Людзі і маланкі

XII

Праз два дні знадворку заскрыгатаў у замку ключ. Прыгнуўшыся, каб не ўдарыцца галавой аб вушак, у клетушок, які быў «губой», увайшоў Юшкоў, ціхі, трошкі разгублены.

— Выходзьце, хлопцы, — сказаў Юшкоў. — Таго гада мы ўсё роўна зловім. Нікуды не ўцячэ.

— Нам яшчэ дзень трэба адбыць. Ты ж на тры дні пасадзіў, — буркнуў Кузьма, што ляжаў на нарах, і павярнуўся на другі бок, тварам да сцяны.

Юшкоў быццам не заўважыў ягонай злосці, працягваў гаварыць лагодным, спакойным голасам:

— Нядзеля сёння. Святы дзень. Папы моляцца, буржуі недабітыя гарэлку п'юць, а чаму пралетарскі салдат павінен на нарах з прусакамі шаптацца? Так што — выходзьце...

Злосць у Кузьмы паціху пачала астываць. «Усё-ткі сам прыйшоў, — падумаў ён пра Юшкова, — усё-ткі сумленне заела...» Яму зрабілася радасна, што Юшкоў хоць і гарачы чалавек, але затое верны сябар. І ўсё ж ён не збіраўся выходзіць адсюль першы, нават каб гэты катушок ахапіла раптам полымя. Выручыў яго Беланогаў. Шумна злез з нараў, строс з сябе саламяную пацяруху, пацягнуўся і весела сказаў:

— Ну што ж, калі начальства выпускае, можна і выйсці. А то тут трохі цесна — страявой падрыхтоўкай няма дзе заняцца.

Выйшлі на свежае паветра, і Кузьму асляпіла сонца. Такое яно было зыркае, прамяністае, вясёлае. На высокіх старых ліпах, што раслі ўздоўж вуліцы, каркалі вароны. Непадалёку бабулька несла драўляныя вёдры з вадою, і з вёдраў белымі павольнымі кольцамі выплывала пара. Снег ззяў, як ззяе луска плоткі, якую ў яркі летні дзень выцягваеш з цёплай вады. Кузьма заплюшчыў вочы і колькі крокаў ішоў, нібы сляпы.

— Ты ўжо не крыўдуй, зямеля, — ціха і вінавата гаварыў Юшкоў, калі Беланогаў пайшоў у казарму і яны засталіся адны. Хрумстка рыпеў пад нагамі снег. Калючы ветрык шчыпаў твары.

— Чаго крыўдаваць? Твая праўда. Ніколі не дарую сабе, што ён выслізнуў. А прабачэння ты не прасі. Хіба камандзіры просяць прабачэння ў падначаленых? — глянуў на яго Кузьма.

Юшкоў нахмурыўся:

— Па-твойму, камандзір заўсёды павінен салдата носам у гразь класці. Як Стахееў рабіў, як рабіла ўсё іхняе кодла, так? Для чаго ж тады рэвалюцыю мы рабілі? Каб самім салдата па мордзе біць?

— Не сярдуй, Іван, — узяў яго за локаць Кузьма. — Харошы ты чалавек. І камандзір добры. І я чэсна скажу: заўсёды ты мне, як брат. А калі-небудзь, як і бацька.

— Кінь ты ўсё гэта, — павесялеў Юшкоў і збіў на патыліцу сваю шапку. — Слухай. Сёння мы з табой пойдзем у горад. Рамнёў адпусціў да вечара. Куды, думаеш, нам ірвануць? У губернатарскі сад ці, можа, на Троецкую гару?

— Хто ж зімой у сад ходзіць? Зімой трэба некуды ў цёплае, — Кузьма ўзрадаваўся гэтай навіне і, падумаўшы, прапанаваў:

— Пойдзем да адной знаёмай...

Юшкоў разявіў ад здзіўлення рот і зморшчыў лоб, але не стаў распытваць, бадзёра стукнуў кулаком аб кулак:

— Ну то слухай свайго бацьку, ён дрэннаму не навучыць. Бягом на конку!

