Людзі і маланкі

VII

У пачатку лістапада Дзіна з Янінай Міхейчык пайшлі ў лес надраць моху. Прахор надумаўся перасыпаць паветку, і трэба было падцяпліць мохам сцены. Дзяўчаты апранулі кажушкі, у руках неслі пасцілкі. Лес быў пусты, ціхі, халодны. Толькі ўсхліпвалі асіны над галавою, і ад гэтага рабілася не па сабе. Дзіна тулілася да Яніны — сяброўка больш смялейшая, — раз-пораз азіралася. Казалі, у лесе завяліся бандыты, яны рабуюць людзей, здзекуюцца з іх, асабліва з жанчын і дзяўчат. Яніна ж ішла ўпэўнена, пад нагамі ў яе так і трашчала мёрзлае ламачча.

— Чаго ж твой бацька не пайшоў, калі ты гэтак баішся? — спыталася Яніна і пачала есці яблык, што ўзяла з сабой у лес.

— Ён у Бацюты цэлы дзень сядзіць. Дзякрэты там чытаюць.

— А Антон чаму не пайшоў? — Яніна сказала гэта быццам спакойна, але голас трошачкі ўздрыгнуў.

— Антон хворы. Як пасварыўся з вашым Іванам і з хлопцамі, дык увесь ажно зжаўцеў. А пазаўчора дужа кашляць пачаў, — Дзіна сумна ўздыхнула і вышэй узняла каўнер кажушка.

— Чаму ж ён Івана тады аднаго кінуў у маёнтку? Спалохаўся? — чорныя Янініны вочы ўспыхнулі, шчокі паружавелі.

Але Дзіна нічога не адказала, моўчкі глядзела сабе пад ногі: колькі ўжо разоў пра гэта гаварылі!

Яны мінулі Чорнае ляда, на якім і дагэтуль ляжаў спілаваны Антонам і Іванам дубок. Мёртвае лісце шамацела пад нагамі. Вецер зганяў яго ў гурбы. За лядам лес пайшоў рэдкі, сасновы. Рос ён на высокім пясчаным узгорку.

— Мішка Сырамалот у маёнтку нейкі клуб арганізаваў, — пачала гаворку пра іншае Яніна. — Кажуць, на галаву нейкія валасы рудыя, доўгія, як жаночыя, начэпіць, ходзіць і з кніжачкі чытае, усё пра каралёў і каралеўнаў. А хлопцы на гармоніках і балалайках іграюць. І Васіль Гаранок туды ходзіць... — Яна хітравата глянула на сяброўку.

— Ну і што? — На пераноссі ў Дзіны затрапяталі маршчынкі. Ужо даўно не было сонца, і вяснушкі ў яе пасвятлелі, былі ледзь прыкметныя.

— Дык ён жа за табой бегае. Усе ведаюць.

— Няхай сабе бегае. Сабака за катом таксама бегае. — Дзіна трошкі памаўчала і сказала раўнадушна і нязлосна: — У гэтага Гаранка зубы рэдкія.

Апошнія дні — Дзіна адчувала гэта — нешта зрабілася з ёю, быццам сэрца скамянела. Памёр дзед Ігнат, і разам з ім памерла нешта ў ёй. Не знаходзіць месца, ходзіць, як пабіты, Антон, і ў яе сціскаецца, халаднее нутро. А зараз вось Антон зусім захварэў. А гэта весялушка — Дзіна глянула на Яніну — шчабеча, смяецца, нібы не ведае, што па ёй сохне брат.

— Мама абяцала навучыць мяне ткаць абрусы ў шаснаццаць нітоў, — гаварыла між тым Яніна. — Але Бацюта кажа, што цяпер Савецкая ўласць, і ўсю адзежу будуць з горада прывозіць, крамную.

— А гарадскія што будуць насіць? — Дзіна адвяла ад твару галіну арэшніку.

Яны спускаліся ўжо ў нізіну, у якой за рэдзенькім нізкарослым хвойнікам пачыналася імшанае балота. З-пад ног пырскала зеленавата-жоўтая вада. Яны паднялі ўверх крыссе кажушкоў, каб не запэцкаць, асцярожна пачалі перабірацца на сушэйшае месца. Яніна не сціхала ні на хвіліну.

— Ты ведаеш, як трэба хлопца прыварожваць, каб за табой хадзіў? — спыталася яна ў Дзіны і, не дачакаўшыся адказу, зрабіла круглымі вочы, сцішыла голас: — Трэба, калі памрэ які чалавек, прыйсці ў тую хату і працягнуць нітку з іголкай праз адзенне нябожчыка, ды так, каб ніхто не бачыў. А потым гэтай жа іголкай і ніткай хлопцу, кавалеру свайму, нашыць вузел на адзенні. І будзе ён за табой хадзіць заўсёды, як за іголкай нітка.

Тое, пра што расказала Яніна, уразіла Дзіну. Яны пайшлі моўчкі, кожная са сваімі думкамі. Так, моўчкі, натрапілі на мохавыя купіны, разаслалі пасцілкі, пачалі скубці мох. Мох быў доўгі, зеленавата-белы, ужо халодны. Хутка пачалі мерзнуць і балець пальцы. Дзіна хукала на іх, прыкладвала да грудзей і грэла.

— Ой, мяне, мусіць, мурашка ўкусіла. — Яніна аж падскочыла з купіны.

Дзіна весела глянула на яе, яны засмяяліся. І гэты смех адразу знішчыў тую халоднасць, што была спачатку між імі. Наскублі моху, туга завязалі пасцілкі, але браць іх за спіну не спяшаліся.

— Давай цяпельца распалім, — прапанавала Яніна.

— А чым ты яго распаліш?

