Людзі і маланкі

І

Старога Ігната Радзімовіча клалі ў печ. Нявестка Аўдоля падтрымлівала свёкравы ногі, сын Прахор, узяўшы бацьку пад пахі, штурхаў яго ў худыя вузкія плечы.

— Не падкурчвайце ногі, тата, — казала Аўдоля, чырвоная ад гарачыні, што веяла з печы. — Я там саломкі аўсянай пацерусіла, халоднай вадой яе папырскала. Палежыце там, папарыцеся, косці вашы размякнуць... Можа, дасць бог, і хвароба выйдзе.

Ігнат нічога не адказваў ёй, маўчаў, здавалася, усміхаўся сам сабе. Быў ён зусім голы: тырчаць рэбры, зморшчаная васковая скура, як шэранем, абсыпана рэдкімі сівымі валасамі. Ён маўчаў, толькі сухой рукою ўсё стараўся схаваць ад вачэй нявесткі свой мужчынскі гонар.

А яна пазірала на старэчае цэла спакойна, будзённа.

Нарэшце старога ўвапхнулі ў печ. Толькі ягоная галава з вялікай лысінай тырчала адтуль, ды вочы блішчалі сіне-сіне, як васількі пасля дажджу. Прахор, такі ж лысы, як бацька, стаяў, адсопваючыся, каля печы. Аўдоля мачала бярозавы венік у вядро з вадою і пырскала ваду ў печ, каб свёкру лягчэй было цярпець гарачыню. »

І яшчэ чацвёрты чалавек быў у хаце. Прахораў сын, васемнаццацігадовы Антон, завёў каня на луг і цяпер стаяў ля парога з аброццю ў руцэ. Быў ён высокі, худы, вузкі ў касці. Сінія вочы глядзелі трошкі разгублена. Ягоныя валасы кучаравіліся; ззаду былі цёмныя, спераду — колеру бурага восеньскага лісця. Абуты ён быў у стаптаныя лазовыя лапці, якія замачыў у лузе.

— Выцеры ногі! — крыкнула яму маці.

Антон, быццам не пачуў яе, стаяў, глядзеў у печ, з якой віднелася дзедава лысіна, пакрытая буйнымі кроплямі поту. Усе маўчалі. І ўсе думалі — кожны сваё. «Хутчэй бы ўжо... — думаў Прахор, — гаспадарка зусім развалілася. Збіраўся да Баўтрука наняцца лес пілаваць, ды дзе там... Хлеба толькі да калядаў хопіць, а там хоць салому са страхі еш...»

Аўдоля ж разважала так: «Хату трэба перасыпаць, згніла... Дзіну замуж аддаваць — сохне дзеўка. На адну падушку наскубла пер'я, і ўсё... Ці ж гэта можна, каб дзеўка з пустымі рукамі ў чужую хату ішла? А грошай ні капейкі няма. Няўжо ён, — яна глядзела на свёкра, што абліваўся потам, — не схаваў дзе-небудзь хоць які рубель?..»

І толькі Антон думаў зусім пра іншае. Яго маладая душа яшчэ не скамянела ад гэтага бруднага, галоднага, няўтульнага жыцця. Ён мог яшчэ плакаць і смяяцца, не хаваючыся ні ад сябе, ні ад людзей, шчыра і непасрэдна, як робяць гэта ў юнацтве. Ён сціскаў рукой мокрую аброць, з якой капала вада, і думаў: «Учора дождж ліў, а сёння мокры снег ідзе... Як памрэ дзед, закапаем яго ў магілу, а ў ёй халоднай вады да краёў...» Ад такой думкі яго самога аж да касцей працінаў холад, хоць у хаце было горача.

— Памажыце мне вылезці, — папрасіўся раптам стары. Голас яго дрыжаў.

— Можа, бацька, яшчэ трохі паляжыш?.. Пацярпі... — Прахор падышоў да самай печы, схіліўшы галаву, глянуў у яе.

— Ой, нявестачка, золатка, дастань мяне адсюль... Дыхаць няма чым... — Заенчыў стары на ўсю хату.

— Вы, тата, як малое дзіця, — нахмурыўшы светлыя бровы, нездаволена сказала Аўдоля. — Людзі хварэюць, і хоць бы што... А вы крычыце немаведама чаго...

Яны выцягнулі Ігната з печы, ужо і Антон памагаў, паклалі яго на драўляны, паточаны шашалем ложак. Аўдоля закідала старога розным зрэб'ем, толькі віднеўся яго чырвоны, зморшчаны худы твар.

— То я пайду лучыны накалю, бо скора цёмна будзе. — Прахор борздзенька ўзляпіў на галаву кучомку і выслізнуў з хаты.

— Каб ты спарахнела такое жыццё. — Аўдоля аж плюнула ад злосці і крыўды. Сказала ў чорныя, закопчаныя дзверы, якімі толькі што ляпнуў Прахор: — Пабег гіцаль, а тут хоць вяроўку на шыю накідвай. — Цяжка ўздыхнуўшы, яна ўзяла кошык і палезла ў пограб — дастаць бульбы на вячэру.

— Антонка, падай мне вады, — сказаў Ігнат. Ён сіпла, з ціхім прысвістам, дыхаў: быццам ледзьве гарэла, датлявала сырая лучына. Потым піў з конаўкі цёплую нясмачную ваду, і чутно было, як дробненька ляскаюць ягоныя зубы.