Калі ўжо ехалі на концы, Кузьма сказаў:

— Да Лусковічавай жонкі Праскоўі завітаем...

— Цю-ю, — прысвіснуў Юшкоў. — Да жонкі... А я думаў, чым-небудзь саладзейшым пахне.

Ён раптам пасур'ёзнеў, глянуў на Кузьму:

— Да чыёй, кажаш, жонкі? Кандрата Лусковіча? Дык яго ж ужо...

— Забіла, — дагаварыў Кузьма. — Але Праскоўя пра гэта не ведае. І не павінна ведаць.

Юшкоў прахукаў, а потым пракруціў вялікім пальцам у лёдзе на шкле дзірачку. Прыціснуўшыся да шкла загарэлым ілбом, глядзеў у гэту дзірачку і быў падобны на хлапчука, што падглядвае за нечым забароненым, дужа цікавым. Час ад часу ён гаварыў:

— З чырвоным сцягам прайшлі... Малец бяжыць па рэйках, пэўна, свіснуў што-небудзь у гандляркі... Улан з нашай дзяўчынай ідзе... Камендант гарнізона Крывашэін у сваім аўтамабілі паехаў...

Гаварыў гэта ўсё ён сур'ёзна, быццам ад гэтага залежала, даедуць ці не даедуць яны да Праскоўі Лусковіч. Кузьма з лёгкай усмешкай глядзеў на свайго сябра і баявога камандзіра і ўжо не першы раз думаў: які ўсё-такі Юшкоў непадобны на іншых, як жывуць у ім побач і суровы адчайны мужчына і наіўнае даверлівае дзіця.

Злезлі з конкі, купілі ў краме цукерак і пайшлі на Багадзельную. Кузьма адчуваў, як нарастае ў ім хваляванне.

— Ты ж глядзі, Іван, пра Кандрата ёй ні слова. Жывы, здаровы, прывітанне перадаваў. Вось і ўсё, — нагадаў ён Юшкову.

Праскоўя мыла падлогу. Яна так і застыла з мокрай анучай у руках, босая, расчырванелая. Малы сядзеў на ложку і з яловых шышак рабіў звяроў і птушак.

— Прымай гасцей, гаспадыня, — сказаў Кузьма, прыпыніўшыся на парозе.

Яна яшчэ больш пачырванела, хуценька кінула ім пад ногі анучу.

— Заходзьце... заходзьце...

— Юшкоў, — стукнуўшы абцасамі, пакланіўся і падаў Праскоўі руку Юшкоў.

Праскоўя, відаць было, рада прыходу гасцей, і радасць гэтая разлівалася чырванню па шчоках, маладзіла яе, рабіла рухавай і дужа прыгожай. Кузьма не мог адарваць ад яе вачэй. Ён з нейкай незвычайнай цеплынёй і вастрынёй адчуў, што ў ім загараецца, напаўняе сэрца радасць. Колькі ж ён не быў тут, у гэтым маленькім ціхім пакоі? Месяцы са два. Значыць, увесь гэты час, можа, незаўважна для сябе, падсвядома, ён чакаў вяртання сюды, чакаў сустрэчы. І яму было прыемна бачыць тыя самыя фікусы на акне, самаробныя зэдлікі і крэслы, белыя фіранкі, бярэмца сухіх дроў каля печы. Столькі за гэтыя месяцы адбылося змен на свеце, столькі пралілося слёз і крыві, столькі было гора і шчасця, а тут усё заставалася такім, як тады, быццам чакала яго.

— Які ж ты, брат, жоўценькі, — падышоў да Праскоўінага сына Юшкоў і ўзяў яго на рукі. — Цягай дзядзьку за вусы. Не хочаш? А як завуць цябе?

— Сяргейка, — адказаў малы.

— Бяры цукеркі, Сяргей.

Селі за стол. Праскоўя прынесла на закусь усё, што магла: агуркі, капусту, хлеб. Паставіла бутэльку з чырвонай наліўкай.

Кузьма глянуў на Юшкова.

— Можна, — сказаў Юшкоў. — За знаёмства і за ўсё добрае можна...

