Людзі і маланкі

III

Усю ноч Лаўрэн Лапыцька не мог заснуць. І не сказаць, каб мулка было паслана ці прусы завяліся. Усё было добра, але не спалася — думкі не давалі спаць.

Аб шыбіну з панадворку церлася галіна старой ліпы. Гук ад гэтага атрымліваўся чэрствы, хліпучы. «Адсяку заўтра», — думаў Лаўрэн і зноў, лежачы на палацях, каторы ўжо раз, расслабленым паглядам абводзіў усю сваю невялікую хатку. Нічога не было відаць, толькі цьмяна выплывала з густой цемры акенца ды свяціўся ражок абраза, што быў абкручаны сярэбранай паперкай.

Гэта была ўжо не першая яго бяссонная ноч. З той пары, як памерла жонка Ганна, а здарылася гэта мінулай восенню, на пакровы, нешта не давала яму спаць. Ён пачаў баяцца ночы, клаўся звечара рана, думаў — засне, але галава заставалася ясная, а начная цішыня была звонкая, і ён паступова прывык: за доўгія ночы ўжо некалькі разоў перадумаў сваё жыццё з самага пачатку.

Ганну яму было вельмі шкода. Жылі дружна, наладзілі такую-сякую гаспадарку, займелі чацвёра дзяцей, і на табе — усё, як карова языком злізала. Пачалося з таго, што раптоўна, у адну ноч, памерлі трое дзяцей — учадзелі. Было гэта пад восень. Звечара Лаўрэн добра напаліў у печы, а юшку ў коміне зачыніў рана. Усе паснулі, моцна спалі, і дзеці ўжо не прачнуліся. Толькі болыпанькі, дванаццацігадовы Грышка, раптам страшна крыкнуў праз сон, усхапіўся з ложка, дабег да дзвярэй і ўпаў ля парога, перакуліўшы вёдры з вадою. Неўзабаве памёр чацвёрты сын — ад тыфусу, які занеслі ў вёску бежанцы. А праз колькі месяцаў і Ганны не стала: узяла сабе ў галаву смерць дзяцей, уся ссохла, змарнела, толькі вочы свяціліся. Перад самай яе смерцю Лаўрэн хліпаў носам, гаварыў ёй:

— Дзякуй табе за гэта жыццё... Можа, там сустрэнемся.

Ганна ўткнулася яму тварам у плячо, заплакала:

— Ой не сустрэнемся, Лаўрэнка. Закапаюць у зямлю, чэрві з'ядуць — і ўсё...

Ён справіў добрыя хаўтуры па жонцы і па дзецях, наняў у Бабруйску яўрэяў-каменячосаў, якія з дзікіх палявых валуноў высеклі прыгожыя помнікі. Пяць помнікаў паставіў ён. Дзеля ўсіх гэтых выдаткаў прадаў сваю палосу — дзве дзесяціны зямлі — Кандрату Гаранку. І засталася ў яго хатка, сабачка Мурзік і тры курыцы, што сядзелі пад печчу і кожную ноч лопалі там крыламі, сонна варушыліся ў пяску.

Лаўрэн устаў з палацяў, падышоў да лавы, пачаў вадзіць па ёй рукой — шукаць конаўку, каб напіцца вады. Траціць запалкі не хацелася, і ўсё гэта ён рабіў у поцемку. Рука наткнулася на нешта мяккае, цёплае — ён аж уздрыгнуў. Потым успомніў: Цьфу! Гэта ж Мішка Сырамалот, кватарант, прыйшоў учора позна з вяселля ў маёнтку, быў выпіўшы і заваліўся спаць на лаву. Мішка гэты быў далёкі Ганнін родзіч з Арэхаўкі, служыў конюхам у маёнтку. І ягоныя бацькі ўпрасілі Лаўрэна, каб хлопец кватараваў у яго. Лаўрэн згадзіўся, жывая душа ў хаце, дый трохі бульбы і сала плоціць за начлег.

— Мішка, — прасіпеў Лаўрэн, — чаго ты тут разлёгся, чортаў хлопец? Хіба няма ложка? Застудзішся ж. Куды ты вядро з вадой дзеў?

Але Мішка толькі нешта мармытаў і перавярнуўся на другі бок. Лаўрэн не стаў будзіць хлопца, сам знайшоў вядро, напіўся вады. П'ючы, успомніў, што Мішка ўчора слаба стаяў на нагах, быў дужа вясёлы і крычаў: усім царам і падцаркам наступіў канец, у Петраградзе за галоўнага цяпер Ленін і ён усіх парабкоў і яго, Мішку, не дасць у крыўду.

