Людзі і маланкі

XVIII

У Кузьмы было прастрэлена левае плячо. Дзён дзесяць ён ляжаў у вайсковым шпіталі, потым, калі палягчэла, выпісаўся дадому, у барак. Праскоўя аж учарнела. Не адыходзіла ад яго ні на хвіліну, мяняла бінты, папраўляла падушку, коўдру, прыносіла ў ложак піць і есці. Яна схуднела за гэтыя дні, шчокі запалі, нос завастрыўся, толькі вочы па-ранейшаму былі прыгожыя, гарэлі адданасцю і любасцю. Сяргейка таксама амаль увесь час быў дома, рэдка калі выходзіў на вуліцу. Гуляў на падлозе каля Кузьмовага ложка, з бярозавых паленцаў, з трэсак і кавалкаў цэглы будаваў крэпасць. Нагуляўшыся, ціха садзіўся каля Кузьмы, пытаўся:

— Татка, а цябе папраўдзе паранілі? Горш было, калі Праскоўя ішла на фабрыку. Сяргейка засынаў, і Кузьма сам-насам заставаўся са сваёй хваробай і сваёй адзінотай. У параненай руцэ яшчэ не патух боль. Часам, асабліва, калі на вуліцы пачыналася адліга, боль ажываў, вострымі зубамі ўядаўся ў цела. Доктар казаў, што куля зачапіла косць.

Паранілі яго праз два дні пасля таго вечара, калі ён сустрэў Антона. З аддзяленнем Беланогага. Беланогаў быў ужо камандзірам аддзялення — ён пайшоў апісваць земсаюзаўскі прадуктовы і аптэкарскі склады на Ляхаўцы. Пастановай Савета Народных Камісараў Заходняй вобласці і фронту Усерасійскі Земскі саюз спыняў сваю дзейнасць на Заходнім фронце, і ўся яго маёмасць пераходзіла ў рукі Савецкай улады. Хадзілі чуткі, што Земсаюз тэрмінова пачаў перапраўляць ўсё сваё дабро на поўдзень Расіі, туды, дзе набіраў сілу белы рух, дзе пад свае сцягі збіраў Казакаў атаман Каледзін. На складзе іх сустрэлі два рабочыя-грузчыкі і малады чарнявы мужчына па прозвішчу Дамажыраў, які назваў сябе служачым Земсаюза. Ён чамусьці нерваваўся, расшпільваў і зноў зашпільваў гузікі шыняля. Белавусы зморшчаны дзядок з Мінскага губеранскага прадуктовага камітэта дастаў з-за пазухі паліто пакамечаны сшытак, з-за вуха аловак і пачаў хадзіць па складзе, адзначаць усё, што там захоўвалася. Уздоўж сцен стаялі горы скрынак і бочак з крупамі і мукой, з соллю і тытунём. Салдаты бралі ўсё гэта ў рукі, падносілі да дзядка, каб ён запісваў у свой гросбух.

Гадзіны праз дзве дабраліся да самага канца склада, найбольш бруднага і зацемненага.

— Там нічога няма, — махнуў рукой Дамажыраў. — Дугі і сані ляжаць...

Сапраўды, мноства саней былі складзены ў штабелі, якія даставалі да самай страхі. Салдаты не захацелі лазіць па гэтых штабялях — яшчэ разваляцца. Але Кузьма заўважыў, як раптоўна змяніўся з твару Дамажыраў. Чаго гэта ён так нервуецца? Кузьма асцярожна прасунуўся між двух штабялёў і адразу ж, каля сцяны, убачыў нейкія доўгія скрынкі, накрытыя брызентам. Ён пацягнуў за рог брызент і на імгненне пахаладзеў. У скрынках ляжалі вінтоўкі — новенькія, тлуста змазаныя. У паўзмроку ярка сінела жалеза.' Кузьма спалохаўся, пачаў вылазіць назад. І сустрэўся з вачамі Дамажырава. Той усё зразумеў, адскочыў убок, выхапіў з кішэні шыняля рэвальвер і стрэліў у Кузьму. А сам пабег уздоўж сцяны. Ён бег і наўмысна хапаўся рукамі за штабелі. Сані з грукатам падалі, загароджвалі дарогу салдатам, што беглі ўслед. Яго закалолі штыкамі на парозе склада. А Кузьма схапіўся за плячо, потым узняў руку: пальцы былі ў крыві.

І вось ужо трэці тыдзень, як ён ляжыць у ложку. Ён ужо вывучыў усе шчылінкі і сучкі на столі. Спачатку Праскоўя і ён вельмі баяліся, што дактары могуць адрэзаць руку, але ўсё абышлося — рана пакрысе зажывала.

«Не пашанцавала мне, — думаў Кузьма, — так не пашанцавала». Антон у горадзе, таксама хворы. Хоць бы слоўцам з ім перакінуцца... Ён папрасіў Івана Юшкова, каб той схадзіў у бальніцу, праведаў Антона. Збіралася пайсці, занесці што-небудзь з прадуктаў Праскоўя, але Юшкоў, схадзіўшы ў бальніцу другі раз, сказаў, што Антона там ужо няма.

— Дзе ж ён? — спытаўся Кузьма і адчуў, як затахкала сэрца. У горадзе тыфус, людзі паміраюць за адну ноч.

— Не бойся, — супакоіў яго Юшкоў. — Жывы твой брат. Уцёк некуды з бальніцы. А вось да цябе не зазірнуў, хоць я і прасіў яго.

Юшкоў спахмурнеў, звузіў чорныя вочы.

— Не крыўдуй на мяне, Кузьма, але я думаю так: не ў цябе ён удаўся, душа ў яго драбнаватая. З буржуямі, нябось, на з'ездзе цалаваўся, а да брата роднага і на парог не ступіў...

«Што ж з Антонам?» — думаў Кузьма.

Яму не хацелася верыць, што брат наўмысна не прыйшоў да яго. Нешта здарылася. Нешта затрымала Антона. Але што?

Кузьма глядзеў у столь, уздыхаў, і плячо пачынала балець мацней.

Неяк пад вечар у барак зайшоў Рылюк. Прынёс Сяргейку чорны касцяны свісток з гарошынкай усярэдзіне, Кузьму — кулёк яблыкаў. Праскоўя якраз была на рабоце, і Кузьма, моршчачыся, паспрабаваў узняцца, каб падаць госцю табурэтку.

— Ляжы, ляжы, — усміхнуўся Рылюк.

Ён сеў каля ложка, зняў шапку, на якой блішчалі сняжынкі, спытаўся:

— Калі пад ружжо станеш?

— Я хоць сёння гатоў, — таксама паспрабаваў усміхнуцца Кузьма. — Ды плячо маё нешта забаставала.

— На гэтым плячы ты яшчэ будзеш бярвенні цягаць, — сказаў Рылюк.

І тады Кузьма расказаў яму пра Антона. Пра ўсё

расказаў: і як гулялі, і біліся, і кароў пасвілі ў лузе. І пра тое, як нечакана сустрэў ён Антона на Беларускім з'ездзе. І як Антон не зайшоў да яго з бальніцы.

— Як вы думаеце, Міхаіл Андрэевіч, — хвалюючыся, спытаўся Кузьма, — можа такое быць, каб сыны аднаго бацькі, сыны мужыка-гарапашніка, ворагамі зрабіліся?

Ён глядзеў на Рылюка так, нібы ад яго адказу залежала далейшае Кузьмова жыццё.

— Ну навошта ж адразу — ворагі? — уважліва выслухаўшы, узняўся, пачаў хадзіць па пакоі Рылюк. — Можа, з Антонам нешта здарылася, можа, ён не знайшоў цябе і ў вёску падаўся. Горад жа для яго навіна — ён у ім, як іголка ў стозе сена. Ды ты і сам успомні, як упершыню ў горад прыехаў. Здаецца, усе наўкола шалёныя. Крычаць, бягуць, а куды бягуць — папытайся ў іх?

