Людзі і маланкі

XIII

— Іван, я буду жаніцца з Праскоўяй Лусковіч, — сказаў Кузьма Юшкову. Яны толькі што прыйшлі з каравула. Юшкоў галіўся, а Кузьма трымаў перад ім патрэсканае, пацямнелае люстэрка. Юшкоў быў у белай нацельнай кашулі. Пальцамі левай рукі ён нацягваў скуру на шчацэ, правая рука спрытна завіхалася з брытвай.

— Ну і выдумаў, — хмыкнуў Юшкоў. — І надоўга? — Ён прыплюшчыў адно вока, скрывіў твар. Скура на падбародку і шчоках рабілася бліскучая, цёмна-сіняя«

— Я сур'ёзна табе гавару, — адклаў убок люстэрка Кузьма. — Жыццё маё вырашаецца, а ты зубы выскаляеш. Таварыш, называецца...

Юшкоў працягваў галіцца. Потым выцер сухім ручніком твар, апрануў гімнасцёрку, зашпіліў яе на ўсе гузікі. І толькі тады сказаў:

— Жаніся. Я табе не бацька. Але ж у яе ёсць малы. Ты падумаў пра гэта?

— Падумаў. Малы сынам мне будзе... — Кузьма гаварыў гэта цвёрдым, упэўненым голасам, але трошкі паспешліва, нібы баяўся, што яго ці спыняць, ці не павераць яму.

— Узяць жонку — гэта не новую кашулю апрануць. Гэта... — Юшкоў на імгненне задумаўся, шукаў патрэбныя словы. — Бачыш — во гузік да шыняля прышыты. Сам прышываў. Суравыя ніткі вашчыў, у некалькі столак іх браў. Навечна гузік прышыты, пакуль шынель не сатлее. Толькі з мясам можаш яго вырваць. Так, брат, і жонка...

Кузьма глядзеў на гузік, глядзеў на Юшкова, маўчаў.

— Адно я баюся, Кузьма, — сумна ўсміхнуўся Юшкоў, — жонкі добрыя, без жонак нельга, але яны разлучаюць нас, мужыкоў. І мы з табой, брат, можам разлучыцца.

— Ну, гэта ты кінь, — засмяяўся Кузьма. — У нас такога не будзе...

Ён стаў поплеч з Юшковым, нават паляпаў яго па спіне, але адчуў, як у незразумелай журбе заныла сэрца.

— У нас такога не будзе, Іван, — зноў паўтарыў ён, каб хутчэй справіцца з гэтай журбою.

З дазволу начальства некалькі дзён ён пражыў у бараку, разам з Праскоўяй і Сяргейкам, потым зноў вярнуўся ў казарму. У бараку яны сабралі невялікую вячэру. Прыйшлі Юшкоў, Рылюк, Беланогаў, прыйшло некалькі Праскоўіных сябровак з фабрыкі. Выпілі трохі разбаўленага спірту, потым пілі каву «Гімалайскае жыта». Кузьма ап'янеў, сядзеў побач з Праскоўяй, разгублены, ціхі, шчаслівы.

— За пралетарска-салдацкую сям'ю! — узняў сваю шклянку Рылюк і чокнуўся з Праскоўяй і Кузьмой.

Праскоўя зачырванелася, усміхнулася, сказала яму:

— Дзякуй вам...

— Эх, каб мне зараз гармонік у рукі, — шумна ўздыхнуў Юшкоў і падсеў бліжэй да дзяўчат-работніц.

Дзяўчаты засмяяліся:

— А мы можам іграць і без гармоніка...

Адна з іх дастала грабянец, папяросную паперу — «На фабрыцы яе многа!» — весела надзьмула шчокі — зайграла.

Юшкоў выскачыў на сярэдзіну пакоя, тупнуў нагой, заспяваў:

— Сербіяначка Наташа,

Не хадзі са мной гуляць...

Дні праз два Кузьма з Юшковым сустрэлі каля барака Ваську Шворна. Васька спалохана глянуў на Юшкова і падаўся бліжэй да Кузьмы.

— Не бойся яго, — засмяяўся Кузьма.

— А я і не баюся, — сказаў Васька. — Чаго мне баяцца? Мяне ўжо дзядзька-мастак на карціну малюе...

— На якую карціну? — не зразумеў Юшкоў.

— Вы што — не бачылі карцін? Ну, гэта на палатне людзей, як жывых, малююць, — горда сказаў Васька. — Хочаце — зваджу вас у майстэрню.