— Вось чым. — Яніна дастала з кішэні кажушка карабок запалак, патрасла яго над галавой. — У Івана нашага ўзяла. Хай не прывыкае курыць.

Выбралі сухі высокі грудок для цяпельца, пайшлі шукаць ламачча. Дзіна паволі ішла па лесе, падбірала з зямлі галінкі, шышкі, трухлявыя карчы. Вось у зацішным густым месцы, на ўзгорку, стаіць елачка, маладзенькая, зграбная. Толькі ніжнія галінкі ўжо зусім жоўтыя. Дзіна пацягнула за галінку, і раптам елачка лёгка нахілілася і ўпала набок. Гэта было так нечакана, што Дзіна ўся аж скаланулася, і на колькі імгненняў ёй пераняло дыханне. Недзе побач, у густым ельніку, весела гаварыла Яніна, ламала сучча, якое звонка, ядрана трашчала; круціўся над пагоркам адзінокі жоўты лісцік, быццам выглядаў месца, куды ўпасці; няярка свяціла сонца, ужо бледнае, халоднае; а тут ляжала ка зямлі елачка, і пад ёй, пад яе карэннем, пад тоўстым пластом ляснога дзірвану-падзолу, была яміна, нібы пограб. У яміне хаваўся чалавек. Ён ляжаў на спіне, як нябожчык, ляжаў на нейкіх кажухах і світках, на яловых лапках. Дзіна амаль не бачыла яго твару, так цёмна было ў яміне, але вочы чалавека дзіўна і загадкава свяціліся, як два бліскучыя каменьчыкі на дне ракі. Дзіна, уся змярцвелая ад страху, пачала паволі адступаць назад. І тут чалавек, слаба і хрыпла, паклікаў яе:

— Дзіна... Пастой...

Ён ведаў яе! Гэта яшчэ больш распаліла яе страх.

— Не бойся... — шаптаў чалавек і стараўся прыўзняцца, але вельмі мала сілы было ў яго. З яміны патыхала смярдзючым застаялым потам.

— Я Баўтрук... Ляснік з маёнтка, — спяшаючыся, гаварыў чалавек, баючыся, што яна пойдзе і ён зноў застанецца адзін у сваёй цёмнай яміне-магіле... — Грудзі смаліць... Вады... Не выдасі?

Баўтрук, відаць, быў зусім хворы. Словы яго, слабыя і блытаныя, былі, як шум восеньскага лесу, як шорхат зямлі, што асыпалася з карэння елачкі. Дзіна ўсё адступала і адступала ад гэтага месца, а ён зноў жалобна прастагнаў: «Не выдасі?..» — і пацягнуў на сябе карэнне елачкі, накрыўся ёю, нібы коўдрай, нібы векам труны.

Зноў, як у казцы, расла елачка, толькі чамусьці ў бязветраны дзень галінкі яе дрыжалі, і з іх падала, асыпалася жоўтая ігліца. Дзіна ледзь не пабегла да Яніны, якая ўжо чыркала запалкамі, і ў вушах у яе ўсё гучала, як стогн:

«Не выдасі?»

— Чаго ты так пабялела? — здзівілася Яніна, гледзячы на сяброўку.

— Нешта дрэнна мне. — Дзіна сядзела каля цяпельца, але яно не грэла яе. Халодны страх быў у сэрцы.

Потым, калі ўжо ўзвалілі за спіну ношкі і пайшлі дадому, Дзіна ішла моўчкі, краем вуха лавіла вясёлы шчэбет Яніны, і ёй усё бачыўся гушчар, елачка, а пад елачкай, у цёмнай яміне, чалавек-крот, яго жалобныя вочы.

Дома былі бацька і Антон. Антон ляжаў на печы і глуха кашляў.

— Дзе мама? — спыталася Дзіна.

— Пайшла на сяло, — адказаў Прахор. — Можа, дзе з хунт солі пашанцуе пазычыць...

Ён сядзеў за сталом і ўважліва разглядаў нейкія паперы, моршчыў лоб, ледзь не варушыў ад напружання вушамі, але чытаць не ўмеў, і таму літары на жоўтай паперы былі для яго мёртвым насеннем.

— Антон, вазьмі пачытай, — не вытрымаў нарэшце Прахор і палез на печ да сына.

Дзіна пачала мыць посуд, і думкі яе былі нейкія блытаныя.

Між тым на печы Антон чытаў:

— «Уся зямля — дзяржаўная, удзельная, кабінецкая, манастырская, царкоўная, пасесійная, маяратная, прыватнаўласніцкая, грамадская і сялянская і гэтак далей адчуждаецца безвазмезна, ператвараецца ва ўсенароднае дастаяніе і пераходзіць у карыстанне ўсіх працоўных на ёй».

— А што такое маяратная зямля? — спытаўся Прахор.

— Не ведаю. Тут не напісана, — кашлянуў у кулак Антон.

Дзіна мыла посуд і думала: што ж ёй рабіць? Як сказаць пра Баўтрука? Ён жа, Баўтрук, людзям дыхнуць не даваў, за кожнае паленца дроў усе слязьмі плацілі. І Антона ён злавіў з дубком. Пайсці да Бацюты, яму сказаць? Ён тут ад Саветаў начальнік. Але нешта трымала яе.

Успаміналіся вочы, жалобныя, хворыя, як у беспрытульнага сабакі, успамінаўся голас Баўтрука, ціхі, ужо зусім нястрашны.

«У зямлю закапаўся, ад людзей хаваецца, — думала яна. — Што ж рабіць?»

Прыйшла Аўдоля, злосная, стомленая, без солі. Села на ўслон, зняла з галавы хустку. Мокрыя ад поту, сіваватыя валасы збіліся ў лямец.