Ён змоўк, пагладзіў па галаве Сяргейку, што сядзеў на ложку са свістком у руцэ. Потым зноў загаварыў:

— А можа, і сапраўды, збіўся хлопец з дарогі. Нядобрыя людзі не ў той бок павялі. Дык што — адразу на ім крыж ставіць? Я не вялікі філосаф, Кузьма. Не было, чэсна сказаць, мне калі вучыцца. Але сёе-тое чытаў, людзей разумных слухаў, зараз ночы над кнігамі сяджу — час даганяю. І вось што я думаю. Чалавек, у душы сваёй, складаецца як бы з дзвюх палавін. У адной — мітусня жыцейская, клопаты, зайздрасць, нават жорсткасць. А ў другой — мудрасць, роздум і розум, чалавечнасць. Я так мяркую: нам, бальшавікам, трэба бачыць і цаніць у чалавеку перш за ўсё гэту другую палавіну, палавіну, якой ён да сонца павернуты.

Ён сам, здавалася, здзівіўся свайму адкрыццю, колькі хвілін стаяў моўчкі. На вуліцы ішоў снег. Праз невялікае акенца лілося ў барак сіняватае халоднае святло. Прарэзліва свіснуў у свісток Сяргейка. Рылюк схамянуўся, прагнаў з твару задуменнасць.

— На Беларускім з'ездзе, кажаш, брат твой быў? — ціха сказаў ён, павярнуўшыся да Кузьмы. — Там ён мог усяго наслухацца, там для Саветаў чорнай фарбы не шкадавалі. А ў хлопца душа маладая, нявопытная — мог паверыць. Прыгожымі размовамі пра радзіму, пра матчыну зямлю ў каго хочаш слязу з сэрца можна выбіць. Нацыяналісты, вядома, таксама любяць Беларусь. Але як? І якую Беларусь? Яны любяць Беларусь фальваркаў і хутароў, цэркваў і касцёлаў. Беларусь учарашнюю. І я, як беларус, не магу згадзіцца, не магу дапусціць, каб мой народ у іхніх руках зрабіўся народам-марыянеткай, каб яны на ягонай спіне ехалі ў рай... Нацыянальнае трэба сёння спалучыць, зліць з сацыяльным, з рэвалюцыйным. Беларускі народ заслужыў лепшай долі, і ён сёння змагаецца за яе. Крыўдна, калі твой брат акажацца палітычным дальтонікам, не зможа разгледзець, пад які сцяг стаць — белы ці чырвоны. Але я думаю, Кузьма, што ўсё будзе добра.

Ён дастаў з-за пазухі газету, разгарнуў яе:

— Вось што гаворыць наш Саўнарком у сувязі з роспускам нацыяналістычнага з'езда. «...Гэта барацьба не супраць працоўнага народа Беларусі, які адзін мае права рашаць пытанне аб нацыянальным самавызначэнні, і толькі сам народ можа правільна вырашыць яго ў інтарэсах працоўнага сялянства і рабочых. Гэта барацьба супраць рускай і беларускай буржуазіі, якія спрабуюць падмануць і заняволіць працоўныя масы ўсялякімі абыходнымі і прамымі шляхамі і спосабамі. Мы ўпэўнены, што беларускі народ з намі, таму што яго інтарэсы — гэта і нашы інтарэсы, яго ворагі — нашы ворагі».

— І яшчэ:

«...Народ сам разбярэцца, дзе яго ворагі, дзе яго сябры, і не дазволіць падмануць сябе.

...Няхай жыве свабодны беларускі працоўны сялянскі і рабочы народ!»

Кузьма ўважліва слухаў яго і думаў: які ўсё ж цяжкі і складаны час перажываюць людзі, якой павінна быць пільнай душа ў кожнага чалавека, каб не заблудзіць, каб не памыліцца.

Праз некалькі дзён прыйшоў у барак Юшкоў і яшчэ з парога сказаў:

— Танцуй, Кузьма. Адпускаем цябе на пабыўку дамоў. Аж на цэлых дзесяць дзён. Ты кроў за рэвалюцыю праліў, і рэвалюцыя пра цябе не забылася. Збірайся, і заўтра ж можаш ехаць.

— Праўда? — не паверыў Кузьма.

Яму чамусьці здалося, што Юшкоў жартуе.

— Калі я табе хлусіў? — пакрыўдзіўся Юшкоў. — Кажу, збірайся — значыць, збірайся. А можа, лепш у

каравул пойдзем?

Адразу пачаліся зборы. Кузьма вельмі хацеў з'ездзіць у вёску з сям'ёй. Але Праскоўя адмовілася, сказала, што дужа многа работы на фабрыцы, і яе як члена камісіі рабочага кантролю не адпусцяць.

«Адпусцілі б, — падумаў Кузьма. — Папрасілася б, і адпусцілі б. Цяпер у начальстве нашы людзі ходзяць. Яны б зразумелі. Проста баішся ты, Праскоўя, паказвацца на вочы свякрусе і свёкру. Скажуць яшчэ, што затлуміла маладому хлопцу галаву, з дзіцем на шыі ў яго павісла. Але ўсё роўна ж трэба некалі да ладу ўсё даводзіць, з'ездзіць да сваёй новай радні. Ну што ж, — вырашыў ён, — хай гэты раз яшчэ не едзе, хай трохі асмялее, а Сяргейку я абавязкова з сабою вазьму».

Праскоўя з нос збілася — рыхтавала падарункі свёкру і свякрусе. Абабегала ўсе крамы, схадзіла на рынак. Вярнулася стомленая, задыханая, з пакункамі і клункамі. Села на крэсла, сказала:

— Народу там, як на пажары. І ўсе нешта прадаюць. Хто сала, хто боты. Нават казу бабка прадавала. Ёсць адзежа, ёсць грамафоны і гармонікі...

— Гармонікі? — раптам перапытаў Кузьма. — Слухай, Праскоўя, давай купім гармонік.

— Ды навошта ён нам? — здзівілася Праскоўя. — Які з цябе музыка? А Сяргейка яшчэ малы.

— Давай купім, — загарэўся Кузьма. — Юшкову Івану падарунак зробім. Чула б ты, як ён іграе. Сэрца, здаецца, з грудзей вымае ў чалавека. Свой гармонік ён у балоце кінуў, як арыштоўвалі нас. Сябра ён мне вялікі, з бяды не раз выручаў, і хачу я аддзячыць яму чым-небудзь...

Праскоўя паглядзела на Кузьму, хацела нешта сказаць, але ён зноў загаварыў:

— Ты не думай, што я яму, як камандзіру, хачу гэта зрабіць. Проста, як сябру, як чалавеку. Такім людзям усё б аддаў. А ён тут адзін, сям'я далёка, на Урале. Ну і сумуе Іван, хоць ніхто не бачыць суму ягонага. А грошы ў нас яшчэ будуць.

— Ды хіба мне грошай шкада? — усміхнулася Праскоўя.

Яка падышла, абняла Кузьму.

— Залатое ў цябе сэрца...

Перад калядамі Кузьма разам з Сяргейкам рушылі з дому. На вакзал іх праводзілі Праскоўя, Юшкоў і Васька Шворан. Перад тым як выйсці з барака, Кузьма вынес з-за шырмы гармонік, урачыста аддаў у рукі Юшкову:

— На, Іван Еўдакімавіч... Іграй.

— Што гэта? — Юшкоў аж зрабіў некалькі крокаў назад.