Выпілі. Кузьма адчуў, як па ўсім целе пакацілася мяккая цёплая млявасць.

— А дзе ж Анюта? — спытаўся ён.

— Няма яе, — спахмурнела Праскоўя.

— Можа ў Піцер паехала?

— Няма. Атруцілася. У нас на фабрыцы сушыльная печ ёсць, дзе табаку сушаць. Дык яна ў абед залезла туды, зачынілася... Калі знайшлі рабочыя, ужо мёртвая была.

Гэтая навіна аглушыла Кузьму. Не хацелася паверыць, што ўжо няма на свеце гэтай ціхмянай, сумнай, няшчаснай і прыгожай дзяўчыны. Ён успомніў, як яна гаварыла з ім, як усё старалася не глядзець у твар, а калі ён пайшоў з барака, доўга пазірала ўслед, прытаіўшыся за фіранкай. Некалькі хвілін усе маўчалі, бо навіна абдала холадам, замарозіла вусны. Потым Кузьма пацікавіўся:

— А як у цябе справы? Праскоўя ўспыхнула:

— У мяне ўсё пакуль што добра. Я ўжо начальства. У рабочым кантролі на фабрыцы саетаю.

— Ого! — прыгладзіў вусы Юшкоў. — Дык мы з табой, Праскоўя, абое ў людзі выбіліся пры Савецкай уладзе. Кузьма вось толькі адстае.

— А хіба дрэнна быць чырвонагвардзейцам? — глянула Праскоўя на Юшкова і на Кузьму. Кузьма маўчаў. Яму думалася: чаму яна нічога не пытае пра свайго мужа? Даведацца пра ягоную смерць не магла. Значыць, проста забылася пра яго. Убачыла новых кавалераў, новых бугаёў — і забылася. Няўжо яна такая?

Ён нахмурыўся і сказаў:

— Кандрат табе прывет шле. І Сяргею. Праскоўя перамянілася з твару, дакранулася рукой да шчакі, ціха прамовіла:

— Дзякую...

І нават не пацікавілася — як у мужа справы, як са здароўем. «Праўду кажуць, кароткая бабская памяць, — толькі мужык за парог, а яна з другім на палок... І гэтая, пэўна, з такіх жа...»

Кузьма шумна ўздыхнуў і сказаў Юшкову:

— Давай, Іван, яшчэ па адной вып'ем. За светлую памяць Анюты...

У гэты час загрукалі ў калідоры — нехта абіваў снег з ног. Адчыніліся дзверы, і ў пакой увайшоў — не, хутчэй за ўсё ўскочыў — Васька Шворан. Быў ён расчырванелы, вясёлы. Шапка збіта на патыліцу. З-пад шапкі тырчаць мокрыя і таму бліскучыя валасы. Ён глянуў на Кузьму і адразу, задыхаючыся, спытаўся:

— Ты шапку абяцаў салдацкую з фронту прывезці. Прывёз?

— А ў нас здароўкаюцца, браце мой, — строга глянуў на яго Юшкоў і нават пагрозліва выскаліў зубы, як гэта ён умеў рабіць, жартуючы.

Васька, глянуўшы на такога сярдзітага дзядзьку, зрабіў крок назад, да дзвярэй.

Кузьму зрабілася вельмі няёмка — як гэта ён, сапраўды, забыўся. Словы на вецер пусціў, паабяцаў і забыўся. А хлопец чакаў. Хто ж яму болей прывязе? Можа, нават ноччу снілася гэтая шапка.

Ён узняўся з крэсла, падышоў да Ваські, паклаў яму руку на плячо.

— Прабач. Забегаўся я па службе, закруціўся. Шапку я табе ў наступную нядзелю прывязу, абавязкова. Добра?

У цёмных Васькавых вачах трапятала такое расчараванне, такая крыўда, здавалася, вось-вось слёзы пырснуць. Але ён пракаўтнуў у горле камяк крыўды, згодна кіўнуў галавой:

— Добра. Хай у тую нядзелю. Дык я пабягу на вуліцу.