— Гром бы разбіў такое жыццё, — сказала яна, хацела заплакаць, але ўбачыла на печы Прахора і лінула на яго сваю злосць, як халодную ваду з конаўкі: — Чаго ты там, як дзед стогадовы, разлёгся? Усё кніжачкі чытаеш, дзякрэты. Так табе зямлю і дадуць, у кошыку прынясуць — бяры. От, гасподзь мой высокі, у людзей мужчыны як мужчыны, а гэты...

— Сціхні! — крыкнуў раптам Прахор.

Дзіна здзіўлена глянула на бацьку — калі ён такі смелы зрабіўся?

А Прахор ужо злазіў з печы, і за ім падалі, грымелі смалякі, што сушыліся там.

Ён падышоў да жонкі, рашуча пачухаў лысіну, сказаў ужо цішэй:

— Сціхні. Чаго верашчыш, як курыца? Дарэмна дзякрэт не напішуць. Чую: дарэмна не напішуць...

Ён узняў угору палец і колькі часу трымаў яго так.

— Знайшоўся прарок, — хмыкнула Аўдоля, але злосць у яе ўжо прайшла, і яна, уздыхнуўшы, разам з Дзінай пачала збіраць вячэру.

«Што ж рабіць? — думала Дзіна. — І чаго я падышла да той елачкі? Ці мала іх у лесе. Нічога б не ведала, ні пра што б не думала».

Яна запальвала ў печы, глядзела, як агеньчык бяжыць па сухім палене. Вось быццам паслізнуўся, сарваўся з палена, але ж які ўпарты — зноў учапіўся за кавалачак бяросты, пераскочыў адтуль на сучок, далей, далей, і вось ужо гудзе полымя, страляюць вуголлі. Глядзіш — і твару, і вачам балюча, і ўсё-ткі не хочацца адводзіць вачэй, бо ёсць нешта ў агні такое, што прыцягвае чалавечую душу, чаго не выкажаш словамі. — А яму ж там холадна ў той зямлянцы, — падумала яна раптам пра Баўтрука. — Зіма хутка, мароз зямлю скуе... І зноў яна жахнулася: божа ж мой, што рабіць? Ён быў нядобры, злы, быў вораг усяго сяла, але ж ён чалавек, хворы і адзінокі, ён, напэўна, у сваёй схованцы ўсё жыццё сваё перадумаў: і быць не можа, каб сэрца яго не памякчэла, бо не дарма ж людзі кажуць: гора вучыць.

Калі добра сцямнела і запалілі свяцец, Дзіна падышла да печы і асцярожна кранула брата за нагу:

— Антон, давай на сяло сходзім. Казалі, у Перуноўскіх вечарынка будзе. Мішка гарбаты з Запольцаў іграць прыйдзе.

Антон сеў на печы, працёр кулаком вочы, моўчкі пачаў абувацца.

Яны пайшлі ўздоўж платоў па хісткіх слізкіх кладках, што ляжалі ў гразі. Старыя ліпы, нябачныя ў цемры, глуха шумелі над вёскай. Ліпы шумелі яшчэ тады, калі Дзіны і Антона не было на свеце, калі іхнія дзяды былі такімі маладымі, як яны. Каля Перуноўскіх стаялі хлопцы і дзяўчаты, рыпаў гармонік, нехта лена стукаў у бубен. Гразь чвякала пад нагамі.

— Людвік не пускае. От шляхцюк — заеўся, — пачулі яны вясёлы голас Мішкі Сырамалота. — Гайда да майго Лаўрэна.

Лаўрэн Лапыцька пусціў усіх у хату, сам залез на печ і глядзеў адтуль, як стары цецярук. Вочы яго слязіліся ад тытунёвага дыму, у русых вусах былі хлебныя крошкі.

Дзіна падалася да дзяўчат, а Антон стаў каля парога — адсюль усё відаць, а сам нікому вочы не мазоліш. Гарбаты Мішка з Запольцаў сядзеў у куце пад абразамі і іграў «сербіянку». Твар яго быў нерухомы, нібы высечаны з шэрага палявога каменя. У круг яшчэ ніхто не выходзіў, толькі Мішка Сырамалот узяў вялікую медную конаўку з вадой і пырскаў з яе ваду на падлогу.

Нарэшце завіхурыўся танец. Хлопцы клалі дзеўкам на плечы рукі, колькі імгненняў, як сонныя, тапталіся на адным месцы, патраплялі ў лад музыцы, і потым, нібы хто гарачай галавешкай раптоўна апякаў ім пяткі, падскоквалі і пачыналі кружыцца, з прытупам, з прысвістам, з форсам, ды так, што аж уваччу дваілася. Вецер ішоў па хаце ад доўгіх дзявочых спадніц. У кожнай дзеўкі ў рукаве была вышываная насоўка. Дзеўкі абмахваліся імі, выціралі пот з твару. Потым, пасля вечарынкі, на цёмнай вуліцы хлопцы будуць прыставаць да дзяўчат: «Падары мне хустачку...»

Антон, як і большасць яго аднагодкаў, стаяў у парозе, глядзеў на расчырванелыя, потныя твары тых, што танцавалі, на лямпу-дзесяцілінейку, што ўздрыгвала пад столлю. Рыпелі, калаціліся маснічыны. Малодшы Сцепанюгаў хлопец з усяе сілы лупіў па туга нацягнутаму бубну дубовай качалкай. Багі з абразоў здзіўлена глядзелі на гэтыя імклівыя і шумныя скокі.