Па вузенькім, вымашчаным круглымі шэрымі каметамі завулку яны пайшлі ў майстэрню мастака. Завулак спускаўся ўніз да Свіслачы. Быў ён забудаваны нізкімі таўстасценнымі домікамі з чырвонай цэглы. На вуглах дамоў цэгла выкрышылася, выветрылася. У дварах гулялі дзеці і сабакі. Вокны домікаў, вузкія, прыплюснутыя, як стомленыя старэчыя вочы, былі завешаны бруднымі рыжымі фіранкамі.

— Мастака завуць Іван Іванавіч Лебедзь, — крочачы наперадзе, гаварыў Васька. — Ён, каб мяне знайсці, увесь Мінск абышоў, у кожны двор заглядаў...

— Ты скажы, — здзіўлена паглядзеў на яго Юшкоў. — Не думаў я, Вася, што ты такі прыгожы...

— Тут не ў прыгажосці справа, — кісла і высакамерна, як дарослы, усміхнуўся Васька. — Тут патрэбен тып.

— А што такое тып? — нясмела пацікавіўся Кузьма.

— Тып? — Васька ўзмахнуў рукой. — Ну гэта такое... такая фігура... Ды я яшчэ і сам толкам не ведаю, — шчыра прызнаўся ён.

Нарэшце яны прыйшлі да майстэрні. Яна займала палову прысадзістага цаглянага доміка, каля якога раслі высокія тоўстыя таполі. Падняліся на драўляны рыпучы ганак, трапілі ў цёмны вузкі калідор. У калідоры пахла дымам, падгарэлай цыбуляй, селядцамі. За жоўтымі фанернымі дзвярыма прарэзліва крычала дзіця. Сівая згорбленая старая мыла ў ночвах бялізну, нешта спалохана зашаптала сама сабе пад нос.

Васька, нават не глянуўшы на яе, павярнуў налева, піхнуў рукой нізкія, заляпаныя фарбай дзверы. Кузьма з Юшковым спыніліся на парозе. Усе сцены майстэрні былі завешаны карцінамі, вялікімі, малымі, зусім маленькімі. Святло з шырокага, нізка пасаджанага акна падала на партрэт маладой жанчыны, які стаяў пасярод майстэрні на нейкіх трыножках. Каля партрэта на маленькай, таксама заляпанай фарбай, канапе сядзеў чалавек, стомлены, худы, буйнагаловы. Падпёршы шчаку рукой, ён уважліва глядзеў на задумлівы жаночы твар. Не азіраючыся, чалавек сказаў глухаватым голасам:

— Гэта ты, Васіль? Распранайся. Давядзецца нам з табой сёння папрацаваць...

— Я не адзін, Іван Іванавіч, — ціха і, як падалося Кузьму, трошкі спалохана прамовіў Васька. — Са мной прыйшлі...

Тады чалавек цяжка ўзняўся з канапы, спытаўся:

— З вобыскам прыйшлі, таварышы?

Было яму гадоў трыццаць. Высокі бледны лоб зрэзалі маршчыны. Светлыя валасы, што злёгку кучаравіліся, спераду ўжо дужа парадзелі, і ён хаваў лысіну — зачэсваў валасы набок. Быў ён апрануты ў часучовую талстоўку, на шыі матлялася бруднавата-белае кашнэ. Ягоныя рукі і адзенне былі ў фарбе.

— Мы не з вобыскам... Мы проста зайшлі паглядзець, таварыш Лебедзеў, — сказаў Кузьма, гледзячы пад ногі, каб на што не наступіць, бо на падлозе валяліся скруткі паперы, палатна; стаялі шкляныя слоікі з разведзенай фарбай, з якіх тырчэлі доўгія і кароткія пэндзлі.

— Маё прозвішча Лебедзь. Я не Лебедзеў, — усміхнуўся мастак. Ён паказаў рукой на канапу: — Прашу садзіцца...

У яго рухах не было ні паспешлівасці, ні разгубленасці, і гэта спадабалася Кузьму. «Самастойны чалавек», — падумаў Кузьма і пачаў разглядаць карціны.

На адной карціне ён убачыў тую ж самую вуліцу, па якой яны толькі што ішлі сюды: брудна-чырвоныя цагляныя домікі; круглыя, бліскучыя, як мокрыя, камяні пад нагамі; уперадзе, за паваротам, вузкая цьмяная сінеча Свіслачы. Здавалася, зараз зарыпіць снег, што дзе-нідзе лёгкімі белымі плямамі ляжаў на каменнях. Затое з суседняй карціны глядзела на Кузьму прыгожая маладая жанчына з распушчанымі рыжымі, быццам крывавымі, валасамі, голая па пояс. У яе былі доўгія белыя грудзі з карычневымі кружочкамі саскоў. У правай руцэ яна трымала меч, тонкі, бліскучы; у левай — келіх з чырвоным віном.