Лаўрэн вельмі ўзрадаваўся, што ўспомніў гэтыя Мішкавы словы.

Многія ў вёсцы чакаюць не дачакаюцца перамены ў жыцці: чакаюць канца вайны, голаду, галечы. Сам Лаўрэн даўно гэтага чакае, хоць ён і няўдаліца, прапашчы чалавек, хоць яму часам жыць не хочацца, як успомніць пра дзяцей і Ганну, што ляжаць у зямлі.

«Каму першаму сказаць пра гэта? — падумаў Лаўрэн. — Ну, вядома ж, Бацюту, кавалю. Ён усё гаворыць, што толькі Ленін дасць сялянам зямлю і волю.

Ну і ўзрадуецца ж Бацюта!»

Ледзь развіднела, Лаўрэн абуў буркі са старымі галёшамі, прывязаў галёшы дротам, каб не звальваліся, накінуў на плечы кажух і хуценька выйшаў на вуліцу, не разбудзіўшы Мішку.

Зямля, як соллю, была абсыпана шэранем. З некаторых комінаў віўся ў неба дым. Але Чмялі яшчэ спалі, бо работы ў полі і на лузе ўжо не было, а снег, каб паехаць у дровы, яшчэ не лёг. Над хатамі, у бледным світальным небе, калыхаліся чорныя ліпы. Яшчэ відны былі слабыя зоркі, але іх ужо змывала з неба, як памялом змятала, халоднае вішнёвае світанне. Недзе ўдалечы маўклівых палёў нараджалася сонечнае ззянне, і ад гэтага на душы было спакойна і прасветлена, быццам ранішняй чыстай расой нехта дужы і вясёлы абпырскаў душу.

Лаўрэн прайшоў па ціхай вуліцы, звярнуў у выгараджаны жэрдкамі завулак, спусціўся ў лагчыну, што зарасла альхоўнікам. Тут, над неглыбокім балоцістым ручаём, які ў вёсцы называлі Гразёўкай, стаяла кузня. Належала яна кульгаваму яўрэю Хаіму Шэрману, але ён хварэў на галаву, жыў у Бабруйску і толькі раз у два ці тры месяцы прыязджаў у Чмялі, каб забраць грошы за арэнду ў Андрэя Бацюты, што працаваў у кузні. Казалі, Хаім раней жыў недзе ў Кішынёве, і там яму ў час пагрому перабілі нагу, спалілі ягоны дом. Калі пры ім нехта раптам крычаў: «Агонь!» — ён бялеў, закрываў твар рукамі і адразу адыходзіўся ад людзей убок.

Кузня была невялікая, з пачарнелай ад часу і дыму гонтай на даху, з вузкім акенцам. Да яе быў прыбудаваны станок — каваць коней.

Яшчэ з завулка Лаўрэн убачыў — свеціцца ў акне кузні чырвоны агеньчык, быццам вока нейкага звера бліскае з цемры. Значыць, Бацюта ўжо там.

Ён адчыніў дзверы кузні, і адразу ў твар яму ўдарыла гарачым паветрам, дымам, пахам гарэлага драўнянага вугалю, звонам жалеза. Белыя воблакі пары плавалі ўсюды.

— Здароў, Андрэй! — весела гукнуў Лаўрэн, асцярожна ступаючы, каб за што не зачапіцца. Толькі праз колькі хвілін ён зразумеў, што не самая ранняя птушка сёння: у кузні акрамя Бацюты і яго памагатага, сына Шэрмана Лёўкі, ужо былі Яўхім Сцепанюга і Людвік Перуноўскі. «Чаго яны так рана прывалакліся? — з нейкай рэўнасцю падумаў Лаўрэн. — Можа, Мішка, п'яная галава, паспеў ужо і ім пахваліцца навіной?»

Але ў кузні, відаць, яшчэ нічога не ведалі, бо твары ва ўсіх былі звычайныя, будзённыя. Гэта падбадзёрыла Лаўрэна.

— Здароў, Лаўрэн, — моцна сціснуў яму руку сваёй мядзведзевай лапай Бацюта.

Быў ён запэцканы, гарачы, з мокрымі грудзьмі, што бялеліся праз расхрыстаную кашулю. Нават на жоўтых вусах успыхвалі кропелькі поту.

— Як твае куры маюцца? — тыцнуў Лаўрэну сухенькую руку Перуноўскі, дробненька засмяяўся.

— Чакаюць, калі твой певень у госці прыйдзе, — адказаў Лаўрэн.