— Гармонік, — весела ўсміхнулася Праскоўя. — Брат мой на ім іграў. А цяпер ужо не тыя гады, не іграе. Бярыце, Іван Еўдакімавіч. Гэта вам ад нас з Кузьмой і Сяргейкам падарунак.

Юшкоў глядзеў то на яе, то на Кузьму, разгублена моршчыў лоб. Відаць было, што гармонік вельмі яму падабаецца, што яму не церпіцца на ім сыграць, як дзіцяці пагуляць з новай цацкай. Але ён усё марудзіў, пальцы керухомелі ка чорных і белых гузіках ладоў.

— Не магу я ўзяць, — нарэшце сказаў ён. — Ніякага брата ў цябе, Праскоўя, няма. У капейчыну вялікую вам усё гэта ўляцела...

— Кажу, што братаў гармонік, а вы не верыце, — зачырванелася Праскоўя. — Брат у мяне кандуктарам на чыгунцы. Аж у Маскву ездзіць. Бярыце...

Юшкоў нахмурыў бровы, страсянуў чорным чубам, зайграў «Трансвааль».

На вакзале Праскоўя пацалавала Сяргейку, Кузьму, сказала, гледзячы ўдалячынь, дзе ў суцэльную бліскучую лінію зліваліся рэйкі:

— Дай вам бог усяго добрага. Хутчэй вяртайцеся.

І Кузьма зразумеў: яна так хвалявалася, так хацела, каб сын яе спадабаўся свякрусе і свёкру. Палюбяць яго — палюбяць некалі і нявестку.

Юшкоў моцна паціснуў Кузьму руку:

— Лячыся, Радзімовіч. У вёсцы, яно вядома, без работы не сядзяць. Ды і сам ты такі, што не ўседзіш. Але выбірай што-небудзь лягчэйшае — бярвенне і каменні не цягай...

Васька Шворак стаяў трохі збоку, слухаў, што гавораць дарослыя. Цёмныя пукі цвёрдых, даўно не стрыжаных валасоў вылазілі ў яго з-пад шапкі.

— Я як вярнуся, завяду цябе да нашага ротнага цырульніка Федарэнкі, — паабяцаў яму Кузьма.

Васька калупаў наском чаравіка снег, сказаў:

— Табе, дзядзька, мастак Іван Іванавіч Лебедзь прывітанне перадаваў.

— І яму перадай ад мяне. Добра? Намаляваў ён ужо цябе?

— Тулава намаляваў, а галава нешта не атрымліваецца, — сур'ёзным голасам сказаў Васька і зноў глянуў на Кузьму. І ў цёмных, не дзіцячых вачах было чаканне. Кузьма, адчуўшы гарачыню ў сэрцы, здагадаўся: Васька, як і кожны хлапчук на яго месцы, цярпліва чакаў, што яму паабяцаюць прывезці нейкі падарунак. Ён, хоць даўно ўжо не было на свеце ні ягоных бацькоў, ні сясцёр і братоў, усё-такі верыў, што нехта і для яго прывязе што-небудзь.

— Што ж прывезці табе? — уздрыгнуў Кузьмоў голас.

Васька раптам зачырванеў, сказаў ціха:

— Прывязі мне, дзядзька, морквы. Мы кніжку чыталі, дык там зайцы моркву ядуць. Салодкая яна.

Чмыхнуў белай гарачай парай цягнік, нясмела заляскаталі колы. Прыпаўшы да акна, Кузьма з Сяргейкам глядзелі на перон, дзе ўсё аддаляліся, усё драбнелі фігуры людзей. Выціраючы слёзы, махала рукой Праскоўя. Юшкоў бадзёра ўсміхаўся, іграў на гармоніку нешта вясёлае. Ляпіў снежку, глядзеў услед цягніку Васька Шворан, дванаццацігадовы чалавек, які бачыў вайну, дзве рэвалюцыі, які ўмеў курыць і зарабляць сабе на хлеб, але яшчэ ні разу ў жыцці не паеў уволю морквы.

У вагоне, брудным і дрогкім, было многа народу. Ехалі вясковыя дзядзькі і цёткі з мяхамі і клункамі, ехалі салдаты, згаладалыя ціхія інтэлігенты ў пакамечаных капелюшах, сям'я цыганоў са шматлікімі крыклівымі дзецьмі. Гарбаносы карычнятвары цыган з вялікай бліскучай завушніцай у левым вуху рэзаў доўгім нажом сала і еў гэта сала проста з нажа.

— Татка, а ён не адрэжа сабе язык?— спалохана зашаптаў Сяргейка.

Нарэшце хлопчык заснуў, уткнуўшыся тварам у плячо Кузьмы. А Кузьма сядзеў каля акна, не адрываючыся глядзеў на вечаровыя лясы і палі, што пралягалі абапал чыгункі. Чырвонае марознае сонца ўжо схавалася за небасхілам. Там, дзе яно села, трапяталася шырокае залаціста-жоўтае полымя. У вагоне пацямнела. Прыйшоў праваднік, у ліхтары, што вісеў пад карычневай столлю вагона, запаліў свечку.

«Заўтра, недзе перад абедам, я буду дома, — думаў Кузьма. — Убачу ўсіх сваіх, вёску ўбачу. Год не быў дома, а здаецца, ужо сто гадоў праляцела. Хутчэй бы даехаць, хутчэй бы ўбачыць усё сваімі вачыма...»

Ён сядзеў на ніжняй лаўцы. Сяргейкава галава ляжала ў яго на каленях і мякка білася аб калені, калі вагон гайдала ў бакі. Цягнік поўз, як чарапаха, часам спыняўся. Здавалася, што ён баіцца начной цемры.

«Хутка я буду дома, — засынаючы, зноў думаў Кузьма. — Нават калі перавернецца зараз зямля, я ўсё роўна буду дома. Нішто мяне ўжо не спыніць...»

У Асіповічы прыехалі гадзіны ў тры ночы. Пасядзелі, падрамалі ў халодным вакзале, а раніцой рушылі па лясной дарозе на Чмялі. Кузьма спадзяваўся, што надарацца якія-небудзь спадарожныя сані ў той бок і можна будзе пад'ехаць. Але ў такі холад, у такі няпэўны час людзі сядзелі дома, і трэба было ісці пешшу. Вярсты дзве Сяргейка бадзёра крочыў па дарозе, ды ўсё-такі стаміўся, падбіў ногі, і Кузьма пасадзіў яго сабе на плечы.

Дарога ўсё больш святлела, выплывала з туманнага мроку. Дрэвы наўкола яе стаялі яшчэ сонныя, ціхія, але вось-вось павінен быў прыляцець свежы ранішні ветрык і абудзіць іх.

— Татка, ты тут заўсёды жыў? — спытаўся Сяргейка.

— Заўсёды. Аж пакуль у салдаты не забралі.

— Значыць, ты не ў горадзе нарадзіўся?

— У вёсцы нарадзіўся я, Сяргей. У Чмялях.

— А як жа ты тады мамку нашу знайшоў?

Разы са тры адпачывалі. Садзіліся на пянькі, на якіх мяккімі белымі падушкамі зіхцеў снег. Сяргейка ўпершыню быў у лесе, і кожнае дрэва, кожная галінка, кожны гук адразу ж запальвалі агеньчыкі ў яго сініх цікаўных вачах. Калі ўжо ўсплыло над лесам сонца, непадалёку ад дарогі яны пачулі частыя глухія ўдары.

— Што гэта? — увесь устрапянуўся Сяргейка.

— Зараз пабачыш, — усміхнуўся Кузьма.