— Памру я, Антонка, — сказаў, выпіўшы ваду, стары, і сівая лысая галава затрэслася, вочы заплюшчыліся. Потым ён знерухомеў, быццам прыслухоўваўся да нечага далёкага, выпрастаў рукі паверх дзіравай зашмальцаванай коўдры.

І Антону на хвіліну здалося, што дзед ужо сапраўды памёр, так запалі шчокі ў старога, вытыркнуўся, як курынае яйка, кадык. Толькі над ілбом яшчэ вілася лёгкая пара.

— Не заплюшчвай, дзед, вочы, — папрасіў Антон, бо яму зрабілася страшна.

Стары паслухмяна расплюшчыў вочы, вінавата ўсміхнуўшыся, сказаў пра сваю хваробу:

— Пячэ, праклятая, унутры... Як агнём... — Потым спытаўся: — Можа, Кузьма прыехаў?

Кузьму, старэйшага Антонавага брата, яшчэ ў піліпаўку забралі ў абознікі, і ён разам з вайсковай камандай паехаў на руска-германскі фронт, некуды пад Баранавічы. З таго дня нічога не чуваць было ні пра Кузьму, ні пра Сіўца, беленькага зграбненькага канька, якога рэквізавалі ў Радзімовічаў і на якім паехаў Кузьма.

— Не прыехаў Кузьма, — сказаў Антон. — Начальства, відаць, не пускае.

— І не прыедзе, — раптам ціха выдыхнуў стары, быццам зрабіўся прарокам і ўбачыў тое, што ў цемрадзі дзён яшчэ не відно звычайным людзям. — Х я памру без яго...

Ён хліпнуў носам, як дзіця, нібы хацеў заплакаць.

— Супакойцеся, дзед, — папрасіў Антон, — дацярпіце толькі да лета, а я там вас чарніцамі, грыбамі і арэхамі адкармлю.

— Эх ты, Антоне, — дакрануўся да яго локця Ігнат сваёй лёгкаю рукою, — малады ты яшчэ. Такім, як ты, толькі і жыць. А я хіба жыў? Хіба быў сабе хадзяінам? Камароў на балоце пасвіў. Звіваўся на сваёй палосцы, як той чарвяк. Як чарвяк, і паміраю. І нават дошак на труну няма...

Ён не даў Антону ні слоўца ўставіць, перадыхнуўшы, зноў загаварыў:

— А жыццё будзе добрае... Птушкі зялезныя ў небе будуць лётаць... Ягады розныя зімою будуць спець. Хочаш сунічку — бяры з-пад снегу, еш, чалавеча. Хочаш брусніцу — і яе рві...

Антон слухаў яго, маўчаў і думаў сам сабе:

«Ёсць ужо такія птушкі. У германцаў. Ераплан называецца. Казалі, пазаўчора ляцеў адзін над Запольцамі. Дык вывалілася з яго нейкая круглая чорная штука. Як ірванула! На лузе карову забіла...»

А ўголас сказаў дзеду:

— Настаўнік прыязджаў учора з Бабруйска. Гаварыў, што скора вайне канец. Бальшавікі зямлю сялянам дадуць.

— Не вер нікому, Антонка. — Стары крутнуўся, і ложак пад ім зарыпеў. — Ён хоць і вучоны, настаўнік той, а ў нашай жызні нічога не петрыць... Хто калі мужыку што даваў? Толькі кухталёў мужыку давалі ды лазы па казённым месцы... — Стары закашляўся: — Усё гэты Мікалай вінаваты. Узяў сабе бабу германку і генералаў германцаў, і загубілі яны Расею. І Мікалая самога спіхнулі... Трэба было яму за мужыка стаяць, клапаціцца... Мужык ніколі не падвядзе...

Ён зноў закашляўся і змоўк. Відаць, сам не вельмі зерыў сваім словам. У хаце ўсталявалася цішыня. Вечаровы змрок ліўся ў маленькія падслепаватыя вокны.

Увайшоў Прахор з пукам хваёвай лучыны ў руцэ. Насцярожана глянуў на жонку, што завіхалася ля печы. Аўдоля быццам і не заўважала яго. Тады ён запаліў свяцец. Гэта была звычайная палка з расшчэпленым канцом, устаўленая ў калоду. З лучыны, што гарэла сіняватым полымем, зрываліся буйныя іскры і падалі ў гліняны гаршчок з вадою. Газы не было, і Радзімовічы, як і ўсе ў Чмялях, доўгімі асеннімі вечарамі палілі лучыну.

Прахор патупаў па хаце, спытаўся ў Антонам

— Ты каня спутаў?

Спытаўся дзеля прыліку, бо ведаў — сыну не трэба напамінаць пра гэта. З самых ранніх гадоў хлопец у рабоце: арэ і сее, малоціць, барануе, косіць, топча стагі, сячэ дровы... Ды хіба злічыш усе цяжкія абавязкі, якія з самага нараджэння ўзвальвае жыццё на плечы тых, каго бог пусціў у свет з-пад саламянай страхі? І нікога не папросіш памагчы ці паспачуваць. Сыты галоднаму не таварыш — кажуць у чорных хатах.

І яшчэ кажуць: не прасі ў багатых. Іх вушы завешаны золатам — і яны не пачуюць цябе.

Прахор, не дачакаўшыся адказу, трохі пасноўдаўся па хаце і зноў вышмыгнуў на двор. Да бацькі ж так і не падышоў.