«Рэвалюцыя», — прачытаў Кузьма ў ніжнім куточку карціны.

Падышоў да жанчыны з мячом і Юшкоў, уважліва паглядзеў на яе, прыжмурыў вочы, спытаўся ў Лебедзя:

— Няўжо не знайшлося для гэтай мадамачкі хоць якой-небудзь сукенкі?

— Разумееце, гэта — сімвал, — захваляваўся, пачырванеў Лебедзь. — Жанчына — гэта чысціня, вернасць, пяшчота. Іменна такой мне, як мастаку, бачыцца рэвалюцыя. Скінутае адзенне — гэта тое, што яна назаўсёды адвергла, што спаліла ў сваіх ачышчальных кастрах: прыгнёт, хлусня, рабства. Карціну я пісаў для такіх, як вы, для байцоў рэвалюцыі, і паверце — мне балюча і крыўдна, што яна вам не спадабалася.

— Чаго ж, мне яна спадабалася, — паспешліва сказаў Кузьма, каб хоць трохі супакоіць мастака, і сустрэўся з яго ўдзячнымі сінімі вачыма.

Потым Лебедзь пасадзіў Ваську Шворна на нізкае крэсла, строга сказаў яму:

— Сядзі і не варушыся...

Сам узяў пэндзлі, цюбікі з фарбай, бляшаначку з вадой, пачаў перамешваць фарбы, падбіраць патрэбны колер і ўвесь гэты час не зводзіў з Ваські позірку, і вочы ў яго зрабіліся вострыя і пранізлівыя. Васька сядзеў нерухома, як каменны, і толькі хітраватая ўсмешка трапяталася ў куточках вуснаў.

— Думаю напісаць карціну «Мінскія Гаўрошы», — гаварыў Лебедзь, гледзячы на Ваську, і раз-пораз кароткім, моцным і ўсё-ткі нейкім няўлоўным рухам дакранаўся пэндзлем да белага палатна. Быццам палатну было балюча ад ягоных дотыкаў, і ён ведаў гэта, і хацеў зменшыць боль.

— Вы ведаеце, напэўна, хто такі Гаўрош? У Францыі ў мінулым стагоддзі жыў выдатны пісьменнік Віктор Гюго. І ён напісаў пра Гаўроша... — Вочы ў Лебедзя засвяціліся, было відаць, што гаворыць ён пра дарагое і патаемнае. — Гаўрош — дзіця вуліцы, дзіця барыкады. Нават болей: ён — дух Францыі і яе рэвалюцыі. Уявіце: на фоне барыкады, якая захлынаецца ад агню і дыму, на абпырсканым крывёй шэрым парыжскім бруку стаіць хлапчук, горды, і смелы, і прыгожы, як кожны сапраўдны гал. Ён стаіць адзін. Таварышы ўжо мёртвыя. Падмогі ўжо не будзе. І на яго, перагароджваючы ўсю вуліцу, павольна і няўмольна накочваецца вал варожых штыкоў. Вузкія грудзі хлапчука і халодная сталь, што ап'янела ад крыві...

Лебедзь раптам заплюшчыў вочы, рукой, якая сціскала пэндзаль, дакрануўся да лба і колькі хвілін сядзеў моўчкі. Кузьма з Юшковым падышлі бліжэй, паўзверх ягонага пляча глянулі на карціну.

— Падобны.. — ціха сказаў Кузьма.

— Ну і Васька! Жывы Гаўрош, — кашлянуў Юшкоў, і Кузьма зразумеў, што Юшкову няёмка перад мастаком, і ён нечым хоча загладзіць сваю віну.

— Ды і жанчына гэтая... Быццам толькі з барыкады, — пасля кароткага маўчання прамовіў Юшкоў і, як заўсёды, таргануў сябе за вус.

— Праўда? — з надзеяй, з радасным узрушэннем глянуў на яго Лебедзь і, рэзка ўзняўшыся з месца, адразу спахмурнеў: — Не... не... Вы добры чалавек... Вы проста хочаце мяне супакоіць... Але я сам бачу, што мне не хапіла майстэрства... Мёртвая прыгожая плоць... А я хацеў стварыць новую Марсельезу, Марыяну Дэлакруа.

Ён падышоў да сваёй карціны, паглядзеў на яе так, быццам бачыў упершыню.

— Гарачую кроў я замяніў салодкім віном...