Яны збочылі з дарогі, прайшлі па снезе крокаў дзесяць і выйшлі на невялікую паляну. Пасярод паляны дажывала век высокая гарбатая сухастоіна. Сяргейка ўзняў галаву і там, дзе пачыналіся ніжнія галіны, убачыў вялікую стракатую птушку. Спіна і галава ў яе былі чорныя, патыліцу перасякала вузкая чырвоная паласа. Моцным вёрткім хвастом птушка ўпіралася ў ствол дрэва, а дзюбай барабаніла па кары. Стукне некалькі разоў запар, потым адверне ўбок галаву, як бы прыслухоўваецца, і зноў пачынае біць дзюбай, нібы малаточкам. Птушка так захапілася, што нават не заўважала людзей.

— Хто гэта? — ціха, каб не спудзіць птушку, спытаўся хлопчык.

— Дзяцел. Лясны доктар... — таксама ціха адказаў Кузьма.

Калі зноў ішлі па дарозе, ён гаварыў:

— У нас тут, Сяргей, прыволле. Усякі звер ёсць. Ваўкі, дзікі, куніцы... Ласі бегаюць, як каровы. Ды што я кажу — ты ж яшчэ і карову жывую не бачыў.

Ранішні лес падараваў ім яшчэ адзін цуд — крыху ў баку ад дарогі, у зацішнай ямцы паміж карэнняў дзвюх старых вольхаў, яны ўбачылі зайца. Яны ледзь не наступілі на яго. Заяц ляжаў і спаў, соладка, мірна, як дзіця. Быў ён увесь снежна-белы, толькі кончыкі вушэй чорныя, нібы чым запэцканыя. Пукатыя яго вочы былі адкрытыя. Кузьма з Сяргейкам стаялі знямелыя і не дыхалі. Некалькі шчаслівых імгненняў працягвалася гэта. Потым зайца нібы хтосьці падкінуў угору. Ён перавярнуўся ў паветры, жалобна ўскрыкнуў — таксама, як дзіця, — і знік. Толькі ўзвілося воблачка снежнага пылу ды захісталася, захадзіла ў бакі галінка вольхі. І ўсё. Быццам не было зайца.

Яны пайшлі далей, усхваляваныя, шчаслівыя. Прырода падзялілася з імі, дарослым і малым, невялічкай сваёй таямніцай. Кузьма ішоў і адчуваў, як радасна звініць душа, быццам не зайца ён убачыў, быццам прамільгнуў перад ім чысты бессмяротны дух гэтага лесу, гэтай светлай раніцы.

Ужо сонца пачало схіляцца на вечар, як лес нарэшце расступіўся, і паказалася вёска. Запахла дымам. Данёсся адчайны і звонкі сабачы брэх. Кузьма аслабела сеў на снег, зняў з мокрай галавы папаху. Апошнія вярсты дзеє ён зноў нёс Сяргейку на плячах і вельмі стаміўся.

Ён не пайшоў адразу ў вёску, а звярнуў на могілкі. Яны былі засыпаны тоўстым пластом сінявата-белага снегу. Ручнікі на крыжах не варушыліся, скамянелі ад маразоў. Ніводнага чалавечага следу не было нідзе, толькі птушыныя сляды. Кузьма глядзеў на кволыя ланцужкі гэтых слядоў, і яму чамусьці здавалася, што гэта душы мёртвых людзей прымаюць тут, сярод снежнай пустэчы, воблік птушак, каб лётаць і хадзіць адна да другой у адведкі — з магілы да магілы. Нарэшце ён знайшоў месца, дзе ляжаў дзед. На попельна-шэрым палявым валуне было высечана: «ЗПРБ Радимович Игнатий Петров 1840-1917».

Літары былі няроўныя, крывыя, быццам іх высякала п'яная рука.

Хвалюючыся, сціскаючы ў сваёй руцэ Сяргейкаву руку, ступіў Кузьма на заснежаную вуліцу сваёй вёскі. Яна не змянілася. Усё было такое ж: хаты, стрэхі, старыя ліпы, сляды кароў і коней. Ён змяніўся болей, куды болей, чым яна, і ад гэтага ў сэрцы быў лёгкі сум, нейкая віна, нейкая трывога.

Але вось і змены. На нізкай, трошкі скрыўленай хаце, проста на вільчыку трапечацца самаробны чырвоны сцяг. Дрэўка сцяга выразана з арэхавага кійка. Такімі ж кійкамі аплецены гародчык каля хаты.

— Чыя гэта хата? — пачаў успамінаць Кузьма. — Здаецца, Сямён-артылерыст тут жыве...

Ён зайшоў на свой двор, стаў, супакойваючы сэрца. Хата была незамкнёная, значыць, нехта дома. Пад паветкай ляжала куча пасечаных бярозавых дроў, у калодзе тырчала сякера. Ён абвёў позіркам двор і ўбачыў, што няма стопкі. На яе месца снег замятаў чорную лапіну, валяліся свежыя бярвенні.

«Пажар быў у нас», — падумаў ён, уздрыгнуў і пайшоў у хату.

У хаце быў бацька, сядзеў на нізкім зэдліку каля акна, шыў хамут.

Бацька так і застыў: у правай руцэ — шыла, у зубах — дратва. Бацька ўсхапіўся, яны пацалаваліся, і стары ўсхліпнуў.

— Ну і герой ты, Кузьма, — казаў ён, выціраючы шырокай карычневай далонню вочы. — Так падрос, так паздаравеў. Увесь выліты дзед Ігнат-нябожчык.

У чырвоным войску служыш?

— У чырвоным, — адказаў Кузьма. — А дзе мама? Дзе Дзіна з Антонам?

— Маці з Дзінай пайшлі да Перуноўскіх. А Антон недзе ж у Мінску. На з'езд як паехаў, дык усё і няма.

— Дык ён яшчэ ў Мінску? — Кузьма спыніўся пасярод хаты. Значыць, Антона няма дома. Уцёк з бальніцы, не зайшоў да яго, Кузьмы, і недзе прапаў. Дзе ж ён? Ці не здарылася з ім што-небудзь?

Прахор тым часам шпурнуў пад ложак хамут, пачаў бразгаць каля стала чаркамі і толькі зараз убачыў Сяргейку, які сядзеў на ўслоне каля печы.

— А чый гэта хлопчык? — спытаўся ён у Кузьмы.

— Мой сын, — адказаў Кузьма і, разблытаўшы зледзянелыя завязкі, зняў у Сяргейкі з галавы шапку.

Прахор недаверліва глянуў на Кузьму, потым паглядзеў на Сяргейку, разгублена ўсміхнуўся:

— Дык нешта ж дужа вялікі. І на цябе не падобны. Не нашай, радзімовічаўскай, масці.

— Ён на майго суседа падобны, — пажартаваў Кузьма.

Тым часам — відно, нехта паспеў сказаць — у хату ўляцелі маці з Дзінай са слязамі, з радасным плачам. Маці абшчапіла Кузьмову шыю рукамі, цалавала яго, прыгаворвала:

— А мой ты сынок... А мой ты саколік... Вярнуўся... Дзіна таксама плакала. Гэтыя чыстыя добрыя слёзы самых родных на свеце людзей так расчулілі, так ускаланулі Кузьму, што ён прыкусіў губу, каб самому не заплакаць.

— Схуднеў, сынок, — казала маці, гледзячы яму ў твар светлымі стомленымі вачамі, у якіх успыхвалі слёзы. Здавалася, яна зараз гатова, як колісь малога, узяць Кузьму на рукі, насіць па хаце, спяваць яму пяшчотна, сумныя, забытыя — не, ніколі іх не забудзеш! — празрыстыя, як раса, песні.

Селі за стол. Кузьма ўжо сказаў, што ён ажаніўся з жанчынай-удавою, што яны жывуць у дружбе і згодзе і што вось гэты хлопчык — ягоны сын, Сяргейка. Дзіна адразу ўзяла Сяргейку на рукі, пачала шаптаць яму нешта на вуха. Сяргейка спачатку дзічыўся, глядзеў наўкола спалоханымі вачамі, але вельмі хутка ажыў, павесялеў, засмяяўся.

