да лесу. Ззаду, асвятляючы снег, шырока і траскуча гарэў маёнтак.

Яны блукалі па лесе два дні, і ў Асіповічах уліліся ў атрад чыгуначнікаў.