Антон сядзеў на краі ложка, прыслухоўваўся да сіплага дзедавага дыхання. Балелі рукі і спіна. Учора цэлы дзень капаў яму на пограб, а зямля ўжо халодная, цвёрдая. Ён не баяўся працы. У ягоных Чмялях усе працавалі на зямлі. Хіба толькі што калекі не працавалі: Сямён, аднаногі і аднарукі артылерыст, знявечаны пад Порт-Артурам, сляпы Васіль, якому выпаліла вочы, калі гарэла манаполька. Але гэта божыя людзі, як кажа бацюшка Буракоўскі. Бог ахоўвае іх сваімі клопатамі, дае хлеб надзённы.

— Чаго ты сядзіш, Антон? — сказала Аўдоля. — Хіба няма работы? Нанасі каровам вады ў цэбар.

Ён выйшаў на двор. Ужо зусім змерклася. Дзьмуў моцны вецер. З чорнага неба косымі струменямі ляцеў снег. Быццам нехта даіў вялізную карову, цыркаў малако ў даёнку.

Падышоў бацька. Твар мокры, заклапочаны. Спытаўся, чамусьці азіраючыся па баках:

— Табе дзед нічога не казаў?

— Не. А што? — Антон выцягваў з калодзежа драўлянае вядро з вадою. Вада боўталася ў вядры і аблівала яму калені.

— Нічога. Памрэ наш дзед скора. — Бацька, уцягнуўшы галаву ў плечы, пайшоў пад паветку, загрукаў там сякерай. Сказаў жа ён гэтыя словы роўным будзённым голасам, быццам паведаміў, што хутка павінна ацяліцца карова.

Антон напаіў карову і цялушку, трохі пастаяў на двары, прыслухоўваючыся. Пачалі мерзнуць мокрыя калені. Тады ён пайшоў на луг, каб прывесці каня. Шчыльная цемра абступіла яго з усіх бакоў. Наўкол не было ні агеньчыка; на небе — ні зорачкі. Халодны вецер гуў над восеньскай зямлёй, навяваў у душу трывогу.

Нешта незразумелае тварылася на свеце. Гінулі на фронце людзі. Зімою ў Петраградзе скінулі цара. А ён жа для ўсіх чмялёўцаў, у тым ліку і для Антона, быў як бог — сядзеў сабе ў залатых палацах, піў і еў на золаце, грозныя генералы служылі яму. І вось — на табе! Далі цару, як кажа каваль Бацюта, каленам пад мяккае месца.

Ніколі б не паверыў гэтаму, каб не прыязджаў з чырвоным бантам на грудзях Аркадзь Гайкевіч, аканомаў сын, што вучыўся аж у самым Петраградзе.

Антон лёгка пераскочыў ручай, у якім глуха булькатала вада. Ногі праваліліся ў нешта слізкае, мяккае, і адразу назе ў правым лапці стала холадна. Ён ціха вылаяўся, хутчэй выбраўся на сухое месца і за некалькі крокаў ад сябе ўбачыў вялікую белую пляму.

— Чумак, — ціха паклікаў Антон. — Кось-кось! — Конь, цяжкі, спутаны, адразу прыскакаў да гаспадара, цёплай вільготнай пысай ткнуўся ў плячо і ў шчаку. Ён пах снегам, лугавым ветрам. Распутваючы каня, Антон усё гаварыў: — Чумак... Чумак... — гладзіў каня па шыі і радаваўся, што сярод гэтай цемры і халадэчы стрэлася яму родная душа, што любіць і разумее яго.

Дадому ён павёў каня на повадзе.

Калі ён увайшоў у хату, там ужо была сястра Дзіна. Паказваючы маці паламаную прасніцу, яна хліпала носам:

— Васіль Гаранок паламаў. Зачапіўся нагою, як мядзведзь...

— А ты куды глядзела? На хлопцаў, у каго карак круглейшы? — Прахор, што сядзеў за сталом і крышыў тытунь, вылаяўся. Але Аўдоля заступілася за дачку і накінулася на мужа, якога лічыла няўмекам і абібокам.

— Нічога... Новую зробіш. Ці ты толькі лучыну ўмееш шчапаць?

Прахор сярдзіта глянуў на яе і засоп носам. А Дзіна, ужо вясёлая, расказвала, колькі яны напралі, хто быў у Перуноўскіх, пра што гаварылі.

Антон любіў сястру. Была яна высокая, русявая, з чорнымі, быццам намаляванымі, бровамі. Праўда, нос і шчокі ў яе былі густа засыпаны вяснушкамі, і хлопцы, ды і дзяўчаты, пасварыўшыся, калі-нікалі звалі яе «рабою». Але яна не дужа крыўдзілася, весела смяялася, бегала на вечарынкі, танцавала там, спявала, і не адзін чмялёўскі кавалер уздыхаў па ёй. Імя ёй даў не поп, а прыдумаў дзед Ігнат. Не прыдумаў, праўда, а вычытаў у кніжцы графа Талстога. У той кніжцы татарская дзяўчына Дзіна памагала палонным рускім афіцэрам Жыліну і Кастыліну, калі яны сядзелі ў яме з калодкамі на нагах. Кніжка дзеду дужа спадабалася — вось чаму, калі нарадзілася ўнучка, ён дамогся, каб яе назвалі Дзінаю.

Дзіна ўсё шчабятала, шчабятала з маці, потым павярнулся раптам да Антона і сказала, гледзячы яму ў вочы:

— А пра цябе Яніна Міхейчыкава пыталася...

— Навошта я ёй? — не міргнуўшы вокам, спытаўся Антон, а сам адчуў, як на сэрцы зрабілася горача і млосна.