— Можна было б, сынок, і дзяўчыну ўзяць, — уздыхнула маці.

— Мама, мая дзяўчына — Праскоўя. Ніхто нас не зводзіў, самі сышліся і жыць будзем не горш, чым людзі, — сказаў Кузьма.

Ён ужо выпіў, лёгкі хмель ударыў у галаву, расцякаўся па целе. Засталася ззаду доўгая цяжкая дарога. Ён быў у роднай хаце, сядзеў за такім знаёмым, драўляным, таксама родным сталом і любіў усіх людзей, што сядзелі побач з ім, гаварылі з ім і глядзелі на яго. Ён зноў успомніў зайца, убачанага ў ранішнім лесе, і падумаў, што гэта добрая прыкмета, што ўсё будзе добра і сёння, і заўтра, і заўсёды.

— А Антон недзе, як валачобнік, сярод чужых людзей ходзіць, — усхліпнула маці.

— Трэба было не ехаць, — раздражнёна сказаў бацька. — Гаварыў я яму, прасіў: не едзь. Не паслухаў. Дзеці цяпер разумнейшыя за бацькоў.

Кузьма здагадаўся, што, сказаўшы гэтыя словы, бацька меў на ўвазе і яго, Кузьму. Адразу стала відаць, што Прахору не спадабаўся сынаў выбар.

Падумаць толькі: узяў удаву з дзіцем! Бацька шмат піў, усё болей цямнеў з твару, сказаў:

— Добрая ў Людвіка Перуноўскага дзеўка... Франя... І зробіць усё, і ў хаце прыбярэ... Іду па вуліцы, а яна мне: «Дзядзька, дзе ваш Кузьма служыць?» І сам Людвік гаварыў неяк: «Файны хлопец твой Кузьма...»

— Позна ўжо гаварыць пра гэта, — нахмурыўся Кузьма. — Нічога ўжо не перайначыш...

Але бацька не спыняўся, глянуў на яго з зацятасцю, нават злосцю:

— Не думаў я, што чужая птушка сядзе на мае вароты...

— Годзе пра гэта... — устаў з-за стала Кузьма. — Не будзем сварыцца, тата... Скажыце лепей, што ў вёсцы новага...

Дзіна ўзрадавалася — можа, мужчыны забудуцца пра спрэчку, — хуценька загаварыла:

— У нас тут, Кузьма, свой рэўком, свая Савецкая ўлада... Андрэй Бацюта за галоўнага. Ты яго не ведаеш. Ён з Бабруйска прыехаў, як цябе ўжо служыць забралі. З ім у рэўкоме Яўхім Сцепанюга, Рыгор Крыванос. І ведаеш, хто яшчэ? Мішка Сырамалот.

— Мішка? — здзівіўся Кузьма. — У яго ж вецер у галаве гуляў...

— Сырамалот гэты — сур'ёзны чалавек, — панавата ікнуў бацька — і тут усё-такі не прамінуў укалоць Кузьму.

У сенцах раптам затупалі, загаманілі. Дзверы шырока расчыніліся, і ў хату разам з белай марознай парай увалілася шумная вясёлая гурба людзей. Але што гэта былі за людзі! Твары ва ўсіх запэцканыя сажай, толькі зубы блішчаць; на плячах кажухі, вывернутыя воўнай уверх. Людзі трасуць доўгімі казлінымі бародамі з пакулля і жоўтага моху, хвастамі, зробленымі з пяньковых вяровак. У руках у людзей бубны, металічныя міскі з лыжкамі. Звон, гром, аж вушам балюча! Кузьма спачатку разгубіўся, але ўспомніў: каляды! Ён і сам калісьці калядаваў, хадзіў па хатах, начапіўшы на шапку доўгія казліныя рогі, якія дзед Ігнат прынёс з Запольцаў. Ён успомніў гэта, і адразу ў хаце быццам запахла снегам, марозлівым ветрам, што крамяніў тады яму шчокі.

Каляднікі ўдарылі ў бубны і міскі, закружыліся па хаце, заспявалі:

Прахор, «князь», п'яна заўсміхаўся, выставіў уперад рукі, свецячы лысінай, пачаў кружыцца па хаце разам з усімі.

— Здзяцінеў чалавек, — весела сказала Аўдоля, але ні кропелькі злосці не было ў яе голасе. Яе шчокі паружавелі, вочы заіскрыліся; такой маладою была яна зараз, такой шчасліваю. Кузьма глядзеў на маці і на бацьку і нібы ўпершыню здагадаўся, зразумеў, што яны таксама калісьці былі маладымі, такімі, як зараз ён, хадзілі на вечарынкі, танцавалі «сербіянку» і «лысага», кахалі, жартавалі, уздыхалі, гледзячы на блакітныя летнія зоркі. А калядная песня, шырокая і хмельная, білася пад столлю:

Ад гэтай песні дабрэла душа, і чалавек, сапраўды, на нейкае імгненне быццам рабіўся князем, багатым і шчодрым. Маці паклала каляднікам у мех бохан хлеба, вянок цыбулі. Бацька пацягнуў іх да стала, пачаў наліваць у чаркі гарэлку. Толькі цяпер, добра прыгледзеўшыся, Кузьма пачаў пазнаваць хлопцаў і дзяўчат, хоць твары ў іх былі чорныя, як у неграў. Вось гэта старэйшы Сцепанюгаў сын Мікіта, гэта Паўлік Крыванос, такі ж кучаравы і вузкатвары, як бацька, гэта, здаецца, Цімох Макароў. А гэта... У яго на імгненне перацяла дыханне, сэрца забілася часта і гулка. Гэта была Франя Перуноўская. Пад носам намаляваны вуглем доўгія вусы, бародка з сівой кудзелі збілася набок, і з-пад яе відаць пяшчотная белая скура. На цёмна-русых шыракаватых бровах у Франі ззялі кропелькі вады — гэта сняжынкі расталі ў цёплай хаце.

— Калядуеш, Франя? — спытаўся Кузьма і ўспомніў хустку, якую сарваў у яе з галавы і схаваў пад крокву ў хляве.

Яна зірнула на Кузьму, потым на Сяргейку, што выторкваў галаву з-за коміна печы, потым зноў на Кузьму. Здагадалася пра ўсё. Нічога не сказала. Толькі ў глыбіні вачэй нешта ўздрыгнула, быццам у спакойную роўнядзь ракі шпурнулі камень. Горача і тлумна было ў хаце. А між імі, між ім і ёй, адчуваў Кузьма, быў холад, як зімовае начное поле. Што ён мог сказаць? Што пакахаў другую, што ўжо займеў сям'ю?

Каляднікі шумелі, рагаталі, зноў спрабавалі спяваць. І тады Франя наліла дзве чаркі гарэлкі, адну падала Кузьму:

— Вып'ем, Кузьма... За каханне і за разлуку нашу...

Перад сном маці з Дзінай нагрэлі вады, мачылі ў ёй вялікую белую хустку, што дасталі з куфэрка, прыкладалі яе да параненага Кузьмовага плечука. У Кузьмы кружылася ў галаве ад гэтых пяшчотных і ў той жа час балючых дотыкаў, ад удзячнасці і расчуленасці, ад выпітай гарэлкі і ад ціхіх Франіных слоў, якія яшчэ гучалі ў вушах. Маці, як убачыла рану, заплакала:

— Хто ж гэта цябе так знявечыў? Каб у яго на руках трава парасла...

— Той чалавек улсо не жыве, мама, — сказаў Кузьма.