І, яшчэ раз спалохана глянуўшы на Юшкова, Васька выскачыў з хаты.

— Праштрафіўся я, — разгублена ўсміхнуўся Кузьма.

Яшчэ трохі пасядзелі за сталом, але размова не клеілася. Кузьма адчуваў, што ва ўсім вінаваты ён сам. Не ідуць у яго з горла словы, як успомніць тое балота, у якім сканаў Кандрат Лусковіч, як паглядзіць на яго жонку. Юшкоў, пэўна, таксама знайшоў бы, што сказаць, але ў яго свая прычына — прыйшоў першы раз, не ведае, што ў Праскоўі з Кузьмой, і таму маўчыць, чакае.

— Засумавалі мае госцейка — уздыхнула Праскоўя. — Не ўмею я весяліць. — Яна раптам паглядзела на іх, сказала: — Ведаеце што. Пойдзем у электратэатр на Захар'еўскую. Там пра вайну паказваюць.

— Гэта дзела, — узрадаваўся Юшкоў. — Піць нам болей не паложана, а прагуляцца — з вялікай прыемнасцю...

Ён глянуў на Праскоўінага сына:

— Сяргея таксама возьмем?

— З ім Васька пасядзіць. Той самы, каго вы так напалохалі...

Утраіх яны выйшлі на вуліцу. Праскоўя, у доўгім сінім паліто з вялікімі бліскучымі гузікамі, у чорных боціках, з прыгожай футравай шапачкай на галаве, стала пасярод, узяла Юшкова і Кузьму пад рукі. Шчокі яе чырванелі — ці то ад марозу, ці ад хвалявання.

Кузьма спінаю адчуваў жаночыя позіркі з акон барака. «Ну цяпер трымайся — усе костачкі перамыюць, — халадзеючы, падумаў ён. — Нам яшчэ нічога. Нам, як той казаў — зрабіў сваё, ды ў кусты. А яна? Салдатка. Жанчына з дзіцем на руках. І на табе — адразу двух мужыкоў падчапіла пад рукі, пад вокнамі ва ўсіх пайшла».

Ён адчуваў яе цёплы мяккі локаць. Было няёмка: няўжо так хутка забылася яна пра Кандрата? Але было і прыемна. Было прыемна ісці побач з ёй, прыгожай, смелай, яшчэ такой маладой. «Хай глядзяць, — падумалася яму, — не векаваць жа ёй у чатырох сценах, не труціцца, як Анюце. Яна, можа, больш, чым хто, мае права на чалавечае, на жаночае шчасце».

— Эдэм, — прачытаў Юшкоў вялікія літары над уваходам у электратэатр: — А што гэта такое?

— Не ведаю, — сказала Праскоўя. — Так электратэатр называецца...

Кузьма яшчэ ні разу тут не быў. Усё яго здзіўляла: і мноства народу, вясёлага, добра апранутага — прычым вельмі многа было дзяўчат і жанчын; і крэслы, што доўгімі шарэнгамі стаялі адно каля аднаго; і яркае святло, якое лілося аднекуль зверху. На сцяне вісела вялікая белая матэрыя, падобная на звычайную прасціну.

— Нашы месцы тут, — сказала Праскоўя, і яны селі непадалёку ад уваходу.

Кузьма сеў злева ад Праскоўі. Неўзабаве патухла святло, недзе зайграла, забрынкала музыка, і белая матэрыя асвяцілася. І па ёй забегалі жывыя людзі. Кузьма ўжо чуў, што ёсць такая штука, у якой на сцяне паказваюць жывых людзей і розныя машыны, але ўпершыню сам убачыў такое. Ён сядзеў, моцна ўчапіўшыся рукамі ў ручкі крэсла, і не дыхаў. «Трэба ж дадумацца да такога», — здзіўляўся ён.

Людзі пабегалі, пабегалі, памахалі рукамі, потым адзін аднаго стукнуў парожняй бутэлькай па галаве. Усе наўкола засмяяліся. Толькі Кузьма не паспеў засмяяцца. Потым паказвалі розных уродаў. Адзін быў такі вялікі, што ехаў у аўтамабілі, а ягоная галава тырчала, прабіўшы кабіну. Другі глытаў нажы і цвікі. І галавешку з агнём праглынуў. Трэці ж так зморшчыў твар, так увабраў шчокі і нос, што замест твару ў яго атрымаўся блін.