Антон умеў танцаваць — Дзіна навучыла, але ў круг выходзіць яшчэ саромеўся. Ды і, па праўдзе сказаць, ён лічыў гэта несур'ёзным заняткам. Гэта для такіх, як Мішка Сырамалот, — яны і нагамі падрыгаць, і языком памалоць ахвотнікі. Але вунь і Міхейчыкаў Іван у круг выйшаў з Франяй Перуноўскай. Шустры Капыток, нічога не скажаш.

Іван параўняўся з Антонам, глянуў на яго, нічога не сказаў, быццам не ўбачыў. Антону стала горача. Усё дзьмецца, усё злуе. А што ж было тады рабіць яму, Антону? На таго звяругу сотніка кінуцца, галаву сваю скласці? Усе вы разумнікі, усе героі — і Капыток, і Мішка Сырамалот, і сам Бацюта.

Танец скончыўся. Дзяўчаты стомлена сядалі на ўслоны, на табурэткі, пачалі махаць каля ружовых твараў насоўкамі. Хлопцы паціснуліся да сцен, закурылі. Толькі адзін Мішка Сырамалот застаўся ў крузе, кінуў шапку на печ Лаўрэну, трасянуў чубам і закруціўся на адной пятцы, заспяваў:

— Ну і Мішка, ну і чорт печаны, — зацмокалі некаторыя. Толькі Антону не спадабалася прыпеўка. Падалося яму, што Мішка спявае, а сам хітра паглядае на яго. «Гэта я руды», — здагадаўся Антон.

Ён падаўся ад парога бліжэй да печы, на якой сядзеў Лаўрэн Лапыцька. Лаўрэн заўважыў яго, ажывіўся, крыкнуў, перамагаючы шум:

— Чаму не танцуеш, Антон? Ушчаміў бы якую...

На яго худых грудзях праз расшпіленую кашулю, як тук, блішчаў пот.

— Не хочацца, дзядзька, — сказаў Антон.

— І то праўда, — адразу згадзіўся Лаўрэн. — Мой нябожчык бацька казаў: шукай жонку ў гародзе, а не ў карагодзе.

Ён памаўчаў, паскроб грудзі карычневай, сухой, як трэска, рукой, спытаўся:

— Будзеце дзеду Ігнату сарачыны спраўляць?

— А як жа. Цялушку зарэжам.

Зноў зайграў гармонік. Пачалі танцаваць «Лысага». Раптам расчыніліся дзверы, нейкі хлапчук крыкнуў:

— Васіль Гаранок грамафон цягне. Усе павярнулі галовы да дзвярэй. Васіль, высокі, кучаравы, у суконнай паддзёўцы, ледзь праціснуўся ў хату. На выцягнутых руках нёс перад сабой грамафон з вялікай трубою.

«Задавака, — падумаў Антон пра Васіля. — Цягне свой грамафон, як дурань дзверы».

Васіль весела гігікаў, прайшоў праз усю хату да лавы, паставіў грамафон побач з Мішкам-гарманістам. Сеў, закурыў, перакінуўшы нагу цераз нагу. Боты ў яго былі хромавыя, халявы закасаныя, відаць жоўтыя вушкі. Дзеўкі прыціхлы глядзелі на яго, шапталіся. І тут, як певень, выскачыў на сярэдзіну хаты Іван Міхейчык, тупнуў нагою:

— Усё роўна мой лапаць лепшы, чым твой бот. Васіль глянуў на яго нагу, спакойна сказаў:

— Нічога лапаць. Анучкі белыя, кужэльныя. Іван пацямнеў у твары:

— Смяешся, гад? Колькі ў твайго бацькі дзесяцін зямлі? Семдзесят?

— Не лічыў, — павярнуўся Васіль да грамафона. — Зямля бацькава, не мая.

— Савецкая ўласць адрэжа. Усю, што ў людзей нахапалі. Вясною ж і адрэжам.

— А я што — проціў? Я і сам за Савецкую ўласць.

Мужык-пралетар. — Васіль хацеў завесці грамафон, але

Іван схапіў яго загрудкі, і яны пакаціліся па падлозе.

Прарэзліва завішчэлі дзеўкі. Грамафон зваліўся на лаву.

— А ну, анціхрысты, вымятайцеся з маёй хаты! — крыкнуў з печы Лаўрэн і схапіў качалку, якой качаюць бялізну.

Расштурхоўваючы ўсіх локцямі, як уюн, праслізнуў праз натоўп Мішка Сырамалот, страшна выкаціў вочы:

— Устаць! Смірна-а!

Гэтая яго нечаканая каманда так уразіла і здзівіла ўсіх, што нават Іван з Васілём апусцілі рукі.

«У Сцяпана Гаршкова камандаваць навучыўся», падумаў Антон пра Мішку.

З хаты ўсе павалілі на вуліцу. Дзеўкі былі незадаволены, што вечарынка так хутка скончылася, хлопцы абмяркоўвалі бойку. Большасць была на баку Івана Міхейчыка.

— Храмачы абуў, — злосна гаварыў пра маладога Гаранка Мікіта Сцепанюга. — Грамафон свой прыпёр. Прывалок бы яшчэ арфу мерыканскую, што ў бацькі ў гумне стаіць.

Антон ішоў па вуліцы, шукаў вачамі Дзіну і думаў, што дарэмна накінуўся Іван на Гаранка. Ад зайздрасці ўсё гэта. Абуў чалавек добрыя боты, дык што — здзіраць іх у яго з ног? І чаму гэты Іван усюды свой нос утыкае?

Падышлі Дзіна з Янінай. Антон адчуў, як няўлоўная млявасць падкочваецца да сэрца, і, каб нечым сябе супакоіць, пачаў кашляць.

— Быў бы ты дома. Чаго я цябе на гэту вечарынку пацягнула? — занепакоілася Дзіна.