Перуноўскага ў вёсцы звалі «шляхціц». Можа, і былі яго продкі са шляхты, але сам ён быў звычайным чорным мужыком, што многа рабіў, мала еў і меў шасцёра дзяцей. Гэта не перашкаджала яму, аднак, быць ганарыстым, хоць перад самім д'яблам трымаць рукі ў бокі.

Яўхім Сцепанюга, худы, ваўкаваты, глянуў на Лаўрэна спадылба, моўчкі паціснуў руку.

«Вось чалавек: абцугамі слова не выцягнеш», — падумаў Лаўрэн.

Відаць, сваім прыходам ён перарваў гаворку, бо праз некалькі хвілін, калі скончылі здароўкацца, яна ўсчалася зноў.

— Дык пайшоў я да гэтага самага Гаранка, — расказваў Перу Ноўскі, збіўшы на патыліцу пакамечаную шапку, — а яны ядуць. Усё сямейства, значыцца. Сёрбаюць зацірку, аж за вушамі трашчыць. Яда, я вам скалеў, небагатая, хоць яны і багацеі. Мая Агата такую самую зацірку дзецям варыць. Куды ён, Гаранок, гэтыя грошы дзяе? У Сяргеевічах, дзе я раней жыў, быў такі пан Сякерскі. Дык ён перад смерцю ўсе грошы з мёдам паеў, каб нікому не засталіся. Можа, і

Кандрат так зробіць...

— Гаранок хітрэйшы, чым ты думаеш, — звузіўшы ад гарачыні вочы, сказаў Бацюта.

Ён трымаў у горне жалезны брус, правай рукой вагаў рычаг ад мяха. З горна вогненным роем выляталі іскры, асвятлялі ягоны твар. Потым Бацюта схапіў малаток, сказаў падручнаму:

— Давай, Лёва, кладзі жалеза на кавадла... — і праз якую хвіліну крэкнуў: з усяго пляча ўдарыў молатам па чырвоным метале. Шуганулі ў бакі іскры. Жалеза паддавалася моцным ударам мякка, як воск, сплюшчвалася. Лёва, рабы, гарбаносы, круціў вішнёвы брус абцугамі, а Бацюта біў і біў молатам, быццам перад ім, на кавадле, ляжаў закляты вораг, якога трэба знішчыць.

— Ну і люцыпары, — задаволена прыцмокваў языком Перуноўскі, засланяючыся рукамі ад іскраў. Нават маўклівы Сцепанюга не вытрымаў, сказаў пра Бацюту:

— Добра б'е...

А Бацюта, памахаўшы молатам, стаяў, цяжка дыхаў, грыз жоўты вус. Потым выцер далонню пот з ілба — на лбе засталіся чорныя плямы, — зноў загаварыў пра Гаранка:

— Хітрэйшы ён, мужыкі... Ён зямлю купляе. Кавалак у пана Незабітоўскага, кавалак у таго, у сяго. Вось і ў цябе, Лаўрэн, купіў. Яго грошы, яго багацце — зямля. А потым будзе ў арэнду гэтую зямлю здаваць, скуру здзіраць з арандатараў. І зноў свой капітал павялічыць.

— Бач ты, — шмаргануў рукой па рэдкіх сіваватых валасах Перуноўскі. — Дык ядуць яны, а тут у хату старцы зайшлі: сляпая Дзюндзіха з унучкай. Думаеце, ім Гаранок хлеба даў ці сала? Трасцу! Нос адвярнуў і сваю зацірку малоціць. А яго Васіль, гэты жарабок, ціхенька яйка разбіў, выпіў, вады хутчэй у шкарлупіну ўліў і падае малой. Тая дурніца і п'е. А Васіль аж калоціцца, смяецца...

— Гэты смех ім яшчэ бокам вылезе, — раптам павольна, з нечаканай злосцю ў голасе, сказаў Сцепанюга.

Усе глянулі на яго. Тут і хацеў Лаўрэн паведаміць усім сваю навіну, але знадворку раптам бухнулі ў дзверы, і ў кузню як не ўваліўся Сямён-артылерыст, пакалечаны пад Порт-Артурам. Быў ён, як заўсёды, без шапкі, густыя, гліністага колеру валасы кучаравіліся. Ён паздароўкаўся, сеў проста на парог і весела паскардзіўся:

— Зрабіў бы ты мне жалезную нагу, Андрэй. А то нешта мая дзеравяная мяне не трымае. Руку не трэба, ліха з ёй — адной трымаць лыжку хопіць, а нагу зрабі, бо мужыку трэба па зямлі цвёрда хадзіць.