З Янінай яны неяк ездзілі ў павет, у Ігумен — праводзілі ў войска Кузьму і Янінінага брата Рыгора. З тых часоў і запалі Антону ў душу ціхі голас і смяшлівыя чорныя вочы. І вось яна ім таксама цікавіцца. Ад гэтага зрабілася радасна і трывожна.

— Ды Яніна казала, што нейкі дужа цікавы хлопец ваш Антон. Усю дарогу да Ігумна маўчаў, а калі і гаварыў, дык нешта заікаўся... — Дзіна хітра паглядвала на брата.

Антон пачырванеў, але адразу ж справіўся з сабою, строга сказаў:

— Пайшла ты са сваёй Янінай... Ты лепш скажы свайму Гаранку, хай табе прасніцу новую зробіць.

— Ён мне свой, як чорт папу, — адрэзала Дзіна. Абое яны надзьмуліся — вось-вось усчанецца сварка, але маці памірыла іх:

— Сядайце ўжо за стол. Нечага адно аднаму вантробы шкуматаць...

Памаліліся на абразы і селі вячэраць. Дзіна хацела

занесці чаго-небудзь гарачага дзеду Ігнату, але ён не азваўся — ці спаў, ці, можа, прыкінуўся, што не чуе. Прахор першы ўзяў драўляную патрэсканую лыжку, строга глянуў на ўсіх і пачаў сёрбаць ячменную крупеню, у якой дзе-нідзе трапляліся сушаныя грыбы. Дымілася лучына. Кроплі агню падалі з яе ў гаршчок з вадою. Тады чулася шыпенне, нібы ў цемры поўзалі пад нагамі ў людзей гадзюкі. Цені варушыліся на столі, чорнай ад сажы, на абразах. Багі глядзелі з абразоў загадкава і таемна. А за абразамі, за спінамі багоў, ведаў Антон, жылі павукі.

Пасля вячэры Прахор пакурыў і палез на печ. Ляжаў там і кашляў. Аўдоля распусціла валасы, ужо срэбныя на скронях, папрасіла дачку:

— Дзінка, пашукай у мяне ў галаве...

Антон жа не ведаў, што і рабіць. На вуліцу ісці не выпадала — цемра, макрэча. Паспрабаваў быў плесці бізун з новай сырыцы, якую выменяў у Росці Перуноўскага, але вельмі хутка абрыдла. Падышоў да акна, дакрануўся лбом да цёмнага халоднага шкла. Так і застыў у нейкім здранцвенні. Сумна было ў яго на душы, сумна і няўтульна, як у начным восеньскім полі.

І ніхто не ведаў, што на старым паточаным шашалем ложку дажывае апошнюю сваю ноч стары Ігнат. Ляжаў ён, адзінокі, ужо непатрэбны нікому, як ляжыць на ўзмежку поля выараны з зямлі камень.

Стары памёр неўзабаве пасля трэціх пеўняў. Аўдоля пачула, як ён ускрыкнуў, нібы праз сон. Яна злезла з печы і асцярожна, на пальчыках, падышла да яго. Ён глядзеў некуды ў столь ашклянелымі вачыма. Рука, якую кранула Аўдоля, была ўжо спруцянелая, цяжкая. Халодны страх працяў жанчыну. Яна кінулася да печы, на якой хроп Прахор, тузанула яго за нагу:

— Уставай хутчэй! Бацька памёр...

Той са сну нічога не зразумеў, сядзеў, лыпаў маленькімі вачыма.

— А божачка ж мой, — заплакала Аўдоля, — што гэта на чалавека найшло? Бацька памёр... Чуеш?

Прахор нарэшце ачомаўся, увесь уздрыгнуў, як быў у споднім — у зрэбнай кашулі і нагавіцах, — скокнуў з печы на халодную падлогу. Падышоў да бацькі, пагладзіў ягоны лоб і бязгучна заплакаў, затросся. І ўспомнілася яму далёкае-далёкае... Поле, аж залатое ад жытнёвых калоссяў і сонечных промняў. Ён, Прахор, сямігадовы, з бялявымі, як кужаль, валасамі, сядзіць на возе снапоў. Воз высокі, здаецца, пад самае неба. Саломінкі казычуць босыя ногі. «Лаві, Прахорка!» — весела крычыць бацька і шпурляе яму знізу сноп.

Усё гэта ўспомнілася Прахору на якое імгненне, і захацелася яму заскуголіць, завыць не па-чалавечы, па-воўчы, каб увесь свет пачуў пра яго вялікае гора. Але ён выцер вочы далонню, ціха сказаў жонцы:

— Будзі дзяцей...

Дзіна адразу загаласіла. Антон першы раз чуў, як галосіць сястра. Было нязвыкла і страшна. Ён сядзеў ля дзеда, глядзеў на яго жоўты зморшчаны твар. «Няма ў мяне болей дзеда, — цьмяна і спустошана думалася яму. — Дужа харошы быў дзед, і няма яго...»

І здаецца, зноў гучаў у Антонавых вушах верш, які дзед чытаў калісьці ім, Кузьме, Дзіне і Антону, са старой кніжкі:

Аўдоля запаліла свечку, уставіла яе ў мёртвыя пальцы старога.

У паўзмроку хаты агеньчык на свечцы затрапятаў, як залаты матылёк.

— Трэба па бацюшку схадзіць, — сказаў Прахор.

Голас у яго быў ужо роўны, спакойны.

— Я пайду, — усхліпваючы, накінула на плечы кажушок Дзіна.