Яніна ішла моўчкі, заклаўшы рукі ў кішэні кажушка. Яе твар загадкава бялеўся ў цемры, вусны былі сціснуты. Была яна ўся такая зграбная, лёгкая, прыгожая, а яе маўклівасць так стасавалася да начной цішыні, да шолаху ліпаў, да мігцення зорак на небе. І Антон пашкадаваў, што разам з імі ідзе Дзіна, што яны дойдуць вунь да той пахіленай Нупрэевай бярозы і развітаюцца.

— Ну то да заўтра, — сказала Яніна, прыгнуўшы галаву, увайшла ў нізенькія варотцы свайго двара, і ўжо з парога хаты яшчэ раз данёсся яе голас:

— А наш Іван добра б'ецца. Малы, малы, а гэтага Гаранка ў абаранак скруціў...

Дзверы за ёй зачыніліся, і ноч зрабілася адразу цямнейшай і глушэйшай. Калі трохі адышліся ад Міхейчыкавай хаты, Дзіна спыталася:

— Антон, як ты думаеш — дзе цяпер Баўтрук?

— Не ведаю. А чаму ты пытаешся? — здзівіўся Антон.

— Ён біў цябе тады ў лесе?

— Івана біў. Мяне толькі памагаў звязваць.

Антон асцярожна ступаў па цёмнай вуліцы, і зноў бачылася яму Яніна, яе чорныя вочы, яе ўсмешка.

«Яна зараз кладзецца спаць», — са шчымлівай цеплынёй падумаў ён.

З цемры паклікалі:

— Антон, пастой.

Падышоў Мішка Сырамалот, у руцэ заціснута цыгарка, іскры з яе падаюць на зямлю. Каля плота, на лавачцы, бялеўся дзявочы кажушок.

— Прыйдзі заўтра ў маёнтак, — сказаў Мішка, а сам усё глядзеў у бок лавачкі.

— Чаго?

— Работу табе знойдзем.

Мішка, цяжка перавальваючыся, пайшоў да лавачкі.

Назаўтра Антон паснедаў, пачаў памагаць бацьку складваць паветку. Бярвенні былі лежаныя, сухія, і таму ён насіў іх адзін. Бацька толькі раўняў вуглы, рассцілаў мох. Часам бацька браў старэнькі ровень, у якім пад зеленаватым шклом бегала кропля паветра, прыкладваў яго да сцяны, жмурыў вока:

— Ну-тка, што наш брахун пакажа...

Антону было смешна, што бацька ровень заве брахуном. Ад работы Антон разагрэўся, адчуў, як у руках і ў скронях моцна запульсавала кроў. Толькі адно не давала яму спакою: дзеля чаго Мішка ўчора сказаў прыйсці ў маёнтак? Ён за апошні час звыкся з тым, што з ім мала хто гаворыць, што яго нават цураюцца. Крыўдна, вядома, было, але ён супакойваў сам сябе: не ўсе ж павінны быць такімі ўдальцамі і гарлахватамі, як Мішка і Іван Міхейчык. Некаму трэба быць у цяньку, рабіць чорную работу і не вытыркацца наперад. Ёсць коні, што вечна цягнуць свой цяжкі плуг, і ёсць стаеннікі, што толькі ведаюць — гарцаваць і красавацца.

Кончылі класці сцены, і Антон не вытрымаў — не стаў памагаць бацьку ўсцягваць страху.

— Вечарам зробім, — сказаў ён. — Хай сцены трохі асядуць, — а сам хуценька шмыгнуў у хату, спаласнуў з твару пот, апрануў навейшую світку і рушыў у маёнтак. Яшчэ здалёк заўважыў: над маёнткам у халодным бела-шэрым небе трапечацца чырвоны сцяг.

У флігелі ён сустрэў Матруну Сазанавец — цяпер усе яе звалі — Матруна Гаршкова. Яна глянула на Антона не вельмі ласкава, але запрасіла сесці, а сама, не разгінаючыся, нажом скрабла вялізныя чорныя чыгуны.

— А дзе ж народ? — нясмела спытаўся Антон.

— З раніцы, як усхапіліся, паехалі ў лес дровы нарыхтоўваць. Бабруйскі рэўком дужа прасіў. Мой таксама там... — Яна здзьмухнула з ілба спатнелую светлую пасму валасоў, глянула на Антона: — А ты чаго прыйшоў?

— Нешта Мішка Сырамалот учора сказаў. Вось я і прыйшоў.

— Мішка сказаў? — адразу падабрэла Матруна. — Тады чакай — на абед павінны ўсе заявіцца.

Антон выйшаў з флігеля, паволі пайшоў па двары. Пакуль ён гаварыў з Матрунай, у прыродзе адбыўся цуд: над дваром пачалі кружыцца першыя сняжынкі. Спачатку яны былі нясмелыя, бязважкія. Прамень сонца, што прарваўся праз белую воўну хмар, асвятляў іх, і яны ляцелі з неба, як сярэбраныя іскры, як бліскучыя, зіхатлівыя зорачкі. Снег спарнеў, гусцеў, мяккай, але трывалай сцяной адгарадзіў ад Антона наваколле. Ціха-ціха было наўкола, толькі чуўся шорхат, слабы і няўлоўны, быццам тысячы белых матылькоў адначасна ўзмахнулі крыльцамі. Антон хадзіў па двары, рукамі і ротам лавіў сняжынкі, і пад нагамі ў яго замест чорнай непрыгожай зямлі рассцілалася мяккая пухкая бель. З флігеля выскачыла Матруна з чыгунамі ў руках, паглядзела на неба, на белыя дрэвы, на стрэхі, на белую Антонаву шапку, засмяялася. І Антон адчуў, што ў яго сэрца ўваходзіць радасць, нейкі празрысты, ціхі спакой.