Ён гаварыў і спрытна круціў адной рукой цыгарку, шырокім чырвоным языком змочваў газетную паперу. Не дачакаўшыся адказу, зноў загаварыў:

— Што будзе з вайной, Андрэй? Немцы ж нашых б'юць, як камароў! Паддаліся германцу, ах вы, ваякі, мурашак вам у штаны...

— Табе, Сямён, японцы ў каршэнь натаўклі, а ты хочаш Вільгельма скруціць у бараноў рог, — падкалоў яго Перуноўскі.

Сямён ні кропелькі не пакрыўдзіўся, пыхнуў тытунёвым сінім дымам:

— Не хачу я нікога круціць, Людвічак... Мне самому нагу і руку адкруцілі. А японцы, я скажу, хоць і дробныя з выгляду, а дужа баявыя... Хоць што рабі, лезуць, і ўсё. Помню, форма ў нас белая была, прыгожая. Дык яны шпок і шпок нашых. Іх нідзе не відаць, а нашы хлопцы, як снапы, падаюць. Вахмістр і кажа: форма наша белая, дужа прыкметная. І мы ўсе тады — плёх! — у лужыну, дзе ўбачым, каб чорнымі зрабіцца. Як свінні, гразь шукалі...

— Вайну трэба канчаць, Сямён, — строга звёў бровы на пераноссі Бацюта, — каму яна што добрае зрабіла? Бачыш — і цябе пашкуматала. І тысячы такіх, як ты. Толькі багацеям яна падабаецца, бо яны не ведаюць, што такое акоп, што такое, як куля па жывой косці стукне. Ім грошы трэба, чужая зямля. А народ хай лье кроў, народу многа. Ленін кажа: далоў вайну! Мір і хлеб беднаму люду! І таварыш Ленін пераможа.

Тут Лаўрэн не вытрымаў. Адчуваючы, як калоціцца ад узбуджэння сэрца, ступіў крок да Бацюты:

— Андрэй, твой Ленін перамог. У Петраградзе, як гэта яе?.. рэла... рэвалюцыя. Мне Мішка Сырамалот сказаў.

Ён ажно ўспацеў, і не ад гарачыні, ад хвалявання душой чуў, што гаворыць вельмі важныя для Бацюты і для ўсіх словы.

Бацюта ледзь не выпусціў з рук малаток, схапіў Лаўрэна за рукаў кажуха:

— Што ты сказаў? Дзе ты чуў гэта?

— Мне Мішка, Ганнін сваяк з Арэхаўкі, сказаў. Ён у маёнтку служыць і там учора чуў... Ды не цягні ты так за рукаў, Андрэй, адарвеш, а прышыць няма каму будзе...

Усе паўставалі з месцаў, глядзелі на Бацюту, чакалі, што ён будзе казаць. Бацюта стаяў, святлеў тварам, быццам узыходзіла ў ягонай душы сонца. Потым садраў з галавы кепку, шпурнуў яе на брудную земляную падлогу:

— Пачалося, хлопчыкі вы мае... Ах, як добра!

І ўсе заўсміхаліся разам з ім, зрабіліся вясёлыя, бо ведалі — Бацюта такі чалавек, што не будзе дарэмна радавацца і смяяцца, і калі ён радуецца, значыць, прыйшла сапраўдная, вялікая радасць, радасць для ўсіх.

— Лёза, тушы агонь! — крыкнуў Бацюта. — Усе пойдзем на вёску. Пойдзем да Мішкі Сырамалота.

Узбуджанай гурбой выйшлі яны з кузні, толькі Лёва застаўся, глянуўшы на ўсіх сумнымі вачыма. Неба ўжо было зусім светлае. З-за недалёкага лесу выкочвалася сонца, яркае, прыгожае, нібы чырвонае яйка на вялікдзень. Яны ішлі па балоцістай лугавіне да вёскі. Уперадзе шырока і размашыста крочыў Бацюта. За ім ледзь не подбегам спяшаліся Лаўрэн Лапыцька, Людвік Перуноўскі і Яўхім Сцепанюга. Сямён-артылерыст адстаў, чыкільгаў далёка ззаду, весела махаў мыліцай, нібы шабляй.

Лаўрэн глядзеў на шырокую спіну Бацюты, на ягоную патыліцу, дзе ў русых спатнелых валасах быў відзён вузкі светлы паясок, выціснуты кепкай — кепку Бацюта так і не падняў з падлогі ў кузні, — і радаваўся, што сябруе з гэтым смелым моцным чалавекам, што першы паведаміў яму навіну, ад якой, здаецца, зрабілася вышэйшае неба.