Ён павярнуўся да Кузьмы з Юшковым:

— Дзякуй вам, таварышы... Прыйшлі ў маю нару і адразу ўбачылі, дзе праўда, а дзе фальш. А я сяджу тут, як крот...

— Што вы на сябе нагаворваеце? — Кузьма аж папаху зняў з галавы. — Вы ў сваёй справе як бог. А мы... Ды я першы раз на свае вочы жывога мастака бачу... Хіба можам мы вас ганіць?

— Можаце, — моцна сціснуў яго за локаць Лебедзь, — можаце...

Рэзка пахла фарбай. З усіх бакоў глядзелі на іх карціны. Былі яны, як жывыя, як людзі, кожная са сваёй радасцю і бядой. Спінай, патыліцай адчуваў Кузьма пагляды тых, што былі намаляваны на палатне. У гэты час у дзверы майстэрні пастукалі.

— Заходзьце! — не азіраючыся, крыкнуў Лебедзь. Ён зноў сядзеў з пэндзлем у руцэ.

У майстэрню, прыціскаючы да грудзей рукі, заваленыя пакункамі і бутэлькамі, увайшоў, а больш дакладней, уваліўся невысокі круглатвары чалавек з доўгімі агняна-рыжымі валасамі, што віліся аж на каўняры жоўтага пацёртага паліто. Дзверы ён адчыніў плечуком. Ён агледзеў майстэрню вясёлымі вачамі, сказаў хрыпучым голасам:

— Сышліся разам мячы і музы. Вітаю ўсіх!

Падбег да Кузьмы, да Юшкова, тыцнуў маленькую, белую, усю ў вяснушках, руку:

— Грамабоеў. Паэт.

Рука ў яго была мяккая, як дзіцячая. Жоўтыя бровы блішчалі над ярка-сінімі, трохі касаватымі вачамі. На Ваську Грамабоеў глянуў, як на знаёмага, пэўна, сустракаў яго тут не ўпершыню.

— Дык вып'ем! Віно — свабода мозга. Каму, як не змагарам за свабоду, піць яго.

Грамабоеў зваліў усе свае пакункі проста на канапу, на якой сядзеў Лебедзь, пачаў адкаркоўваць бутэлькі.

Юшкоў з Кузьмой піць адмовіліся.

— Выпілі б, але знаходзімся на службе, — суха кашлянуў у кулак Юшкоў.

Гэта ніколькі не засмуціла Грамабоева. Ён наліў поўную шклянку Лебедзю, потым выпіў сам, аблізаў губы, але закусваць не стаў. Была ў ім нейкая нервовасць, узбуджанасць: ягоныя рукі і вочы ні хвіліны не стаялі на месцы.

«Быццам яго хто іголкамі коле», — падумаў Кузьма.

— Хочаш, пачытаю табе верш, — звярнуўся Грамабоеў да Лебедзя і, не чакаючы згоды, лапнуў рукой па сваіх ускудлачаных валасах, што ў паўзмроку гарэлі чырвоным агнём, пачаў, расцягваючы словы:

Ён змоўк, часта дыхаючы, глянуў на Лебедзя.

— Страшнавата, — куточкамі вуснаў усміхнуўся Лебедзь. — Не ведаў, што ты такі крыважэрны гун. Ты што — пачаў пісаць па-беларуску?

— Не, — зноў узяў бутэльку Грамабоеў. — Гэта ў мяне само па сабе прарэзалася. Пэўна, з пахмелля. І хацеў бы, ды так не скокну, як Купала, Гарун ці Бядуля. Я, братачка, касмапаліт. Над усім светам, як адзінокі каршун, лётаю.

— Але і ў каршуна недзе гняздо ёсць, — сказаў Лебедзь, адкусваючы ад вялікага жоўтага яблыка. Потым падаў закусь Кузьму з Юшковым: — Не можаце выпіць, хлопцы, дык з'ешце хоць што.

Кузьма і Васька ўзялі па яблыку. Юшкоў адмовіўся.

— У кожнага гняздо ёсць, — гаварыў Лебедзь. — А гняздо, сапраўднае гняздо, можа быць толькі на роднай зямлі. Забываемся мы пра гэта. Крычым, шумім, бурбалкі пускаем. А нам трэба да народа ісці, раны ягоныя ўбачыць, голас пачуць. Вычытаў я ў Віктора Гюго такія словы: «Калі амфара адмаўляецца ісці да крыніцы, яна заслугоўвае, каб яе абсмяяў гладыш»; Не ведаю, хто мы, — амфары ці гладышы, але народ — гэта крыніца, чыстая, вечная. І нам часцей трэба піць з гэтай крыніцы.