Нарэшце з-пад лесу паказаліся фурманкі. Снег заляпіў коням грывы, здавалася, нехта накінуў ім на шыі белыя торбы, і коні беглі ціха, асцярожна. Снег яшчэ не асеў, не зацвярдзеў, ад колаў фурманак заставаліся чорныя палосы.

— Здароў, Антон, — мякка саскокнуўшы з фурманкі, сказаў Мішка Сырамалот. — Пойдзем спачатку пасёрбаем гарачанькага...

Разам з Мішкам прыехалі Сцяпан Гаршкоў, Мікіта Сцепанюга, Рыгор Заяц, Іван Міхейчык. Увайшлі ў флігель, знялі адубелыя ад холаду кажухі, рукаўкі, селі за стол.

— Бяры лыжку, чаго стаіш? — сказаў Антону Сцяпан Гаршкоў. Антон прымасціўся на краёк лаўкі, няўпэўнена торкнуў лылску ў вялізную гліняную міску, з якой, як дым, вілася густая пахучая пара. Але ніхто не заўважыў ягонай разгубленасці. Усе дружна варушылі сківіцамі, і Матруне праз колькі часу давялося даліваць у міску капусту.

— Добрыя бараны ў графа Незабітоўскага, — ірваў мяса белымі шырокімі зубамі Мішка. — Заўтра трэба яшчэ аднаго зарэзаць.

«А ты ахвочы да чужога мяса», — падумаў Антон. Ён адагрэўся, шморгаў носам, быў злосны на сябе і на ўсіх.

— Дзе гэта наш Бацюта дзеўся? — выціраючы вузкай далонню спатнелы лоб, спытаўся Рыгор Заяц.

— У Бабруйску Бацюта. Паехаў паглядзець, што там робіцца, каб пераняць вопыт. Мазгавіты ён мужык. — Мішка расшпіліў каўнер кашулі, глядзеў на ўсіх вясёлымі вачамі. — Яму ў турме ногі жалезнымі ланцугамі да сцяны прыкоўвалі. А ён усё сцярпеў, выжыў. Мазгавіты мужык. І я каля яго намагніціўся.

— Андрэй чалавек правільны, — падтрымаў Мішку і негаваркі Гаршкоў.

Калі выйшлі на вуліцу, Мішка павёў Антона ў маёнтак. У невялікім пакоі проста на падлозе ляжаў кавалак матэрыі з сажань даўжынёю, такі чырвоны, аж вачам было балюча.

— Нам Іван Капыток сказаў, што ты добра малюеш, — паглядзеў Мішка на Антона. — А літары ты ўмееш маляваць?

— Умею. — Антон яшчэ не здагадваўся, што за работа яго чакае.

Мішка павесялеў.

— Тады добра. Свой сцяг мы задумалі зрабіць. Кожная дзяржава, казаў Бацюта, мае свой сцяг, дык няхай ён і ў вёскі нашай будзе.

— Тут, — Мішка паказаў пальцам, — напішы «Смерць капіталу», а тут, — ён на імгненне зморшчыў лоб, — напішы «Чмялёўскі атрад сялянскай Чырвонай гвардыі». Гэта мы ўсе талакою прыдумалі.

Антон пачухаў патыліцу — нялёгка давядзецца, — але нічога не сказаў, дастаў з кішэні ножык, з веніка, што валяўся ў куце, пачаў выразаць палачку для малявання. А Мішка чамусьці зноў спытаўся:

— Дык ты ўмееш маляваць? — І, не дачакаўшыся адказу, хвалюючыся, папрасіў: — Слухай, Антон, намалюй таварыша Леніна. Каб як жывы быў. Справішся, га?

У яго вачах была такая надзея, такое чаканне, ён аж падаўся ўвесь наперад. Але Антон буркнуў:

— Гэта я не змагу.

Мішка адразу абмяк, пацямнеў з твару:

— А Капыток хваліў цябе. Што ж ты ўмееш? Правадыроў народных не можаш намаляваць? — Але, трохі падумаўшы, махнуў рукой: — Давай малюй літары.

Гэтай работы Антону хапіла на два дні. Увесь час за яго спінай хто-небудзь стаяў, глядзеў, часам з флігеля прыбягала Матруна. Антону падабалася, што ён такі патрэбны, што ён можа зрабіць такую справу, якая не пад сілу іншым.

Гаршкоў, глянуўшы, як прыгожа ён напісаў літары, сказаў: .

— Малайчына, Антон, — і моцна паціснуў яму руку.

Нават Іван Міхейчык усміхнуўся яму, але, праўда, усмешка была халаднаватая, слабенькая.

Потым Мішка сказаў:

— Калі ты такі вучоны, дык, можа, кніжкі паглядзіш? Іх тут, як варон увосень. Але ж трэба тыя выбраць, што розум і сілу мужыку даюць, а кніжкі пра розныя графскія фінціклюшкі хай павукі чытаюць.

Разам з Гаршковым Антон падняўся на другі паверх маёнтка. Ён яшчэ ні разу тут не быў.

«Дык вось як жылі графы», — думаў ён, асцярожна ступаючы па мяккіх, нейкіх дужа бліскучых дыванах, гледзячы на высокія, з чырвонага дрэва, дзверы, на вокны, то круглыя, то вузкія, зашклёныя сінім, жоўтым і зялёным шклом.