— Не твой Ленін, як ты сказаў, Лаўрэн, а наш, наш Ленін, — гаварыў Бацюта, лёгка пераскокваючы лужыны, зацягнутыя зыркім блішчастым лёдам. Ён чакаў гэты дзень, верыў у яго і ўсё-ткі трошкі разгубіўся ад навіны, трошкі пайшла кругам галава, быццам выпіў нечага моцнага. За свае сорак гадоў, пражытых на зямлі, многае давялося яму перажыць і ўбачыць. Нарадзіўся ў гэтых мясцінах, трохі далей адсюль па Бярэзіне, у лясной вёсачцы. У дваццаць гадоў разам з бацькамі, з братамі і сёстрамі паехаў у далёкую Сібір, дзе, як казалі, перасяленцаў чакаюць малочныя рэкі, дзе, колькі хочаш, можаш араць зямлі, толькі вызвалі яе ад тайгі. У той тайзе, казалі, расце дзіўная ягада — вінаград, саладзей якой нічога няма на свеце. Па дарозе ён згубіўся, галадаў, спаў у канавах і ў скірдах саломы. Ён забыў смак хлеба, але ў цёмныя восеньскія ночы сніў у кампаніі такіх жа галодных бадзяг залатую ягаду-вінаград, якую ў дрымучых лясах вартуюць мядзведзі. Потым трапіў у Маскву, працаваў на тэкстыльнай фабрыцы, на заводзе, уступіў у бальшавіцкую партыю, быў паранены на Прэсні. Была сібірская ссылка, закаваны льдом і засыпаны снегам Енісей, кедры над ім, чорныя і вострыя, падобныя на штыкі салдат, што вялі яго па вуліцах Краснаярска ад вакзала да перасыльнага пункта. У пятнаццатым годзе яго параніла на фронце ў Галіцыі. Валяўся ў шпіталях, трохі падлячыўся і быў як добры слесар накіраваны ў Маскву ў ваенны поездмайстэрні. Тут былі свае. Шмат бальшавікоў. Асабліва спадабаўся яму Серабракоў, спагадлівы, сардэчны чалавек. Разам з поездам трапіў у родныя мясціны, у Бабруйск. А адтуль, як параіў той жа Серабракоў, летам перабраўся ў Чмялі, бо па стану здароўя ўрачы прызналі непрыгодным для вайсковай службы. На другі ж дзень узяў у рукі касу і пайшоў касіць сена на панскім лузе. Чмялёўцы падзівіліся, пастаялі і таксама пабеглі дадому па косы. Тая касьба, тая ліпеньская раса зрабіла яго для мужыкоў сваім чалавекам.

Усяго, як кажуць, хапала ў жыцці, і солі, і гарчыцы, і вось зараз ён сустрэў дзень, аб якім марыў з сябрамі яшчэ ў студзёных сібірскіх снягах.

Яны ўвайшлі ў Лаўрэнаву хату, толькі Сямён-артылерыст цягнуўся яшчэ недзе ззаду. Мішка спаў. На яго поўных, крыху адтапыраных губах уздрыгвала ўсмешка.

— Уставай, кот марцовы, — нецярпліва тузануў яго за плячо Лаўрэн.

Мішка ўсхапіўся з лавы, спалохаўся, не разабраўся, што за людзі будзяць. Відаць было — яшчэ туманіць яго ўчарашні хмель.

— Скажы, Міхал, — звярнуўся да яго Бацюта, — хто табе сказаў, што ў Петраградзе рэвалюцыя? — Голас Бацюты перарываўся ад хвалявання.

— Вунь яно што, — павесялеў Мішка, — а мне здалося — гэта я ў канюшні сплю і парсюк Гайкевіч мяне за каўнер бярэ, будзіць. Лявон Цмыг сказаў. Ён у Бабруйск ездзіў — мыла і цвікоў купіць. А там яго швагер на фарштадзе робіць. Ды ты не сумлявайся, Бацюта, точна — гэта самая яна і ёсць, як яе...

— Рэвалюцыя, — падказаў Людвік Перуноўскі.

— Ага... — Мішку падабалася, што ўсе мужыкі і сам Бацюта так прыслухоўваюцца да ягоных слоў. — І яшчэ Гайкевічаў Аркадзь гаварыў па дарозе, калі яго Лявон у маёнтак вёз...

— А гэты шпачок навошта сюды прыехаў? — здзівіўся Бацюта.