Дзіна глядзела на яго з захапленнем. Прахор, ужо зусім п'яны, падышоў да сына, глянуў ка шырокі чырвоны шрам, задаволена ікнуў і накінуўся на жонку:

— Чаго выеш, дурная? Радзімовічы ніколі ад куляў не ўцякалі...

Назаўтра, паснедаўшы, Кузьма пайшоў да валасной управы, дзе цяпер знаходзіўся чмялёўскі рэўком. Снег звонка рыпеў пад нагамі. Свяціла сонца, і ліпы ўздоўж вуліцы былі сярэбраныя. Яму прыемна было ісці вось так: у салдацкім шынялі і салдацкіх ботах, з чырвонай стужкай на папасе. Усе сустрэчныя здароўкаліся з ім, і ён здароўкаўся з усімі. Краем вуха ён пачуў, як у яго за спінай сівая глухаватая бабулька казала другой бабульцы, пэўна, яшчэ болей глухой:

— Гэта ж Прахора Ігнатавага сын. У бальшавікоў начальнік вялікі...

Ён усміхнуўся. Для гэтых бабулек кожны, хто абуты не ў лапці, начальнік.

На дзвярах рэўкома вісеў замок. Чырвоны сцяг, зацярушаны шэранем, павольна варушыўся ў светлым зімовым кебе. Здавалася, што сцягу холадна. Кузьма разгублена азірнуўся наўкола.

«У рэвалюцыі няма святаў», — успомніліся яму словы, якія пачуў ці ад Юшкова, ці ад Рылюка. А тут, відаць па ўсім, было свята. «Няўжо калядуюць?» — падумаў Кузьма. Ён ужо хацеў ісці назад, як раптам з-за рога рэўкома выйшаў невялічкі ростам, чырванашчокі і светлавокі дзед. На ім быў доўгі, амаль па пяты, кажух, з-пад рудой пакамечанай шапкі выглядвала цёплая жаночая хустка, якой была абвязана галава. Дзед трымаў у руках шуфель, — пэўна, абграбаў снег вакол будынка.

— У раўкому ідзеш? — спытаўся дзед тоненькім, злёгку трэснутым голасам.

Кузьма кіўнуў галавой.

— Зачынена рэўкома, — бадзёра, як бы нават весела сказаў дзед.

Як ні прыгадваў Кузьма, хто гэты дзед, не мог успомніць. «Не наш нейкі», — падумалася яму. Дзед, быццам адгадаўшы яго думкі, смаркануўся ў снег, усміхнуўся, і аказалася, што ў яго няма пярэдніх зубоў:

— Бегунком тут мяне ўсе людзі клічуць. Бежанец я. Ад германца, ад кайзера рагатага з-пад самай Гродні ратуюся. Жонку згубіў, ботаў дзве пары стаптаў і вось аж сюды прыбег. Пры рэўкоме вартаўніком састаю. А закурыць у цябе тытуньку салдацкага не знойдзецца? Салодкі ў вас, у салдатаў, тытунёк. Я, як адступаў, шмат яго спаліў — усё салдаты частавалі.

— Я не куру, — сказаў Кузьма.

— Ты, відно, са сталавераў, — адразу спахмурнеў дзед. — З гэтых самых барадатых. Яны і не кураць, і не п'юць, і на кабет плююцца.

— Я чмялёўскі, — усміхнуўся Кузьма. — А дзе ж ваша начальства?

— Уся рэўкома ў маёнтак пайшла. Там нешта рабіць думаюць. А ты можаш да Бацюты Андрэя забегчы, яго самога пабачыць. Ён на краі вёскі жыве, каля бярозы дуплаватай.

Дзед па-вайсковаму ўскінуў шуфель на плячо, уздыхнуў, пэўна, шкадуючы, што размова так хутка скончылася. Калі Кузьма ўжо ладнавата адышоўся ад рэўкома, дзед крыкнуў яму наўздагон:

— Каля бярозы дуплаватай Бацюта жыве. А як будзе ў яго якое сумненне наконт цябе, скажы, што ты чалавек правераны, наш. Скажы, што з табой дзед Бегунок гаварыў. Гэта я, значыць...

Кузьма ішоў па вуліцы і ўсміхаўся сам сабе, успамінаючы дзіўнага гаваркога дзеда. Каля крайняй хаты спыніўся. Вось і бяроза з вялікім дуплом, што чарнее на ўзроўні чалавечага росту. Калісьці ён хаваў тут сопкія яблыкі, якія разам з Антонам нарваў ноччу ў садзе ў Кандрата Гаранка. У крайняй хаце, як ён прыпамінае, жыве Тэкля Гарбунова, салдатка. Значыць, гэты Бацюта альбо кватаруе ў яе, альбо жыве ў прымах. Кузьма асцярожна адчыніў лёгкія рыпучыя веснічкі, зайшоў на двор. Пад паветкай, спінай да вуліцы, моцны плячысты мужчына сек дровы. Быў ён у адной гімнасцёрцы. Валасы мужчыны, кароткія, цёмна-каштанавыя, зліпліся на галаве густою шапкай. «Бацюта», —здагадаўся Кузьма. Бацюта браў бярозавы чурбан, ставіў яго на «папа», прымерваўся і, шырока размахнуўшыся, з дзвюх рук біў цяжкай сякерай. Чурбан адразу развальваўся. Дрэва ўсярэдзіне, там, дзе рассякала яго жалеза, было асляпляльна белае, чыстае. «Прыгожа сячэ», — падумаў Кузьма, і яму самому, хоць яшчэ балела плячо, захацелася скінуць шынель, узяць у рукі сякеру.

Бацюта пачуў ягоныя крокі, азірнуўся. На жоўтых вусах ззялі кропелькі поту.

— Добры дзень, — павітаўся Кузьма. — Я да вас.. Я чырвонагвардзеец з Мінска. Радзімовіч Кузьма. Прыехаў дадому на лячэнне...

Ён змоўк, не ведаў, што яшчэ сказаць. Бацюта моцна паціснуў яму руку, падставіў бярозавы чурбан:

— Сядай, таварыш Радзімовіч.

Сам сеў насупраць Кузьмы, змахваючы з ляза сякеры кавалачкі дрэва.

— Вельмі добра, што не забыўся пра нашы Чмялі, — усміхнуўся ён, а потым спытаўся: — Антон Радзімовіч твой брат?

— Брат, — адказаў Кузьма.

— Вельмі ён нас падвёў, — нахмурыўся, пачаў грызці вус Бацюта. — Абяцаў, што не паедзе на Беларускі з'езд — ніхто ж яго туды не пасылаў, — а паехаў. Можна сказаць, зняважыў увесь наш рэўком.

Бацюту стала холадна. Ён узняўся, апрануў ватоўку, што вісела на крэглях. Дастаў з кішэні металічны грабянец і пачаў прычэсваць валасы. Рабіў ён усё спакойна, не спяшаючыся. Здавалася, усё тое, што ён робіць, прыносіць яму асалоду.

— Зялёны яшчэ мой брат, малады, — сказаў Кузьма, таксама ўзняўшыся з чурбанчыка. — Галаву яму нехта затлуміў. Але ён не можа быць нашым ворагам. Я яго добра ведаю.

— Іншы раз не вораг болей зла наробіць, — пачаў складваць пасечаныя дровы Бацюта і раптам спытаўся: — А колькі ж табе гадоў?

— Мне? Дваццаць адзін. Ужо дваццаць другі пайшоў.

Бацюта глянуў на Кузьму, усміхнуўся нейкім сваім патаемным думкам. Кузьма ўспыхнуў, сказаў, суха кашляючы:

— Я ўжо сямейны. Жонку маю і дзіця...

Яму падалося, што Бацюта пасміхаецца з ягонага маладога ўзросту.