— Ты, Ваня, рамантык, як і твой Гюго, — засмяяўся Грамабоеў і шчоўкнуў пальцамі па бутэльцы. — Прыгожа гаворыш. Але пакуль што мы будзем піць вось з гэтай крыніцы. Народ жа не хоча піць.

Ён павярнуўся да Юшкова і ўсміхнуўся. Але твар у Юшкова быў пануры, а ў чорных вачах пачынала віраваць злосць.

— Прыгожа гаворыш, — зрабіўшы некалькі глыткоў, Грамабоеў шпурнуў пустую бутэльку ў кут майстэрні. — Ды бяда наша, Ваня, у тым, што мы з пялёнак лезем у Цыцэроны. Не дай паесці — дай пагаварыць. Праз усё мы прайшлі: масонства, дэкадэнцтва, талстоўства... Мы нагаварылі цэлыя акіяны слоў. А між тым Расія, як «Цітанік» на айсберг ляцела ў рэвалюцыю...

— Вам што ж — рэвалюцыя не падабаецца? — спадылба зірнуў на яго Юшкоў і засоп носам.

— Што вы, таварыш, — усміхнуўся Грамабоеў, але трошкі іранічна, і Юшкоў гэта заўважыў. — Асабіста я за рэвалюцыю. Кожны мастак па сутнасці сваёй — рэвалюцыянер, вораг тыраніі.

— Рэвалюцыянер, — пацямнеўшы тварам, перадражніў яго Юшкоў. — Вы тут віно п'яце, пра нейкія мазгі вершыкі выдумляеце, а народ кроў пралівае. Пойдзем адсюль, Кузьма.

— Што вы? Пабудзьце! — усхапіўся з канапы Лебедзь. — Я прашу вас!

Твар у яго пабляднеў. Грамабоеў жа нервова кусаў губы. Калі ўсе трошкі супакоіліся, калі Юшкоў сеў на канапу, Грамабоеў сказаў, глянуўшы на Кузьму:

— Калі б я быў мастаком, такім, як Ваня, я напісаў бы ваш партрэт. Ведаеце, што ёсць у вашым твары? Упэўненасць. А гэта сёння самае галоўнае.

Кузьму зрабілася няёмка. Ён злёгку пачырванеў, суха сказаў:

— Больш упэўненых і больш прыгожых колькі хочаце ёсць.

— Ха! Больш прыгожых. — Грамабоеў узняў угору палец, быццам хацеў нешта ўсім паказаць. — А вы ведаеце, што гісторыю стваралі і ствараюць непрыгожыя? Так, непрыгожыя. Тоўстыя, тлустыя купцы і бюргеры. Рамеснікі з чорнымі рукамі. Маленькі, каратканогі Напалеон, Дантон з тварам мясніка. Прыгожыя ж, як нарцысы, любаваліся сабою, чырыкалі, як птушачкі, спявалі серэнады. На што іх хапала, дык гэта піць віно з дамскіх туфелькаў. П'ю за таварыства непрыгожых! — раптам крыкнуў ён і пачаў цягнуць віно проста з рыльца бутэлькі.

— Ну ты і даеш, — усміхнуўся Лебедзь. — Як заўсёды, перагнуў. Зблытаў усё ў адзін клубок.

— Я хачу наконт рамеснікаў з чорнымі рукамі сказаць, — умяшаўся ў размову Кузьма і адчуў, што сэрца пачало біцца часцей. — Якім жа быць рукам рабочага чалавека, што і зямлю аруць, і вугаль пад зямлей капаюць? Чорныя рукі, а белы хлеб пякуць. Значыць — прыгожыя, хоць і непрыгожыя.

Ён зразумеў, што сказаў не так, як хацеў, што ў канцы зусім збіўся, але смела глядзеў на ўсіх, у думках супакойваў сам сябе: «Трэба і з грамацеямі гаварыць. І мы можам навучыць іх чаму-небудзь...»

— Прыгожыя, хоць і непрыгожыя, — паўтарыў ягоныя словы Грамабоеў. — Сумбурна, але выдатна. Вы развілі маю думку. А зараз я хацеў бы трошкі пагаварыць і падумаць пра смерць.

— Во, во, — з'едліва хмыкнуў Юшкоў. — Хто пра што, а Гаўрыла пра дамавіну.