— Ну і даюць хлопцы, — задаволена крэкнуў Юшкоў.

Кузьма сядзеў і баяўся — барані бог, Праскоўя заўважыць, што ён упершыню ў электратэатры. І ён стараўся асабліва не здзіўляцца і не смяяцца. Цёплае Праскоўіна плячо было каля яго пляча, і калі яна смяялася, іх плечы на імгненне сутыкаліся. Кузьма адчуваў, як замірае яго сэрца, нібы правальваецца ў цёплую бездань.

Між тым на экране з'явіліся словы: «Ваенная хроніка. Газавая нямецкая атака на Марне». Кузьма ўбачыў вузкую паласу траншэй, над траншэямі калючы дрот, крывое, расшчэпленае снарадамі дрэва. У траншэях — людзі. Уціснуліся тварамі і жыватамі ў зямлю, як краты. А над чорным полем усё бліжэй і бліжэй да траншэй плыве, калышацца вялікае белае воблака. «Пэўна, дым», — падумаў Кузьма. Вось воблака цяжка перавалілася праз пярэдні край траншэй, затапіла траншэі. І людзі, там, у траншэях, раптам замітусіліся, заскакалі, нібы іх пачало прыпякаць агнём. Некаторыя нацягвалі на галовы шынялі, нейкія прасціны, мяшкі. Вось адзін салдат раптам упаў на зямлю, рукі і ногі ў яго пачалі калаціцца, звівацца, выломвацца з суставаў, быццам хацелі аддзяліцца ад цела. Вось упала пяць... дзесяць... трыццаць чалавек... Салдат касіў нейкі страшны раптоўны мор, нейкая імгненная чума« Кузьма ўбачыў перакошаны болем і страхам твар маладога мёртвага салдата.

На губах — пена.

— І мой жа Кандратка мёртвы, — раптам усхліпнула, уткнулася яму галавой у плячо Праскоўя. — І ніхто не пагаласіў над ім. Я ж яшчэ тады здагадалася...

Плечы яе дробна трымцелі, цёплыя слёзы падалі на Кузьмову руку.

— Ты што? — халадзеючы, шапнуў ёй Кузьма.

— Я яшчэ тады здагадалася, — ціха, няўцешна плакала яна яму ў шынель.

Яны сядзелі ў цеснай цёмнай зале, сярод незнаёмых чужых людзей, і перад імі на пакамечанай белай прасціне зашываліся тварам у брудны пясок, паміралі чужыя людзі, напэўна, французскія салдаты. Нехта ззаду сіпла кашляў, нехта курыў, нехта пляваў сабе пад ногі шалупінне ад гарбузікаў.

«Дык яна ўсё ведала, — заходзілася ад болю, спачування і пяшчоты Кузьмова сэрца. — Яна яшчэ тады, як я першы раз прыйшоў, здагадалася, што Кандрата ўжо няма. А я думаў, што яна з тых, з прадажных...»

Яму раптам стала горача. Ён расшпіліў шынель. Сэрца білася рыўкамі. Ён знайшоў у цемры Праскоўіну руку, маленькую, цвёрдую, і гладзіў, гладзіў яе. І гэтая рука заціхала, супакойвалася пад яго рукою.

Калі выйшлі з залы на вуліцу, Юшкоў сказаў:

— Ну і касіў людзей гэты газ. Аж мароз па скуры.

«Ці не заўважыў нічога, ці хітруе, прыкідваецца, — падумаў Кузьма. Яму ўсё яшчэ было горача. — Я так дрэнна, так нядобра думаў пра яе», — зноў і зноў успыхвала ў галаве неадчэпная, згрызотная думка.

Яны прайшліся па Захар'еўскай, звярнулі ў завулак. Праскоўя была сцішаная, бледная.