— Ды ты нічога не думай, — здагадаўся Бацюта. — Каму ж за новае жыццё біцца, як не маладым? Я, як дваццаць два мне стукнула, першы раз у ссылку пайшоў. І сям'і не меў. І цяпер дзіцяці не маю...

Ён уздыхнуў, і Кузьму зрабілася няёмка.

— Заві мяне проста Андрэем, — сказаў Бацюта. — Мяне ўсе тут так завуць. Імя маё па бацьку цяжка выгаворваць. Арыстафанавіч я. Трэба ж было такое імя некаму прыдумаць. Ясна хто: поп прыдумаў. — Бацюта засмяяўся, паклаў Кузьму на плячо руку: — Надоўга ты да нас?

— На дзесяць сутак.

— Ладнавата. Возьмешся нашых хлопцаў ваеннай справе вучыць?

Кузьма разгубіўся:

— Які з мяне вучыцель? Сам увесь час ніжнім чынам быў.

— Затое порах нюхаў. — Бацюта глядзеў на яго ўжо сур'ёзна і строга. — Ты для нашых Чмялёў як Кутузаў. Тут ёсць у нас казак адзін. Гаршкоў Сцяпан, але жонку яго забілі, дык прыхварэў ён. Возьмешся?

Як ні адгаворваўся Кузьма, як ні прасіўся, але вымушаны быў згадзіцца. Цяжка было адмовіць такому чалавеку. Узрадаваны Бацюта адразу павёў яго ў маёнтак. Па дарозе размахваў рукамі, узбуджана гаварыў:

— Проста так паны нашы не аддадуць уладу, рай свой зямны. Будзе яшчэ заваруха. У нас у лесе банды закрыліся. Дваіх нашых гады паклалі. І легіянеры польскія рабуюць у вёсках. Доўбар, генерал іхні, пра нейтралітэт крычыць, а сам рукі грэе на бядзе народнай. А як у вас, у Мінску?

— У нас, як і ў вас, — паслізнуўся, схапіўся за Бацютаў рукаў Кузьма. — Страляюць контрыш. І мне ў плячо пеканулі...

Ён заўважыў, як спачувальна ўспыхнулі Бацютавы вочы, як асцярожна дакрануўся Бацюта да ягонай рукі, нібы пагладзіў яе. І гэта ўзрадавала яго. Ён адчуў, што Бацюта думае пра яго, як пра роўнага сабе, як пра таварыша.

— Полк наш, імя Мінскага Савета, на Гомель і на Бахмач пайшоў, — гаварыў далей Кузьма. — Супраць Украінскай рады біцца хлопцы будуць, супраць Пятлюры і яго гайдамакаў. А нашу роту пакуль што ў Мінску пакінулі.

— Справы і тут хопіць, — памаўчаўшы, сказаў Бацюта.

Над маёнткам палымнеў чырвоны сцяг. Апошні раз тут Кузьма быў гады чатыры назад. Разам з бацькам і аднавяскоўцамі скародзіў бульбу. Помніцца, загледзеўся тады, загаварыўся, і цяжкая жалезная барана, якую далі ў маёнтку, стукнула па назе, па вялікім пальцы. У вачах у Кузьмы пацямнела, ён сеў на зямлю і, абшчапіўшы нагу рукамі, заплакаў ад болю. Збегліся мужчыны. Бацька перапалохаўся, збялеў і пачаў прасіць у Гайкевіча, у аканома:

«Паночак, прывязі з маёнтка хлопцу вады доктарскай, зялёнай, пякучай. Палец змажам, а то шмат зямлі набілася ў кроў...»

«Ёду прывезці? — здзівіўся Гайкевіч. А потым зарагатаў: — Ён што ў цябе — паненка? Ці яго вучыць? Хай за куст захінецца і сваім ёдам рану прапалошча. Мужыцкі ёд таксама пякучы...»

Усё гэта ўспомнілася неяк міжвольна, неяк лёгка і спакойна, быццам адбывалася зусім з іншым чалавекам. Ён, і праўда, захінуўся тады за куст. І зноў пайшоў за бараною, кульгаючы, адчуваючы, як смыліць рана.

На двары маёнтка, каля новага флігеля, што сліпуча жаўцеў свежымі сасновымі бярвеннямі, працавалі людзі. У чатыры пілы пілавалі яны тоўстыя гарбатыя круглякі. Маладзейшыя хлопцы заўзята грукалі сякерамі, аж трэскі ляцелі ва ўсе бакі.

— Калядуем, — усміхнуўся Бацюта. — Дровы нарыхтоўваем, сабе і ў Бабруйск. Мяне ж хлопцы ка гадзінку адпусцілі былі, каб для сваёй Тэклі дроў накалоў...

Тонка звінелі пілы. Белае пахучае пілавінне асядала, як іней, на ногі і на рукі.

— Андрэй! — весела гукнуў нехта да Бацюты. — Нас бацюшка Буракоўскі не пракляў яшчэ, што ў божае свята робім?

— Ён на куццю добра павячэраў і зараз расол п'е, — пасмяяўся Бацюта. Пасля дадаў: — Хлопцы, хто стаміўся, пакурыце. А я папілую. Хто са мной?

— Я, — падышоў да яго Кузьма.

— Ты ж паранены. Пастой, пакуры, — ужо ўскладаў Бацюта на крэплі доўгую бярэзіну.

— Нічога. У мяне правая рука здаровая...

Кузьма расшпіліў шынель, потым, падумаўшы, зусім скінуў яго, узяўся за драўляную, гладка адпаліраваную ручку пілы. Яна была цёплая, грэла далонь.

— Ну, трымайся, салдат, — хмыкнуў Бацюта і пацягнуў пілу на сябе.

Піла была вострая, добра разведзеная, мякка ўваходзіла ў дрэва. Пілавінне вылятала з-пад яе бліскучых доўгіх зубоў спачатку як бы неахвотна. Але вось піла захадзіла ваўсю, заспявала, затрымцела, і пілавінне пасыпалася на снег лёгкім пухам. Там, дзе метал сутыкаўся з дрэвам, хуценька пабегла ўніз тонкая чорная палоска-шчыліна. Наткнуўшыся на сук, яна не адступала і не абыходзіла яго, яна злёгку замаруджвала свой бег, і тады Кузьма адчуваў, як у руцэ, нібы жывая, напінаецца, нервова ўздрыгвае піла. Ён тады яшчэ мацней сціскаў ручку, аж яна апякала далонь. Усё цела напружвалася, цвярдзела, новыя сілы нараджаліся ў ім.

— Добра, — шырока выдыхнуў Бацюта.

І Кузьма зразумеў яго. Добра было вось так, усёй душой і целам, цалкам аддацца працы, добра было натольваць голад мускулаў.

— Ух! — здаволіўся нарэшце Бацюта, кінуў пілу, поўнымі прыгаршчамі схапіў з зямлі снегу, пачаў церці спатнелы чырвоны твар. Ад поту ў яго дымілася спіна. Кузьма аслабела сеў на прэглі, выпрастаў ногі. Горача білася па ўсім целе кроў.

— Ды ці не Кузьма гэта Радзімовіч? — здзіўлена ўскрыкнуў раптам нехта з хлопцаў, што сядзелі на бярвеннях трохі воддаль і курылі.

Не паспеў Кузьма апамятацца, як да яго падбеглі, акружылі, пачалі тармасіць.

— Сырамалот! Міхал! — строга крыкнуў Бацюта. — Чалавек паранены, а вы вунь што ўздумалі...

Хлопцы адразу ж адпусцілі Кузьму. Мішка Сырамалот падаў Кузьме папаху, сказаў:

— А я думаю, што гэта за салдат сядзіць... Чмялёўскага быццам бы пакрою, а від ужо не наш, гарадскі. А ж гэта ты!

Хлопцы пачалі пытацца:

— Ці многа германцаў забіў?