Грамабоеў зрабіў выгляд, што не пачуў гэтых слоў. Устаў, прайшоўся па майстэрні, спыніўся каля карціны, на якой была рыжавалосая жанчына з мячом:

— Рэвалюцыя, жанчына, свабода... Усё гэта добра, усё гэта цудоўна... Гэта тое, што рухае жыццё ўперад. Заспявалі іерыхонскія трубы рэвалюцыі, і рухнулі сцены дэспатызму. Але, як гаворыцца ў талмудзе, нам загадана працаваць, а завяршыць працу нашу нам не дадзена. Ёсць нешта вышэй нас, вышэй нашай дабрыні, гуманізму, розуму. Чалавек — уладар зямлі. Так вучылі і вучаць нас. І мы паверылі гэтаму. Але прыходзіць час, і ад гэтага ўладара застаецца толькі жменька попелу.

Грамабоеў расшпіліў каўнер кашулі, каўтнуў паветра :

— Мурашкі рассяліліся па ўсім свеце, але хіба яны заваявалі яго? Так і людзі. Пад гэтым небам мы — каліфы на часіну. Бог — вялікі эксперыментатар. Ён стварае людзей, як пясочныя домікі на беразе акіяна. Нахлыне чарговая халодная хваля — і ўсё знішчана, усё змыта. І я думаю, пытаюся сам у сябе: а што ж па той бок смерці? Што?

Ён спыніўся, ва ўпор глянуў на Кузьму, быццам чакаў ад яго адказу. Кузьма сустрэўся з яго сінімі халоднымі вачамі, што свяціліся на снежна-белым твары, і ўздрыгнуў. Грамабоеву, відно было, падабалася тое, як яго слухаюць. Ён зноў загаварыў, страсянуўшы доўгімі, колеру полымя, валасамі:

— Павінен быць нейкі напамінак сярод мітусні... Штуршок... Як метэарыт з неба... Прачнуцца сярод ночы, сцішыцца і раптам успомніць, што ты смяротны... І што з кожнай кропляй вады, якая капае недзе са страхі, адыходзяць у нябыт хвіліны твайго жыцця. Але, заўважце, адносіны да смерці ў розных народаў вельмі розныя. Калі мы, хрысціяне, баімся яе, то кітайцы дораць маладым на вяселлях прыгожыя труны з сандалавага дрэва. І ўсё гэта з жартамі, з усмешкай. Ці яшчэ: індзейцы Фларыды, калі памірае маці, трымаюць над ёй яе дзіця, каб яно магло прыняць у сябе матчыну душу...

Грамабоеў змоўк, пэўна, стаміўся. Твар яго стаў абыякавы і непрыгожы. Усе маўчалі.

— У нас у вёсцы быў дзед Хвядос, — сказаў Кузьма, — дык ён, калі яму стукнула семдзесят гадоў, рашыў, што хутка павінен памерці. Сам зрабіў сабе добрую труну, а каб яна не псавалася, усцягнуў яе на хату, на гару. Ды так да яе прывык, што пасцеліць сена і спіць у ёй. А жыў пасля гэтага яшчэ дваццаць гадоў.

— Вот табе і наш чалавек, а не кітаец які-небудзь, — засмяяўся Лебедзь. — А наогул чалавеку не трэба баяцца смерці. Галоўнае — чэсна пражыць сваё, зрабіць усё добрае, што можаш зрабіць. І можна да хаты збірацца, як у народзе кажуць. Ведаеш, Сцяпан, як пра гэта Віктор Гюго гаварыў? — павярнуўся ён да Грамабоева. — Віктор Гюго сказаў: «Хай у вашы ветразі не дзьме вецер з магілаў». Па-мойму, добра сказаў.

— Зноў ты са сваім Гюго, — як ад зубнога болю, зморшчыўся Грамабоеў. Вочы ягоныя раптам патухлі, ён згорбіўся, па-птушынаму ўцягнуў галаву ў плечы, хуценька з усімі развітаўся і шмыгнуў за дзверы.

Такая рэзкая перамена ў паводзінах Грамабоева здзівіла ўсіх, акрамя Лебедзя.

— З ім гэта бывае, — сказаў Лебедзь. — Нагаворыцца, накрычыцца, а потым людзей не хоча бачыць, уцякае.

— Псіх, — як заўсёды катэгарычна, адрэзаў Юшкоў. — Толькі жыць народ па-чалавечы пачынае, а ён анцімонію пра смерць развёў. Цьфу!

— А вы ведаце, якое ў яго прозвішча? — спытаўся Лебедзь.

— Як — якое? Грамабоеў, ён жа сам гаварыў.

— Яго прозвішча Бедункевіч. А Грамабоева ён прыдумаў. Для шуму і грому.

Калі яны ўжо выходзілі, Лебедзь папрасіў:

— У любую вольную хвіліну забягайце да мяне.

Буду вельмі рады.

— Мы яшчэ зойдзем, — паабяцаў Кузьма.