— Ну вось што, — сказаў Юшкоў і пакратаў рукой свой доўгі вус, — я пабягу ў казарму — там каравульная каманда павінна чысціць зброю, а ты, Кузьма, правядзі Праскоўю дадому. І каб праз гадзіну, як штык, быў у казарме...

Ён строга глянуў на Кузьму, потым павярнуўся да Праскоўі:

— Дзякуй табе за хлеб-соль. На, вось яшчэ ў кішэні засталіся — сынку свайму цукерак перадай.

Па ціхім аснежаным завулку пайшлі яны. Наперадзе Праскоўя, крыху ззаду — Кузьма. Снег мякка слаўся пад нагамі. Сонца хавалася на захадзе — за шэрымі стрэхамі дамоў, за дрэвамі. Неба было дзіўнага колеру — чырванавата-зялёнае, пасярэбранае. Марозік слабеў, і прыемна было падстаўляць твар сустрэчнаму ветрыку. Ён казытаў шчокі, лоб, вусны.

— Пад Нясвіжам забіла Кандрата, — сказаў Кузьма, і яны зноў пайшлі моўчкі. Яму было прыемна бачыць, як яна ідзе, як мякка ставіць нагу, як белым снежным пылам засыпаюцца яе боцікі.

«Яна, можа, больш, чым хто іншы, мае права на шчасце», — зноў успомніў ён сваю думку.

Падышлі да барака. Праскоўя глянула на Кузьму, ціха сказала:

— Прыходзь да мяне, Кузьма... Не забывай...

І хуценька, амаль подбегам, пайшла да дзвярэй. Яму быццам нечым апякло грудзі. Ён бачыў, як яна бярэцца рукою за клямку, як, тупаючы па ганку боцікамі, аббівае з іх снег, і яму хацелася, каб яна вярнулася, каб яны зноў хадзілі па горадзе, слухалі рыпенне снегу, глядзелі на зялёнае вечаровае неба.

— Я заўтра прыйду, Праскоўя, — гукнуў ёй услед.

Назаўтра з раніцы іхняя рота зноў была на вакзале. Кузьма ўважліва ўглядаўся ў твары ўсіх, хто ехаў з фронту. Думалася: апёкся на Стахееве, дык хоць зараз бы не прапусціць якую-небудзь птушку. Можа, Мыльнікаў ці Кукавераў надумаліся, калі толькі раней гэтага не зрабілі, даць лататы да сталіц — Петраграда і Масквы. Але нікога са знаёмых не было.

Пад вечар Кузьма падышоў да Юшкова, адводзячы ўбок вочы, папрасіў:

— Іван, мне трэба да Праскоўі збегаць... Адпусці...

Юшкоў хмыкнуў, падазрона глянуў на яго:

— Што — там дзверы мёдам памазаны? Ведаеш — я несур'ёзных спраў не люблю.

Кузьма з надзеяй глядзеў яму ў вочы.

— Добра — ідзі, — памякчэў Юшкоў. — Толькі, каб усё было добра. Помні, што ваяваць мы яшчэ не скончылі. І помні пра гэты самы... Як яго?.. пра таямнічы лабірынт жаночай душы.

— Што? — У Кузьмы ад здзіўлення пакруглелі вочы.

— Ат, — махнуў рукой Юшкоў. — Беланогаў нядаўна кніжку прыносіў, чытаў, дык у ёй і было пра гэты самы... і не выгаварыш яго. Ну ды ты чуў, пра што я табе казаў...

У казарме ў каптэнармуса Юркаўца Кузьма папрасіў спісаную шапку:

— Выберы толькі невялікую. На хлопца...

Паклаў у кішэнь добры кавалак цукру, загорнутую ў газеціну лусту жоўтага сала і рушыў на Багадзельню.

Чым бліжэй падыходзіў ён да барака, тым больш хваляваўся.

«Што я ёй скажу? — думаў ён. — Як сустрэне яна мяне?.. Падумае: прыбег, як памаўзлівы кот на сала...»