— Парсюка трэба закалоць, — уздыхнула Аўдоля, і Антон зразумеў, што яна ўздыхае і па дзеду, і па парсюку.

Пад саламяныя стрэхі смерць прыходзіць, як збавенне ад вечнай пакуты, але ж смерць — гэта яшчэ і выдаткі: на труну, на хаўтуры, на папа. Бо як яно ні ішло, як ні жылося, а чалавека трэба хаваць па-чалавечы.

— Антон! — паклікаў бацька. — Пойдзем у хлеў...

На двары ён зноў спытаўся:

— Дык табе дзед нічога не казаў?

— Нічога, — паціснуў плячыма Антон. — Шкадаваў, што Кузьму не пабачыў...

— А пра грошы ён табе не казаў? Ён жа грошы хаваў. Я ведаю... — Прахор глядзеў проста ў вочы сыну, і яго калматае брыво ўздрыгвала.

«Вось яно што, — падумалася Антону, — вось чаго ён увесь час у мяне распытвае, што казаў дзед». І яму зрабілася крыўдна: памёр чалавек, яшчэ не паспелі астыць у яго ногі, а ўжо толькі пра грошы гаворка наўме. Грошы ім даражэй за чалавека...

Ён нічога не сказаў, сярдзіта глянуў на бацьку. І зноў падумаў: «Нездарма ўсе ў Чмялях кажуць пра цябе: Жадзён... Скуру з зубоў злупіць...»

— Дык нічога не казаў? — дапытваўся між тым бацька.

— Нічога... Адчапіцеся вы ад мяне са сваімі грашыма. — Антон амаль па-дзіцячы ўсхліпнуў і ледзь но пабег да хлява.

Прахор узяў пад паветкай драбіны, палез на гарышча хаты. Нечым там грымеў, нешта бубніў сабе ў вусы і нарэшце выкінуў адтуль на двор некалькі дошак, брудных, шэрых. Вінавата сказаў Антону:

— Гэта ж ляжалі дзедавы дошкі, чакалі дзедавай смерці, дык, дурань, пазычыў Людвіку-шляхціцу, як у тога старая памерла... А ў Людвіка пытаўся — ні трэсачкі сёння пад рукой няма. — Ён злез з гары, абтрос ад пылу і павуціння штаны, падышоў да перагародкі, за якой у хляве стаяла цялушка, няўпэўнена стукнуў па перагародцы абухам сякеры.

— Што гэта вы робіце? — не зразумеў Антон.

— Не бачыш? Дошкі адбіваю. Труну дзеду рабіць будзем. — Прахор мацней ударыў абухам. Дошка жалобна рыпнула і раскалолася.

— Вы што — думаеце хаваць дзеда ў гэтых свінячых дошках? — Антон згаладнела каўтнуў паветра.

— А што? Не паны. І так у зямельку можам легчы. І нават у чым маці нарадзіла можам легчы. — Прахор выпрастаўся. На ягоным ілбе блішчаў пот. — Маці ў цёплай вадзе адпарыць іх, памые... Я гэблікам падраўняю. Як свелсыя будуць...

Ён казаў гэтыя словы ўсё менш упэўнена, быццам угаворваў і Антона і самога сябе.

— І гэта ўсё, што дзед заслужыў на гэтым свеце? Кінеце яго ў зямлю, як жабрака, як свінню... — здавалася, Антон вось-вось ударыць бацьку.

— А мы і ёсць жабракі. Хіба ты не ведаў? — Прахор гаварыў спакойна, жалобна. — Дзе ж я вазьму новыя дошкі? У мяне лесу няма. І пільні няма. Я — Радзімовіч, чорная костка, а не пан Незабітоўскі. Пана Незабітоўскага, як здохне, у залатой труне пахаваюць. А нам і так добра...

Ён памкнуўся быў зноў адбіваць брудныя дошкі, але Антон рашуча ўзяў яго за плячо:

— Не трэба. Дайце мне сякеру. Мы дзеду дубовую труну зробім. Тысячу гадоў будзе ў ёй ляжаць...

— Што ты надумаў, сынок?— пабялеў у твары, спалохаўся Прахор.

— Звалю дубок каля Чорнага ляда. Я яго даўно нагледзеў. Труну за ноч зраблю — сякерай і долатам выдзеўбаю. І дзеда заўтра пахаваем. Дзед наш чалавек быў, і пахаваем яго па-людску.

Антон казаў гэта цвёрда, моцным голасам. І ўжо браў з бацькавых рук сякеру, затыкаў яе за пояс.

— Што ты?— Прахоравы вочы заблішчэлі. — Стражнікі ў маёнтку... Баўтрук па лесе ходзіць... Не дай бог, Антон, як зловяць... Заб'юць.

— Звалю дубок, — яшчэ больш рашуча гаварыў Антон. — Скулу ім у бок — не зловяць... Я з Іванам Міхейчыкам паеду.

Крыўда за дзеда, злосць на бацьку былі ў яго голасе. Ён ні разу яшчэ так, па-мужчынску строга, не гаварыў з бацькам і адначасова здзіўляўся сваёй смеласці і палохаўся яе, але не мог справіцца з сабою: быццам нехта, сярдзіты і рашучы, сядзеў унутры і выпіхваў словы, ад якіх бялеў бацькаў твар.

Прахор калупнуў доўгім чорным пальцам вылінялае брыво, толькі сказаў:

— Ну глядзі... Як зловяць...