— Відаць, на бацькавы харчы, — услых падумаў Лаўрэн, — згаладнеў у горадзе, па дзеўках бегаючы,..

— Даліся табе, Лаўрэн, гэтыя дзеўкі, — хмыкнуў Перуноўскі, — пільнуй лепш сваіх курэй...

— От чалавек, — Лаўрэн аж ляпнуў сябе рукамі па сцёгнах, — усюды свой язык, як шыла, уточыць...

— Дзевак у яго, вядома, хапае, — гаварыў між тым Мішка Сырамалот, і голас яго прарэзваўся, дужэў, — толькі ён усюды ездзіць і сюды прыехаў, каб за яго галасавалі на выбарах, што будуць...

— Не за яго, а за ягоную партыю, — паправіў Мішку Бацюта, — за беларускіх эсэраў. І яны, бач ты, заварушыліся... Нацыянальныя павадыры, — вочы ягоныя пастражэлі, ён кашлянуў у кулак.

— А яшчэ — ведаеце што? — Мішкавым навінам, здавалася, не будзе канца. — Там у маёнтку, у флігелі, Іван Міхейчык ляжыць збіты, як горкі яблык. І з ім Радзімовічаў Антон. Лес яны хацелі секчы, ды Баўтрук, ваўчыная морда, вынюхаў. Білі іх, аж мяса ў бакі ляцела...

— Хто біў? — пацямнелымі вачыма глянуў на яго Бацюта.

— Казакі. І Гайкевіч, аканом наш, круціўся там, радаваўся.

— Радаваўся, кажаш? — Бацюта павярнуўся да Сцепанюгі. — Яўхім, бяры сваіх старэйшых хлопцаў. А ты, Людвік, пакліч з таго канца Рыгора Крываноса і Пятра Зайца. Хто ў нас яшчэ ў камітэце? Павел Макароў? Зойдзем і па яго. — Ён шырокімі белымі зубамі грыз вусы. — Мужыкі, гайда ў маёнтак! Будзем бальшавіцкую сялянскую ўладу ў Чмялях аб'яўляць.

— Вось гэта дзела! — заззяў Мішка. — Гэта па-нашаму...

Нахіліўшыся над цэбрам, ён выліў сабе на галаву ледзь не вядро вады. Страсянуў мокрымі валасамі, што адразу пацямнелі, усміхнуўся:

— Давай каманду, Бацюта.

— Там жа казакі, — асцярожна пачухаў патыліцу Лаўрэн.

— Ну і што? — ужо ішоў да дзвярэй Бацюта. — Ім вайна з германцам і з мужыком даўно ўжо абрыдла, як горкая рэдзька. Пойдзем, хлопцы.

Усе выйшлі з хаты, акрамя Лаўрэна, што схапіў раптам нейкую анучыну і пачаў, старанна і злосна, выціраць на падлозе ваду, якую разліў Мішка.

— Бач ты, наплёхаў, як свіння, — мармытаў ён, поўзаючы на каленцах. — Ведама ж, не свая хата... Хай падлога гніе... — І хацелася яму, каб хутчэй аціхлі цвёрдыя размашыстыя крокі за акном, на вуліцы. Так яму хацелася гэтага, што здавалася, вось-вось ён заткне вушы. Да Лаўрэнавай хаты між тым жвава чыкільгікаў Сямён-артылерыст. Убачыўшы, што ўсе выходзяць на двор, спытаўся, цяжка дыхаючы:

— Куды вы, народ?

— У маёнтак. Пойдзем Гайкевічу пяткі паказычам, — весела трасянуў мокрай галавой Мішка, — зараджай, артылерыя, сваю марціру, — ён кіўнуў на Сямёнаву мыліцу.

Сямён узрадаваўся, закруціў мыліцай над галавой, аж паветра засвістала, сказаў Мішку:

— Гэта, брат ты мой, драўляная карцеч. Па спіне як перацягне, забудзешся, дзе матчына магілка.

А да іх ужо пад'язджаў на калёсах Яўхім Сцепанюга. Ён стаяў на ўвесь рост, шлёгаў каня пугай. Сыны, іх было трое, маўклівыя і сур'ёзныя, як бацька,

сядзелі, падкурчыўшы ногі.

— Гэй, Сцепанюжачкі, — крыкнуў ім Мішка. — Куды кіруеце? Можа, у Запольцы, на вечарынку?

Сцепанюгі заўсміхаліся.

— Сядай сюды, — сказаў старэйшы, Мікіта, — тут салома мяккая.