Яны мінулі доўгі светлы калідор, увайшлі ў бібліятэку. І тут Антон убачыў карціну. У прыгожай пазалочанай раме вісела яна на сцяне. Чужое незразумелае жыццё глядзела на Антона з карціны: на багатым, мяккім ложку ляжыць маладая, вельмі прыгожая жанчына, ружовая пасля сну, зусім голая. Вочы ў жанчыны ляніва-гарэзныя, цёплыя і ўладныя. Адхінаючы шырму, цікуе за жанчынай чарнаскуры хлопчык, вірлавокі і таўстагубы, у вострай шапцы, у шырокіх пярэстых штанах. «Пэўна, яе парабак», — падумаў Антон. Ён адчуваў, што не можа адарваць пагляду ад жаночага цела, і гэта бянтэжыла яго. Грудзі і плечы жанчыны, здавалася, выпраменьвалі таямнічае святло, ад якога лёгка кружылася галава. І ўся яна была, як прамень святла, дрыготкі, няўлоўны.

Гаршкоў хмыкаў, спадылба глядзеў на карціну.

У бібліятэцы кнігі былі пакрыты тоўстым пластом пылу. Праз пыл цьмяна прасвечвала золата пераплётаў. «Гэтулькі кніг, — здзівіўся сам сабе Антон. — Іх можна чытаць усё жыццё, і жыцця не хопіць...»

Кнігі ляжалі ў вялізных дубовых шафах, стаялі на доўгіх, ажно прагнутых пад іх цяжарам, паліцах, валяліся на падлозе. Гэта была сапраўдная турма кніг, таму што ўжо працяглы час імі ніхто не цікавіўся, ніхто іх не чытаў.

Антон узяў з паліцы кнігу, цяжкую, у дарагім скураным пераплёце, прачытаў ка вокладцы: «Члены Аўгусцейшага дома Раманавых». З пажоўклых старонак кнігі ўважліва і строга глядзелі на яго вусатыя генералы, пыхлівыя жанчыны, укормленыя дзеці, усе ў золаце, у ордэнах і лентах, усе, у пераважнай большасці, халаднавокія і рыжаватыя. Антон закрыў кнігу, але, здавалася яму, вочы гэтых людзей, як вострыя цвікі, колюць яго і праз скураны пераплёт. Ён асцярожна хадзіў па бібліятэцы, браў з паліцаў і шафаў кнігі і гартаў іх, стараючыся не наступіць нагой на тыя, што валяліся на падлозе, бо кнігі ўяўляліся яму нібы жывымі істотамі. Нарэшце ён знайшоў кнігу, на вокладцы якой быў намаляваны чалавек, закаваны ў ланцугі. Чалавек, страшна напружваючы рукі, ірваў гэтыя ланцугі. Антон прачытаў некалькі радкоў, перагарнуў некалькі старонак, і кніга захапіла яго. У ёй расказвалася пра раба па імені Спартак, які ўзняў паўстанне супроць Рыма.

Назаўтра, адразу пасля абеду, Антон чытаў гэту кнігу ў флігелі. Глуха шумеў марозны вецер, маленькія вокны залепліваў белы сыпучы снег, а ўсе быццам перанесліся на тысячагоддзі назад у шумны цырк Капуі, на арэне якога паміралі гладыятары. Вось засталося двое фракійцаў супроць пяці самнітаў. Вось ужо фракіец адзін, ён паранены, цяжка дыхае, але, як і раней, бясстрашна адбівае ўдары варожых мячоў і дроцікаў...

Матруна запаліла ў печы, і водбліскі полымя заскакалі па тварах усіх, хто сядзеў за сталом. Мішка Сырамалот паклаў галаву на рукі, сціснутыя ў кулакі. Гаршкоў церабіў сваю чупрыну, часта міргаў вачыма. У Івана Капытка твар зрабіўся нібы каменны, толькі ўздрыгвала сіняя жылка на шыі.

Вось ужо ўспыхнула паўстанне, і гладыятары на чале са Спартаком узняліся на вяршыню Везувія. Унізе, у начной туманнай імгле, — тысячы кастроў. Гэта — рымскія легіёны, закаваныя ў латы, упэўненыя ў сваёй перамозе. А ў гэты час гладыятары плятуць лесвіцы з дзікіх вінаградных лозаў. Дзесяткі лесвіц! І вось сам Спартак з мячом у руцэ асцярожна пачынае спускацца з крутога абрыву. Адзін недакладны рух — і пасыплюцца, загрымяць у начной цішыні каменні...

— Ух ты! — выдыхнуў Мішка Сырамалот і махнуў рукой, быццам трымаў у ёй меч. І як засвяціліся ва ўсіх вочы, як загарэліся радасцю твары, калі гладыятарам удалося вырвацца з пасткі!

Разыходзіліся па хатах, калі пачынала цямнець. Каравуліць у маёнтку засталіся Сцяпан Гаршкоў — ён тут жыў з Матрунай, — Мішка Сырамалот і Рыгор Заяц. Антон бачыў, як ка двары маёнтка да Мішкі з Гаршковым падышоў Васіль Гаранок, папрасіў:

— Запішыце ў свой атрад.

Гаршкоў з Мішкам пераглянуліся, памаўчалі. Тады Гаранок стукнуў сябе кулаком у грудзі:

— За вас буду. Грамафон свой заўтра ж прынясу.

Мішка, у душы якога яшчэ звінелі гладыятарскія мячы, глянуў на Васіля, на ягоныя ногі, абутыя ў лапці, нахмурыўся:

— Навошта лапці абуў? Боты ж ёсць. Абувай боты. Хутка ўсе ў ботах хадзіць будзем... — Потым, трохі памаўчаўшы, сказаў: — Заўтра прыходзь. Усім атрадам паталкуем.

Антон ішоў дадому. Біліся ў вочы нябачныя сняжынкі, два колеры былі наўкола: белы — зямлі, чорны — неба.