— Нейкія яны ўсе з вывіхамі, гэтыя інтэлігенты, — ужо на вуліцы сказаў Юшкоў. — Ад гарэлкі шалеюць.

Але Кузьма ўпершыню не згадзіўся з ім. Ён глядзеў сабе пад ногі, асцярожна, каб не паслізнуцца, ступаў на круглыя бліскучыя камяні і думаў, што гэту сустрэчу ён не забудзе. Нешта ўскалыхнула яна ў ім, нешта разбудзіла. Ёсць жа, аказваецца, людзі, якія ўмеюць так прыгожа і так разумна гаварыць, быццам душу табе словамі выварочваюць. Верыш ім, у нечым не пагаджаешся, спрачаешся з імі, але адно ясна: іх не забудзеш.

Калі яны ішлі ўверх па завулку, ім насустрач трапілася дзяўчына. Была яна ў какетліва сшытай на фасон кавалерыйскай буркі белай футры. Яна абыякава павяла па іх вялікімі чорнымі вачамі і пайшла далей, толькі снег рыпеў пад нагамі. Кузьма ступіў колькі крокаў і раптам азірнуўся. Нешта дужа знаёмае было ў гэтых вачах, у гэтым тонкім смуглявым твары. Дзяўчына прайшла па завулку, потым адчыніла дзверы майстэрні.

— Дзе я сустракаў яе? — пакутліва ўспамінаў Кузьма.

Ён не ведаў чаму, але адчуваў: яму абавязкова трэба гэта ўспомніць. І ён успомніў: тая жанчына з мячом на карціне ў майстэрні і гэтая дзяўчына — вельмі падобныя. Толькі ў той рыжыя валасы. Але валасы можна намаляваць любыя, нават сінія, калі захочаш. Значыць, у гэтай дзяўчыне Лебедзь убачыў сваю Рэвалюцыю. І яму, быццам унутры пачаў разблытвацца нейкі клубочак, успомнілася яшчэ больш далёкае. Гэтую дзяўчыну ён бачыў калісьці ў маёнтку Незабітоўскага. Толькі тады было лета, і яна была ў белай сукенцы. «Гэта дачка графскага аканома, таго жоўтавалосага, — ужо зусім ясна ўспомнілася яму. — Яна вучылася ў гімназіі, а на канікулы прыязджала да бацькі. Каталася на чоўне па рацэ, гуляла з парасончыкам каля маёнтка і моршчыла нос, калі блізка ад яе праходзілі парабкі-смалакуры. Гімназістачка зрабілася Рэвалюцыяй...» Чым больш Кузьма пераконваўся ў гэтым, тым глыбей расло ў душы здзіўленне, расчараванне, нават крыўда. Няўжо Лебедзь наўмысна ўклаў меч у руку прыгожанькай, але — Кузьма не сумняваўся ў гэтым — пустой паненкі? Значыць, проста не ўбачыў яе пустаты. Значыць, падобны на Грамабоева: абое ўмеюць толькі гаварыць. Рэвалюцыя, якая нарадзілася ў крыві, і паненка, што можа страціць прытомнасць ад паху гною і дзёгцю. Толькі сляпы чалавек можа сумясціць іх. Але ж Лебедзь такі разумны, такі чэсны. «Нешта тут не так, нешта не так!» — думаў Кузьма, крочачы ўслед за Юшковым, падстаўляючы твар халодным сняжынкам і пякучаму ветру.

Назаўтра на вакзале яны сустрэліся з Рылюком. Міхаіл Андрэевіч глуха кашляў, вельмі ўзрадаваўся, узяўшы іх пад рукі, павёў па засыпаных снегам шпалах.

— Гаспадарнікам мяне зрабілі, хлопцы, — усміхнуўся ён. — Вось ніколі не думаў, што буду рамантаваць вуліцы і дарогі, спрачацца з домаўласнікамі, прымушаць іх чысціць сметнікі і пад'езды. Але што зробіш — трэба. Зараз устанаўліваем дадаткова на цэнтральных вуліцах палільныя ліхтары. А гарадская дума ўперлася — і ўсё. Не дазваляе ставіць. Бачыце, мы ўмешваемся ў яе справы. Там усе гласныя — недабітыя буржуі. Ну, але мы іх асабліва не слухаем — нядоўга ім кіраваць засталося.

— А як наогул жыццё, Андрэевіч? — спытаўся Юшкоў. — Мы ж з Кузьмой, акрамя казармы і вакзала, мала дзе бываем...