— Сядайце і вы, — глянуў Яўхім на Бацюту і Сямёна-артылерыста, — усім месца хопіць. Там Людвік таксама каня запрагае...

Калёсы заляскаталі па мёрзлай вуліцы.

— Стары Ігнат памёр, — уладкоўваючы сваю драўляную нагу ў калёсах, сказаў Сямён-артылерыст. — Сёння хаваць будуць.

Усе замоўклі. Толькі Мішка, вясёлая душа, і тут не вытрымаў:

— Паспяшаў дзед. Новае жыццё пачынаецца, а ён памёр.

— Ціха ты, — строга абарваў яго Яўхім Сцепанюга, — чалавек памёр, а ты зубы скаліш.

Калі калёсы ад'ехаліся ад хаты, Лаўрэн Лапыцька шпурнуў у кут мокрую анучу, колькі хвілін пастаяў моўчкі, заплюшчыўшы вочы. Чаму ён не паехаў разам з усімі? Хіба ён палахлівец, смерці баіцца? Не. Ягоныя дзеці малыя памерлі ўжо, чаго яму, старому, сівому, баяцца сырой зямелькі? Усе там будзем. Але ён не мог узняць руку на закон, на людзей, казакоў, лесніка, аканома, якія ахоўвалі гэты закон. Закон быў, вядома, глухі да яго, Лаўрэнавага, гора, закон быў сляпы, бо не бачыў Лаўрэнавых слёз, але гэта быў закон, нешта ўсеўладнае і непераможнае, як смерць.

Ён павольна выйшаў з хаты, пастаяў на двары. Ён думаў: «Якую добрую навіну прынёс я сёння Бацюту і ўсім. Як усе ажылі, узрадаваліся. І ўсе паехалі ў маёнтак, хоць у казакоў вострыя шаблі. А я застаўся. Я застаўся, хоць у мяне гора большае за іхняе і яго ніхто нічым не змерыць...» Такія думкі нарадзілі ў душы нейкае шчымлівае шкадаванне да самога сябе, слабога, безабароннага, здавалася, хвіліна-другая — і ён заплача. Але ён не заплакаў, бо слёз пасля Ганнінай смерці ўжо не было. Ён ціха выйшаў з двара, пайшоў па вуліцы. З цёмнага неба ляцелі рэдкія белыя сняжынкі. Быццам недзе патухла вогнішча, і вецер раздзімаў сівы попел. За ім з двара выбег Мурзік, весела гаўкнуў.

— Мурзік, ідзі дамоў, — тупнуў нагою Лаўрэн.

Але сабачка стаў на заднія лапы, віляў хвастом.

— От я табе дам, — Лаўрэн сагнуўся, падняў з зямлі трэску, кінуў ёй у Мурзіка.

Той трохі адбегся, сеў, глядзеў на гаспадара, і вочы ягоныя былі, як чалавечыя.

Лаўрэн пайшоў далей па вуліцы, потым аглянуўся — Мурзік бег следам. І ад гэтай сабачай вернасці і любві пацяплела раптам сэрца, сціснулася ў мяккі камяк, заныла даўно страчанай пяшчотай.

— Ідзі сюды, — пазваў ён Мурзіка, — ідзі, мой беленькі, харошанькі...

І калі сабака падбег, Лаўрэн узяў яго на рукі, пачаў гладзіць.

Так ён ішоў па вуліцы і праз колькі хат убачыў, як на двары стаіць Антон Радзімовіч, сякерай няўмела вычэсвае крыж.

«Гэта ж Ігнат памёр, — успомніў Лаўрэн. — Быў чалавек і патух, як свечка...»

Ён зайшоў на Радзімовічаў двор, убачыў, што рукі ў хлопца дрыжаць.

— Дай памагу, — сказаў Лаўрэн.

Ён узяў сякеру, тапарышча было цёплае ад Антонавых рук, лёгенька цюкнуў па крыжы. Белая трэска ўпала на зямлю. Падбег Мурзік, панюхаў.

«І чалавек, як гэтая трэска, — думалася Лаўрэну. — Крычым: хлеба, зямлі. А прыйдзе дзень — самі ў гэту зямлю ляжам...»

— Ты ж, здаецца, учора ў маёнтку быў, — падняў ён вочы на Антона.

— Ат, і не пытайцеся, дзядзька, — Антон уздрыгнуў, згорбіўся і адышоўся ўбок.