Гэтага ён баяўся больш за ўсё. Толькі б не прыйшло ёй у галаву, што ён, шкадуючы яе, хоча пакарыстацца яе слабасцю і адзінотай. Зноў і зноў успаміналася Кузьму, як сядзелі яны ў электратэатры, як сутыкаліся іхнія плечы, як пад яго рукой заціхала яе рука. Усё гэта да драбніц урэзалася яму ў памяць, зрабілася неад'емнай часткай яго самога. І ён баяўся, што гэтага болей можа не быць, што там, у цемры залы, запоўненай чужымі людзьмі, застаўся іхні ўзаемны, такі кароткі давер, які знік, як толькі яны выйшлі на вуліцу. «Але ж яна сказала «прыходзь», — успамінаў ён, — значыць, яна таксама думала і думае пра мяне...»

Запаволіўшы хаду, ён падышоў да барака, і барак, няўклюдны, згорблены, стары, патрэсканы барак, што быў падобны на стогадовага маршчыністага дзеда, здаўся яму светлым і прыгожым. Тут жыла яна. Гэты барак праводзіў раніцой яе на працу, увечары сустракаў, слухаў яе начное дыханне, бачыў яе слёзы, зрэдку асвятляўся яе смехам.

Ужо з-за таго, што тут жыла яна, можна было любіць гэты барак.

Кузьмова сэрца білася ўсё мацней. Ён не мог даць яму рады, не мог яго нічым супакоіць. Ён думаў: «Што гэта я? Быццам хлапчук... Была ж Франя Перуноўская, была Галасоўская... Быццам упершыню...»

Але сэрца не так лёгка падмануць. Сёння яно білася, ён адчуваў гэта, не так, як раней, як, напрыклад, з Франяй. Значыць, сэрца здагадвалася, што тое, што можа адбыцца зараз з ім, адбудзецца ўпершыню.

Каля барака Кузьма спыніўся, агледзеўся. З радасцю ўбачыў Ваську Шворана. Васька, сагнуўшыся, цяжка нёс з хлеўчука бярэма засыпаных снегам дроў.

— Васька! — паклікаў Кузьма. — Я табе шапку салдацкую прынёс.

Васька кінуў на зямлю дровы, падбег, радасна схапіў шапку, прымераў яе і зажмурыўся ад задавальнення.

— Ух ты! Якраз. Дзякуй табе!

Ён сцягнуў з галавы шапку, круціў яе ў руках, сказаў, спахмурнеўшы:

— А зорачкі на ёй няма. Зараз, я на Захар'еўскай бачыў, ужо чырвоныя зорачкі салдаты носяць...

Кузьма ўсміхнуўся:

— Не ўсё, брат, адразу... У мяне самога яшчэ такой зорачкі няма. Але, як можна будзе, табе прынясу.

Ён ступіў на чысты, не крануты нічыёй нагой снег ганка, і сэрца зноў закалацілася горача і звонка. Ён ціха пастукаў у дзверы.

Праскоўя была ў белай, ярка-белай, ён нават зажмурыў вочы, кофтачцы, у доўгай чорнай спадніцы. Валасы гладка прычасаны, аж нацягнутыя, як струны, на скронях; шчокі ружовыя быццам з марозу.

Кузьма павітаўся, пагладзіў галаву Сяргейку, што падбег да яго, сказаў:

— Вось я прыйшоў...

Ён хацеў сказаць нешта іншае, нешта лепшае, але гэтыя словы самі зляцелі з вуснаў.

— Сядай, Кузьма, — сказала Праскоўя і падсунула яму крэсла. Сама стаяла каля стала, паклаўшы на сталешніцу рукі. Прамень сонца, вечаровы і таму слабы і нярэзкі, падаў на яе твар, і твар здаваўся залатым.

— Добры ў цябе сябар, — сказала яна пра Юшкова. — Вясёлы, але і сур'ёзны.

— Я з ім з самага фронту, — прыгладзіў рукой валасы Кузьма. — Каб ты ведала, як ён на гармоніку ўмее іграць...

І зноў ён адчуў, што сказаў не тое. І яна таксама адчула. Яны гаварылі, шмат пра што гаварылі, але абое ведалі: вось-вось скончацца ўсе словы, як канчаецца густы, але кароткі летні дождж, і наступіць цішыня, і ў гэтай цішыні ўжо не дапамогуць ніякія словы.