А на наступны дзень прыціснуў марозік. Бацька ўвайшоў у хату з бярэмам дроў, сказаў:

— Дзень сёння звонкі.

З рота і з ноздраў у бацькі вырывалася пара. Работы ў Антона не было, і ён пайшоў да гумка — лавіць аўсянак. Пад пахай ён нёс драўляныя начовачкі, вяроўку. Насыпаў на прытаптаны снег трохі жыта, узяў паленца, прывязаў яго да вяроўкі, паленца паставіў рубам пад самы край начовак, а сам схаваўся за рогам гумна. Заставалася сядзець і чакаць, і калі аўсянкі пачнуць дзяўбці пад начоўкамі зерне, рэзка тузануць на сябе вяроўчыну.

Птушкі былі галодныя, і таму спакуслівае зерне прыцягнула іх увагу вельмі хутка. Штук пяць аўсянак — бокам-бокам падскакалі да начовак, на імгненне насцярожыліся. Нешта іх палохала.

Пер'е ў іх было бурае, толькі цемя жоўтае. Надхвосце і бакі былі ржава-карычневыя. Здавалася, вецер прынёс аднекуль з лесу мёрзлае восеньскае лісце. Яны скакалі каля начовак, і з іх кволых тоненькіх дзюбак вырывалася: зінь-зінь-зі-і-і-нь... Быццам вецер свістаў у саламянай страсе. Вось адна аўсянка, смялейшая, не вытрымала, юркнула пад начоўкі. За ёй рынуліся туды астатнія. Антон трохі пачакаў і рвануў на сябе вяроўчыну. — Гу-у-ух! — начоўкі цяжка ўдарыліся ў снег, накрылі птушак. Толькі перына ўзвілася ў паветра.

Антон даставаў з-пад начовак аўсянак, засоўваў іх за пазуху, у кішэні. Адну ўзяў у рукі, хукаў на яе, саграваў дыханнем. Маленькае дрыготкае сэрца аж разрывалася ў ягоных руках.

Каля хаты яго сустрэла Дзіна, бледная, нейкая непрывычная. Глянула на птушак, і вусны ў яе скрывіліся, як ад плачу:

— Выпусці ты іх, Антон. Навошта мучыш?

Ён паслухаў яе. Аўсянкі спалохана сіганулі ў неба, толькі іхняе цяпло яшчэ доўга заставалася на руках, быццам ён мыў рукі гарачай вадой.

«І сапраўды, навошта я іх лавіў? — падумаў Антон. — Ні прадаць жа іх і ні з'есці. Лавіў, відаць, дзеля таго, каб выпусціць. Каб парадавацца разам з імі...»

Ён пайшоў да маёнтка. Снег рыпеў пад нагамі, і добра думалася пад гэта рыпенне. Ён думаў, што хлопцы пачынаюць прызнаваць яго за свайго, пачынаюць паважаць, раіцца з ім, і ад гэтага крок яго рабіўся шырэйшы.

А ў гэты час Дзіна агародамі шыбавала да лесу. У невялікім клунку несла яна гладышык з вадою, паўбохана хлеба і кавалачак сала. Сэрца яе калацілася, ногі нямелі і правальваліся ў глыбокі снег. Узнімалася завіруха. Сцяна белага снежнага пылу ішла па полі. Вецер гуў у сухіх мёртвых сцяблінах, што тырчалі з-пад снегу, выдзьмуваў з іх і рассыпаў наўкола насенне, таксама мёртвае.

«Ён жа такі, як усе, чалавек», — думала Дзіна. Як сляпы свайго кіёчка, трымалася яна толькі адной гэтай думкі, не давала іншым хоць на імгненне авалодаць сабой. Яна прыйшла на балота, сунімаючы дыханне, ціха падкралася да елачкі, нахіліла яе набок і кінула ў чорную смярдзючую яміну свой клунак. Сама ж нават не глянула туды, хуценька павярнулася і амаль пабегла назад. Ёй здавалася, што ў яе зараз спыніцца сэрца. Вецер шумеў у галлі, выкрасаў з вачэй халодныя слёзы. Калі яна ўжо выходзіла з балота, елачка над схованкай ледзь прыкметна прыўзнялася, і Баўтрук паглядзеў ёй услед.

У Чмялях ужо некалькі дзён па-сапраўднаму гаспадарыла зіма. Людзі, хто як мог, зжалі свае палосы, выкапалі бульбу, нарыхтавалі каровам сена, пазатыкалі дзіркі ў хатах, каб не дзьмуў сівер. Адзіная турбота засталася яшчэ ў людзей — нарыхтоўка дроў. Але патрохі і з ёю справіліся: хто на сваім, хто на чужым коніку з'ездзілі ў лес, і па ўсёй вёсцы пад паветкамі зазвінелі пілы і загрукацелі сякеры. Бяры бярэма дроў, нясі ў хату, кладзі ў печ ці на комінак, і загудзе, заспявае полымя. І гэта гарачая песня заглушыць маркотны спеў халоднага ветру за сцяной. Сядзі ў хаце і чакай канца зімы. Так яно і было б, каб не чырвоны сцяг, што ўжо другі месяц палымнеў над маёнткам. Гледзячы на гэты сцяг, не мог чалавек заснуць бесклапотным мядзведзевым сном. У чалавека дужэлі рукі, смялела душа.

...А снег усё падаў і падаў на зямлю. Аднойчы Дзіна пайшла ў лес і ўбачыла, што Баўтрукова схованка пустая. Елачка была звалена набок, глыбокія сляды-яміны вялі ў лес. Непадалёку валяўся кажух, які на дробныя кавалачкі расшкуматалі ваўкі. Баўтрука ж не было. Холад выгнаў яго з нары.