А самому падумалася: «Звар'яцеў свет... Каб я ды гэтак са сваім бацькам гаварыў калі... Слоўца, бывала, не пікнеш...» Антон запрог Чумака ў калёсы, кінуў на дошкі ахапак аўсянай саломы. Выязджаючы з двара, убачыў праз акно, як у хаце цьмяна блішчыць агеньчык свечкі. У душы была туга, як чорная сажа ў коміне.

Над скамянелай ад начнога марозу вуліцай пырхалі рэдкія сняжынкі. Было яшчэ вельмі рана, і вёска здавалася нежывой. Толькі над вялікай — чатыры акны на вуліцу — хатай Кандрата Гаранка ўжо ляніва поўз у неба густы сіні дым.

Сам Гаранок, высокі жылісты мужчына з худым жоўтым тварам, у сподняй белай кашулі, у калматай авечай шапцы на галаве, чэрпаў ваду са студні. Кіўнуў галавою на Антонава прывітанне, падазрона паглядзеў яму ўслед.

«Бач ты, не спіцца яму, — падумалася Антону, — як ні багацее чалавек, а ўсё яму мала... Хутка грошы будзе квасіць, як капусту».

Ён прагрукатаў па мёрзлай вуліцы, спыніўся каля хаты Міхейчыкаў. Васьмёра душ жыло ў гэтай хатцы, старой, пахіленай да зямлі, з брылём брудна-шэрай саломы на страсе. Усе — дробныя, невялічкія, чарнавокія: бацькі — Цімох і Матруна — сівыя, дзеці — чорнагаловыя. Са старэйшым, Іванам, Антон сябраваў і спадзяваўся, што той паможа спілаваць і прывезці з лесу дубка.

Міхейчыкі ўжо таксама не спалі. У сенцах, цёмных, з бруднай гнілой падлогай, з адзіным, затканым павуціннем акенцам, стаялі жорны. Іван, заспаны, ускудлачаны, накінуўшы на плечы світку, разам са сваім малодшым братам — Антон нават не ведаў ягонае імя — малоў жыта. Натужна гуў вялікі шэры камень. Зерне пад ім аж трашчала. Тоненькая нітка цёплай жоўтай мукі лілася ў драўлянае вядро.

Антон паздароўкаўся і колькі хвілін глядзеў, як круцяць жорны Міхейчыкі. Малодшы брат ужо стаміўся, хутка дыхаў і таму вельмі абрадаваўся Антонаваму прыходу — зразумеў: будзе перадышка. І, сапраўды, Іван, спацелы, чырвоны, сказаў яму:

— Юзік, вымеці муку з-пад каменя. Трохі аддыхаемся...

Юзік радасна схапіў гусінае крыло і пачаў завіхацца каля жорнаў, аж узнялося белае воблачка.

— Чаго ты так рана? — падышоў да Антона Іван. Быў ён круглатвары, прыгожы, з чорнымі вусікамі, што ўжо выразна прабіваліся над губою. Адзінае толькі псавала ягоны твар: вялікі чырвоны пісяг у форме капыта над левым брывом. Калісьці, малы, надумаўся падаіць карову, і яна трахнула яго капытом. З таго часу і называлі яго Капыток.

— Дзед памёр, — адказаў Антон, — памажы мне, Капыток...

І ён расказаў сябру аб сваёй задуме.

— Добра, — адразу згадзіўся Іван, — гэта мы змантулім. Юзік, ідзі ў хату, скажы — хай хто з дзевак пасобіць табе дакруціць, а я з Антонам скокну ў лес...

Было відно, што ён узрадаваўся прапанове і яму не церпіцца вырвацца з цёмных сенцаў на вольнае паветра.

Іван пачаў апранацца, грымець у каморы — шукаць пілу, а Антон стаяў і адчуваў, як моцна тахкае ў грудзях сэрца. Зараз з-за чорных, карабатых ад вільгаці дзвярэй павінна была выйсці адна з Міхейчыкавых дзяўчат. Яму чамусьці падумалася, што гэта будзе Яніна. І, сапраўды, выйшла яна. Хустка на чорных валасах завязана шаламком, шчокі свежыя, пунсовыя, губы смяшлівыя. Убачыўшы Антона, здзівілася, трошкі — ці, можа, гэта падалося Антону? — пачырванела, сказала:

— Здароў, Антон.

Потым, ужо ўзяўшыся за млён — шост, якім круцяць цяжкі камень жорнаў, хуценька глянула на яго цераз плячук і — от шаляніца-дзеўка! — паказала язык. Антону трэба было пачаць гаворку, сказаць нешта ці смешнае, ці сур'ёзнае, а ён стаяў, як той шост, і ў душы кляў сябе за нясмеласць самымі крыўднымі словамі.

— Ці позна ваша Дзіна прала ўчора ў Перуноўскіх? — пыталася між тым Яніна, круцячы разам з братам жорны.

— Позна, — пераступаючы з нагі на нагу, адказаў Антон.

— А хто там з хлопцаў быў — яна не казала?

— Не казала. — Антон пачынаў злаваць на сябе, што адказвае ёй, як вучні настаўніку ў вучылішчы. Хадзіў у двухкласнае народнае, дык там якраз так было — настаўнік пытаецца, а яму адказваюць усе хорам, стараюцца патрапіць пад ягоныя словы. — Наш дзед памёр, — буркнуў ён, каб перапыніць непрыемную для сябе гаворку.

— Дзед Ігнат памёр? — Яніна перастала круціць жорны, адвяла з ілба белай ад мукі рукой пасму валасоў, — Дык чаго ж ты тут стаіш, Антонка? Дома ж трэба памагчы і маці, і Дзіне...