— А кормяць добра?

— Ці праўда, Кузьма, што да салдатаў, як яны ў лазні памыюцца, дзевак водзяць?

Кузьма абводзіў позіркам знаёмыя і ўжо трохі забытыя твары, адказваў на пытанні, на моцныя поціскі, адчуваў, як перапаўняе душу радасць. Як падраслі, пасталелі хлопцы! Вунь Мікіта Сцепанюга на цэлую галаву над усімі ўзвышаецца. А Мішка Сырамалот дык стаў драбнейшы, схуднеў, але такія ж гарачыя ў яго вочы, і вусы адгадаваў, толькі не цёмныя, не русыя, як валасы на галаве, а нейкія чырванаватыя.

Хлопцы насядалі на Кузьму:

— Праўда, што нямецкі штык не такі, як рускі? У немцаў — цясак...

— А з дзірыжабля на вас бомбы кідалі?

— Цішэй вы, пеўнікі! — спыніў іх Бацюта. — Пра дзевак яшчэ пагаворыце. Кузьма — чалавек сур'ёзны. Ваеннай справе вучыць вас будзе, рукапашнаму бою.

— Няўжо?! — узрадаваліся хлопцы. — Калі пачнём?

Падышлі і дарослыя мужчыны. Здароўкаліся з Кузьмой, таксама пачалі распытваць, але больш пра новую ўладу, пра бальшавікоў, пра гарадскія цэны і тавары.

— Нас таксама будзеш вучыць ваяваць, — сказаў Яўхім Сцепанюга.

Усе, асабліва маладзейшыя, зноў загаманілі, заспрачаліся, калі трэба займацца атраду — раніцай ці ўвечары, ці хопіць на ўсіх зброі, ці можна будзе страляць.

— Табе баба лепш за вінтоўку па вуху стрэліць, — скасавурыўся ратам на Яўхіма Сцепанюгу Людвік Перуноўскі. Той злосна засіпеў, пагрозліва развёў рукі:

— Ты ведаеш? Ты бачыў? Патрон ты халасты!

І раптам нехта крыкнуў:

— Глядзіце, хто сюды ідзе!

Усе сціхлі, азірнуліся і ўбачылі Лаўрэна Лапыцьку. Ён павольна ішоў да флігеля, трымаючы ў адной руцэ сякеру, у другой — кошык. Ён быў у новых лапцях, у чыстых белых анучах. Падышоў бліжэй, павітаўся з грамадой, павярнуўся да Бацюты:

— Якая ёсць, Андрэй, тутака работа?

Усе ўбачылі, як адразу пасвятлеў з твару Бацюта, абцягнуў на сабе ватоўку, паціснуў Лапыцьку руку і сказаў:

— Работа, Лаўрэн, няцяжкая. Дровы пілуем...

— То і я сякерай сваёй пастукаю...

Лаўрэн паставіў на зямлю кошык, пачаў прыцэльвацца вокам да чурбанчыкаў — які б узяць калоць. Знайшоў, спрытна махнуў сякерай.

«Ну і цуд, — дзівіліся кожны сам сабе чмялёўцы, — Лаўрэн прачнуўся...»

А ён, не зважаючы ні на кога, махаў з-за вуха, толькі трэскі ляцелі.

— Ты што, дзядзька, за кароўку адрабляеш? — спытаўся нарэшце Мішка Сырамалот.

Лаўрэн разагнуўся, глянуў на свайго кватаранта, нібы ўпершыню яго ўбачыў. І адказаў спакойна:

— За дабро, Міша, людзям плачу...

— А кошык навошта прынёс? — не здаваўся Мішка.

— Можа, трэсак трохі вазьму... У печы будзе чым падпаліць.

— Возьмеш, Лаўрэн, возьмеш, — загаманілі разам і Андрэй Бацюта, і Яўхім Сцепанюга. — Мы табе і дроў дадзім.

Бацюта весела падміргнуў Кузьму, зноў узяўся за пілу. Кузьма адчуваў, што Бацюта нечым дужа задаволены, і радасць ягоная перадаецца не толькі людзям, што працуюць наўкола, але і піле. Піла хадзіла хутка, роўна, лёгка.

Рабілі аж да змяркання. Напілавалі і насеклі гару Дроў.

— Заўтра, хлопцы, складзём, — стомлена махнуў рукой Бацюта. — Сёння ўсё-такі каляды...

Ён часта і глыбока дыхаў, па звычцы, белымі шырокімі зубамі грыз вусы. Пакурылі, седзячы на халодных бярвеннях. Пачынаў шчыпаць лёгкі марозік. Над белай зямлёй вісела маўклівае чорнае неба. Раптам у небе, у недасяжнай і неабдымнай вышыні, успыхнула і пакацілася бледным залатым шарыкам зорка. Яркі вогненны шнур перасек амаль палову неба і знік, патух, быццам абарваны нечай дужай рукой. Цемра яшчэ больш пагусцела.

— Памёр нехта, — ціха сказаў Лаўрэн Лапыцька.

— Чаму памёр? — разводзячы ў бакі рукі, пацягнуўся Людвік Перуноўскі. — Проста ў божым садзе нехта залаты яблык збіў.

Усе засмяяліся.

— Ці не ты гэта богаву яблыню трос? — пакпіў Яўхім Сцепанюга, бо быў сёння злосны на Людвіка.

Той не паспеў адказаць, таму што Мішка Сырамалот раптам падскочыў з бервяна:

— Ну і нарабіліся мы сёння, хлопцы, — казаў Мішка, і твар ягоны бялеў, здавалася, свяціўся ў цемры.

— Ні на Незабітоўскага, ні на Гайкевіча ніколі я так не рабіў. А зараз яшчэ б рабіў. Весела рабіць у грамадзе. Хочацца рабіць. Так, Андрэй, і пры камуніі будзе?

— Так, — адказаў Бацюта. — Усё так. Але за чалавека машына рабіць будзе.

— Значыць, добрае дзела — камунія...

Мішка хвілінку памаўчаў, потым шпурнуў шапку сабе пад ногі.

— Мужыкі, Андрэй, давайце нашый Чмялі Чырвонай Камунай назавём. Будзе вёска Чырвоная Камуна. Арку зробім, на ёй шыльду залатую павесім. Хай усе бачаць!

Колькі хвілін стаяла цішыня. Было чутно, як у студні ля флігеля б'ецца аб лёд цяжкое драўлянае вядро.

— Ну і Мішка! — загаманілі адразу ўсе. — Трэба ж прыдумаць!

Мужыкі і хлопцы дружна пачалі закурваць, прыцмокваць языкамі, ляпаць адзін аднаго па плячах.

І ўсе згадзіліся: разумны чорт, гэты Мішка, усё ён прыдумае!

— А як ты, Андрэй, мяркуеш? — павярнуліся галовы да Бацюты.

Бацюта ўстаў, глянуў туды, дзе бледна і квола свяціліся вокны вёскі. І ўсе паглядзелі туды.

— Нядрэнна прыдумаў Мішка, — сказаў Бацюта. — Прыгожа прыдумаў. Вучоная ў яго галава. Але падумайце, мужчыны, а няўжо благая назва — Чмялі? Сярод лугоў зялёных мы жывём, сярод травы шаўковай. У хатах сваіх сядзім, як чмялі ў купінах. І спяваем, і працуем, і баронімся разам, як чмялі. Адзін у нас рой, працоўны, сялянскі. І камуну пабудуем разам. Жыць у ёй будзем. А Чмялі хай застануцца, дзецям нашым хай застануцца.

Ён змоўк, зняў шапку, падставіў ветру валасы. Потым павярнуўся да ўсіх, спытаўся ціха:

— Дык ці згодны вы са мной, хлопцы?