Ён слухаў яе мяккі, цёплы голас, глядзеў на яе, і яму думалася, што ён даўно-даўно кахаў яе, кахаў яшчэ тады, калі быў малы, пасвіў ноччу коней і глядзеў на чорнае, залатое ад зорак неба. Ці тады, калі восенню стаяў, прыпаўшы спінай да сасны, а ў верхавінах мокрых дрэў гуў зялёны лясны вецер.

Праскоўя раптам падышла да акна, пастукала ў шыбіну, паклікала:

— Васька!

Васька Шворан падбег аднекуль з вуліцы, прыліп носам да шкла, і ўвесь яго твар зрабіўся падобны на чырвоны круглы блін.

— Васька, галубок, пагуляй з Сяргейкам на вуліцы, — папрасіла Праскоўя. — Я табе грошай дам. Схадзіце ў краму да Ашаровіча цукерак купіце...

Праз колькі часу Васька за руку павёў цёпла застанага малога на вуліцу, і адтуль, з вуліцы, пачуўся іхні смех. Кузьма з Праскоўяй засталіся адны. Патух прамень сонца, і ў пакоі зрабілася цёмна.

— Сонца зайшло... — чамусьці сказала Праскоўя і зачыніла дзверы на зашчапку. Потым, бялеючы тварам, пайшла за фіранку. Кузьма сядзеў на крэсле і баяўся, што яна пачуе, як у ягоных грудзях б'ецца, аж гудзе сэрца.

— Ідзі сюды, — ціха шапнула яна.

Ён, цяжка ступаючы, пайшоў на яе голас, і шырма лёгка кранула шчаку. Ён успомніў, што так у восеньскім лесе дакранаецца да твару павуціна. Рукамі ён злавіў Праскоўю, іх вусны сустрэліся.

— Пачакай... Я кофтачку здыму... — шапнула яна, не адрываючыся ад ягоных вуснаў.

Ціхі і супакоены, ён ляжаў потым на яе ложку, а яна плакала ў яго на плячы. Ён гладзіў яе валасы і здзіўлена і шчасліва ўглядаўся ў цемру. Толькі што ягоная душа гасцявала на далёкіх блакітных зорках, і светлыя ранішнія лясы пырскалі на яе гаючай расою, і цёплы легкакрылы вецер абвяваў яе.

— Якая я брыдкая, — няўцешна плакала Праскоўя. — Якая я нядобрая... «Пра мужа свайго, пра Кандрату забітага, забылася...

— Жонка мая... — шчасліва сказаў Кузьма і зноў паўтарыў, прыслухоўваючыся да гэтых слоў: — Жонка мая...

Ужо калі зусім сцямнела, яны выйшлі з барака. Халодны вецер ударыў у твары. Папярок неба цякла залатая зорная рака. У цемры глуха шумелі дрэвы.

Шчаслівыя, яны сышлі з ганка, на якім рыпеў бледна-сіні снег, і тут убачылі маленькую кволую фігурку, што прытулілася да сцяны барака.

— Сяргейка! — паклікала Праскоўя.

Фігурка аддзялілася ад сцяны і павольна пайшла ім насустрач.

— А мой ты сынок... — заплакала Праскоўя. — А дзе Васька?

— Ён сказаў, каб я яго чакаў, а сам пайшоў Ігната біць, — уткнуўся ёй у ногі сын.

— Якога Ігната? — узяла Праскоўя яго на рукі.

— Ката Ігната, што мяса паеў, — сказаў хлопчык і раптам заплакаў. — А я думаў, што вы пра мяне ўжо забыліся... Мне холадна было...

— Сыночак мой, — плачучы, пацалавала яго Праскоўя. — Хіба магу я пра цябе забыцца?

— Ідзі сюды, Сяргей, — сказаў Кузьма і, узяўшы малога на рукі, высока падкінуў яго.

— Не плач, казак, атаманам будзем...

І малы ціха засмяяўся.