— Я ў лес еду, — ужо выходзячы з сенцаў на вуліцу, глянуў на яе апошні раз Антон. Гэтае яе «Антонка» на нейкае імгненне горача пераняло яму дыханне і закружыла галаву.

Яны выехалі за вёску. Густа паваліў снег. Луг і поле рабіліся чорна-белыя, пярэстыя. Чумак жвава бег па дарозе да сіняй сцяны лесу, што ледзь-ледзь віднелася на небасхіле. Вецер раздзімаў конскі хвост, і былі відны калматыя, у сухіх каўцюках, ногі.

— Скора на санях паедзем, — гаварыў Іван.

Ён сядзеў, як дзягай, падперазаўшыся пілою, і жмурыўся ад снегу.

— А ты не баішся ў лес ехаць? — спытаўся ў яго Антон.

— Каб баяўся, не паехаў бы. Абрыдла ўвесь час баяцца. І зямля, і лес, усё — павінна належаць мужыкам, сялянам. Так Бацюта ў кузні казаў. Хто ў зямлі корпаецца, гібее на ёй, таго і зямля.

— А што твой Бацюта — такі разумнік? — Антон злавіў вуснамі сняжынку, коса глянуў на сябра.

— Ёсць і за Вацюту разумнейшыя. Чуў пра Леніна?

— Чуў. Ну і што? Ён жа ў нас не быў, не бачыў, як мы на палосах косці свае трудзім, гной капаем. Што яму, гарадскому, да нас?

— Не быў у нас, дык у іншых быў. — Іван хітра ўсміхнуўся. — Усюды зрэб'е і лапці аднолькава пахнуць, і мужык усюды аднолькавы, як вол, сляпы: працуе ад цямна да цямна. А мае што? Кукіш пад нос.

— Ты, Капыток, паліцік. — Антон вымавіў апошняе слова паважна, і ўвесь яго выгляд казаў — і мы тое-сёе кумекаем, і мы не абы-чым робленыя, — табе не мужыком быць, а ў горадзе ў краме каля дзвярэй стаяць, бабам доўгія спадніцы паднімаць, каб аб пясок не забрудзіліся. І ў каго толькі ты такі разумнік удаўся?

— А навошта чалавеку галава? Цвікі ёю забіваць? — Іван весела зарагатаў. — Дык няма ж нідзе цвікоў. Хіба толькі ў Гаранка пашукаць. У гэтага жывадзёра ўсё знойдзеш.

— Чаго ты так на Гаранка ўз'еўся? Ён хоць і хапуга, а ўсё сваім гарбом цягне. Сёння еду — а ён ужо не спіць, ваду носіць.

— Сваім гарбом, кажаш, цягне? — Іван аж узвіўся ў калёсах. — Жывадзёр ён. Вашага Кузьму і нашага Рыгора і шчэ мужыкоў і хлопцаў пабралі ў армію? Пабралі. Ужо не за цара, дык за веру і ацечаства вошай у акопах кормяць. А Васіль Гаранкоў дома сядзіць. За дзеўкамі, як марцовы кот, бегае. А чаму? У бацькі ў воласці рука. Там такія ж, як ён сам, жывадзёры сядзяць.

— Цішэй ты, — папрасіў яго Антон, бо расхацелася спрачацца з-за Васіля Гаранка, якога ён і сам цярпець не мог, і яшчэ таму, што яны ўжо ўехалі ў лес. У лесе снегу не было. Быў ён чорны і голы, глуха шумеў пад ветрам. І ўпершыню за сённяшні дзень недзе ў глыбіні душы Антон пакаяўся, што паехаў сюды. Здавалася, з-за кожнага дрэва цікуюць пільныя халодныя вочы. Можна было дошак у суседзяў пазычыць, — падумалася яму. Але адступаць было позна — побач быў Іван, смелы, гарачы, а горшым за іншых Антону ніколі не хацелася быць.

— Ты б калёсы змазаў, а то рыпяць, як рэбры грэшнікаў у пекле, — пераходзячы на ціхі голас, сказаў Іван.

— Дзёгцю няма... — Антон углядаўся наперад, моцна трымаў у руках лейцы.

Яны ехалі не па дарозе, а проста па лесе. Чумак палахліва стрыг вушамі, касіў вокам на дрэвы і кусты.

— Ты не баішся, Капыток? — зноў загаварыў Антон, бо карцела хоць нечым адагнаць ад сябе трывожныя думкі.

— Слухай, братка, не заві ты мяне Капытком, — раптам папрасіў Іван.

Твар яго выцягнуўся, чорныя бровы сышліся на пераноссі. Антона ягоная просьба дужа ўразіла, і ён не знайшоў што адказаць.

Так, моўчкі, яны і даехалі да Чорнага ляда. Разы са два натрапілі на глухія лясныя дарогі, спудзілі ў асінніку, што яшчэ дзе-нідзе палымнеў лістотай, зайца.

Лес быў казённы, але гады за два да вайны чатырыста дзесяцін перакупіў у казны пан Незабітоўскі. Навакольныя сяляне, у тым ліку і чмялёўцы, парабкавалі ў Незабітоўскага: былі смалакурамі, пілавалі лес і на конях вазілі бярвенні на бліжэйшы паўстанак Лібава-Роменскай чыгункі. Адтуль ён, казалі, ехаў у далёкія шахты Данбаса і аж за мора. За морам ім карысталіся, а вось тут, у Чмялях і Запольцах, ніхто не меў права ні галінку ў лесе падабраць, ні ягадку сашчыкнуць.