— Жыццё? Абстаноўка цяжкая. У прафсаюзах заселі бундаўцы і паалейцыяністы. Іхняя газетка «Дэр Бекер» заклікае ўсіх яўрэяў не падпарадкоўвацца Савецкай уладзе. Ну, гэты бекер па-іхняму будзільнік значыць. Няма хлеба, паліва. У Мінску тысячы беспрацоўных. Карнілаў з Быхава ўцёк. Многа крыві можа праліцца. Гэты каршун на поўдзень паляцеў, да казацкіх атаманаў. Ну, а як вы, хлопцы, жывяце? Як ты, Кузьма, з жонкай і сынком?

— Прывітанне яны вам перадавалі, Міхаіл Андрэевіч. У госці запрашалі. — Кузьму было прыемна, што Рылюк успомніў пра яго сям'ю.

— Абавязкова прыйду. Толькі трохі пазней. Ліхтары пастаўлю на вуліцах, асвятлю сабе дарогу і прыйду. — Рылюк засмяяўся, пацёр рукі, на якіх не было пальчатак. Потым, спахмурнеўшы, спытаўся:

— А як з прадуктамі? Ёсць што есці?

Кузьма развёў рукамі:

— Як усе, так і мы. Праскоўя на фабрыцы працуе, трохі зарабляе, ды я свой салдацкі паёк прыношу. Перабіваемся. Як кажуць: кішка кішцы марш іграе.

— Невясёлы гэты марш, хлопцы. — Рылюк звузіў вочы. — Усюды голад. На рынку за пачак сахарыны аддаюць веласіпед. Усё зараз залежыць ад вёскі. Пойдзе вёска за Савецкай уладай, паверыць ёй — будзе хлеб. Хто ў цябе ў вёсцы, Кузьма?

— У мяне? — Кузьма не чакаў такога пытання і разгубіўся. — Маці, бацька, дзед, сястра з братам. Усе ў мяне там.

— Як думаеш: дадуць яны хлеб гораду, хаця б табе, тваёй сям'і?

Рылюк глядзеў на Кузьму, і ў ягоным поглядзе і голасе не было ўсмешкі. І ўпершыню заўважыў Кузьма, што ў Рылюка вельмі схуднелы, бела-жоўты твар, нібы вылеплены з воску. «Ён жа болей, чым мы, галадае», — падумаў Кузьма.

Разгублена ішоў Кузьма па шпалах, часам спатыкаўся аб іх. На гэтае, здавалася б, такое простае пытанне ён не мог адказаць адразу. «І праўда, ці дасць мой бацька хлеб гораду? Ці дасць Івану Юшкову, які абараняе яго, Рылюку, што гніў за яго на катарзе? Бацька працуе ўсё жыццё, як вол пад'ярэмны, днюе і начуе ў баразне. І ў самога хлеба гэтага ледзь да каляд хапае. А тут трэба падзяліцца няшчаснай скарынкай з людзьмі, з чужымі людзьмі, якіх ён і ў вочы не бачыў...»

Кузьма вінавата глянуў на Рылюка, ціха сказаў:

— Мне б ён даў...

І змоўк.

— Вось бачыце, хлопцы, што нас з вамі яшчэ чакае? — таксама ціха і павольна прамовіў Рылюк. — Нам яшчэ адну рэвалюцыю трэба зрабіць. У душах людскіх. І гэта рэвалюцыя нялёгкай будзе.

Словы Рылюка развярэдзілі душу. Ідучы позна ўвечары да Праскоўі ў барак, са шчымлівым хваляваннем успамінаў Кузьма свае Чмялі. Зноў выплылі яны з прадоння памяці. Як ні грымела вайна, якімі пажарамі ні абпальвала сэрца, а яны заставаліся на зямлі і ў памяці вечныя, нязменныя, нібы зоркі ў небе. Толькі цяпер да ўспамінаў прымешвалася трывога. З абвостраным пачуццём падумаў ён, што там, у Чмялях, ідзе цяпер вялікая сяўба. Так, сяўба, хоць палеткі замураваў снег. Там сёння сеюцца зярняты новага жыцця. Так хацелася яму, каб дзед, і бацька, і Антон, і ўсе землякі не засталіся ў баку ад гэтай сяўбы.

«Хоць бы краем вока глянуць на іх», — падумаў Кузьма і надбавіў кроку. Не ведаў ён, крочучы пад чорным халодным небам, што вельмі хутка лёс падаруе яму радасць — прывядзе ў родныя Чмялі. Адкуль яму было ведаць? Віравала на зямлі рэвалюцыя, мяняліся шляхі народаў, і ягоны шлях сярод гэтых вялікіх шляхоў быў павуцінкай, што трапяталася пад агністым ветрам.