— Вось гэты дубок, — сказаў Антон, калі яны ўжо трохі былі паблудзілі каля ляда. Прыкінулі — у які бок валіць, каб дуб ні за што не зачапіўся, і Антон выцягнуў з-за пояса сякеру. Яна лёгка ўпівалася ў дрэва. Шэрая кара пырскала ва ўсе бакі. Потым пачалі пілаваць, стараючыся рабіць гэта як мага цішэй.

— Абсячом голле, а вершалінку возьмем. Не прападаць жа дабру. — Іван хутка стаміўся і цяжка дыхаў. Вінавата ўсміхаючыся, растлумачыў: — Цэлую раніцу жорны круціў...

Антон пакрысе пачаў супакойвацца. Натужліва цягаў да сябе ручку пілы, думаў: «Не ўсё ж ім... Трэба ж і дзеду майму... Хоць дрэўца... Хоць мёртваму... Дзед заслужыў...»

Зноў узняўся вецер. Прыляцеў аднекуль зверху, прынёс пах восеньскага поля, халоднай зямлі. Усё наўкола зашумела, захвалявалася, залапатала апошнім лісцем. З хмаркі, што вісела якраз над лядам, пасыпаўся мокры снег. І ў гэты час з лесу, з-за дрэў, з-за косых струменьчыкаў снегу, выскачылі верхавыя. Чацвёра. У калматых казацкіх шапках, з бізунамі ў руках. Холадна блішчала сталь вінтовак за плячыма.

Антон з Іванам ад нечаканасці выпусцілі з рук пілу. Яна слаба дзынкнула, забілася, затрапяталася, як вялікая бліскучая рыбіна. Антон дрыжачай рукой пачаў змахваць пілавінне з анучаў і лапцяў.

— Не прыхарошвайся, сівалапы, — пачулася за спінаю. Яны азірнуліся. Баўтрук ішоў проста на іх. Сухое галлё трашчала пад яго нагамі. Быў ён высокі, шыракаплечы, з пукатымі грудзьмі, з русымі завіткамі густых валасоў. Ішоў, прыставіўшы стрэльбу да пляча, і цэліўся ў іх.

«Заб'е...»— халадзеючы нутром, падумаў Антон. А ляснік, якога баяліся, як агню, і пракліналі, і не раз падпальвалі ягоны хутар, падышоў зусім блізка. Шырокі твар раскалоўся напалам халоднай усмешкай. Быў ён прыгожы, гэты твар, але, аказваецца, на свеце можа быць непрыемная прыгажосць, могуць быць прыгожыя вочы, у якія не хочацца глядзець.

— Што, сівалапыя, дубка захацелася? Зараз вы ў мяне пілавінне будзеце жэрці.

Ён нетаропка сагнуўся, шырокай, як рыдлёўка, далонню пачаў зачэрпваць з зямлі пілавінне. Верхавыя, казакі з паўсотні, што была раскватаравана ў маёнтку Незабітоўскага, пад'ехалі бліжэй і з цікаўнасцю назіралі за тым, што адбываецца. Іхнія твары былі сытыя і вясёлыя.

«Божачка... — думаў Антон, гледзячы, як птушанё на ўдава, на вялізную руку Баўтрука, што павольна ўзнімалася ад зямлі і праз пальцы якой сыпалася пілавінне. — Ён жа, і праўда, будзе прымушаць нас есці гэту брыдоту. Што ж рабіць?»

Ён бездапаможна азірнуўся наўкола. Казакі пасміхаліся. Іхнія коні, здавалася, пагардліва фыркалі на худога сумнага Чумака.

«Што ж рабіць? — Да Антонавага сэрца падкочвалася млявасць: — Не паслухаў бацьку... Нейкая гарачка найшла... Дзе ж нам з імі дужацца? Іхняя сіла... Іхні лес...»

— Ну, сівалапыя, ешце. — Баўтрук тыкаў ім у твары жменю.

— Ах ты, дзік балотны! Сучка! — Іван пачарнеў, сагнуўся, галавой ударыў Баўтрука ў жывот.

Баўтрук, як пераламаўся, упаў на спіну.

— Уцякай, Антон! — Іван скокнуў ад дубка.

Баўтрук, схапіўшыся за жывот, качаўся па зямлі.

Казакі выдзіралі з-за спінаў вінтоўкі. Куды дзелася іхняя весялосць! Т-тах! Стрэл разарваў лясную цішыню. Тах! Тах! Коні ўзвіліся на дыбкі. Антон убачыў, як Іван спатыкнуўся, асеў каля бярозы. Сам жа ён кінуў на зямлю сякеру, якую ў першыя хвіліны схапіў, відаць, інстынктыўна, стаяў усё на тым жа месцы і гаварыў :

— У мяне дзед памёр... Ігнат... Мы заплоцім за дубок...

Баўтрук ужо вязаў яму рукі лейцамі, крывіўся ад болю, пагрозліва выкочваў вочы:

— Усе паздыхаеце, сівалапыя. Я в-вам...

Ад яго патыхала гарэлкай. Антона пасадзілі ў калёсы. Потым прывялі Івана, параненага ў плячук. Баўтрук звязваў Івану рукі, націскаў на параненае месца.

Ужо калі ехалі ў маёнтак, калі калёсы калаціліся па каранях дрэў і побач мацюкаўся і войкаў ад болю Іван, Антону неяк млява падумалася:

«Гэта ж ён, Баўтрук, нас маімі лейцамі звязаў. Такія добрыя лейцы парэзаў...»