Між тым калёсы, якімі кіраваў Яўхім Сцепанюга, весела грукацелі ўжо на ўскраіне Чмялёў. Трохі ззаду ехаў Перуноўскі. Каля самай крайняй хаткі, нізенькай, небагатай, Бацюта сказаў Сцепанюгу: «Пачакай трошкі, Яўхім», —і саскочыў з калёсаў. Тут ён жыў, быў, як казалі вяскоўцы, у прымах у Тэклі Гарбунковай, адзінокай салдаткі. Гэта яе твар бялеў у акне, гэта яна сядзела ля акна, глядзела на вуліцу і, ён ведаў, чакала яго. Нялёгка заваяваў ён горкае і салодкае шчасце кахаць гэту жанчыну. Чалавек у гадах, суровы, нават грубаваты, ён у глыбіні душы з нейкай трапяткой юначай сарамлівасцю марыў сустрэць на сваім нялёгкім шляху тую, якая змагла б падзяліць з ім радасць і гора, болей гора, бо мала пакуль што радасці выдзеліў яму лёс. Муж яе загінуў у першыя месяцы вайны. Бацюта ведаў: яна кахала свайго мужа, вочы па ім выплакала, як прызнавалася сама. Прыйшла неяк у кузню, ціхая, сумная, папрасіла вілкі паправіць — паламаліся, і нечым чыгуны ў печ ставіць.

«Колькі ж у цябе, Тэкля, Чыгуноў?» —пацікавіўся Бацюта.

Ціха адказала, глянуўшы яму ў вочы:

«Адзін чыгунок...»

«А што, калі я свой чыгунок прынясу... Два будзе», — ён і цяпер, і, відаць, усё жыццё будзе помніць, як сказаў тады гэтыя словы, як, халадзеючы сэрцам, чакаў, што яна адкажа.

Бацюта ўвайшоў у хату, і Тэкля адразу ўстала яму насустрач:

— Можа, паясі?..

— Не, Тэкля, паем пазней. — Ён паклаў руку ёй на плячо. — У маёнтак зараз еду...

— Чаго? — спачатку не зразумела яна. Потым, па Бацютавых вачах, яшчэ па нечым, што было відно толькі ёй, здагадалася, папрасіла:

— Андрэечка, ты ж глядзі — беражы сябе...

— Добра, Тэкля, — адказаў Бацюта.

Ён увайшоў у камору, у куце разгроб старое рыззё, рознае ламачча. Дакапаўшыся да самага ніжняга бервяна каля падлогі, знайшоў белую дошчачку, павярнуў яе ўбок. З выдзеўбленай у сцяне схованкі дастаў загорнуты ў палатно рэвальвер, жменьку патронаў. Патроны высыпаў у кішэню, рэвальвер працёр ад змазкі, схаваў за пазуху.

— Ты ж прыходзь вячэраць, Андрэй, — сказала Тэкля.

Ён нічога не адказаў, толькі кіўнуў галавой, выйшаў на вуліцу.

Калі яны ўехалі ў лес, Сямён-артылерыст спытаўся:

— Скажы, Андрэй, а што з зямлёю бальшавікі зробяць?

— Як што? Зямлю аддадзім тым, хто на ёй працуе, сялянам. Без выкупу.

Бацюта глядзеў уперад, і яго валасы струменіліся пад ветрам.

— А ўсе ж гавораць, што трэба чакаць Устаноўчага сходу, што толькі ён, значыцца, гаспадар зямлі. А калі той сход, бог ведае.

— Не ўсе так гавораць, Сямён, а эсэры, сацыялісты-рэвалюцыянеры. Іхні Несцераў у Савеце сялянскіх дэпутатаў у Мінску за начальніка. Але я думаю, нядоўга яму цяпер сядзець там засталося.

Калёсы падскоквалі на каранях, вузкая блакітная палоска неба ззяла ўгары, вецер шумеў у верхавінах дрэў, матлялася на ветры сівая грыва каня, а яны ўсё ехалі, і з кожнай хвілінай набліжаўся маёнтак. Яны не ведалі, што іх чакае там. Але яны ведалі — надышоў іхні дзень, на іхнюю вуліцу, забытую людзьмі і богам, прыйшло свята.

Прыехалі на двор маёнтка, выскачылі з калёсаў, агледзеліся. Усё наўкола быццам вымерла. Вокны на ніжнім паверсе панскага дома былі глуха зачынены аканіцамі. З верхняга паверха, з крайняга акна, палахліва выглядваў нечы твар — белы, маленькі кружочак прыляпіўся да шкла. Мішка пагразіў кулаком — той адразу знік — тузануў Бацюту за рукаў:

— Пойдзем да парабкоў у флігель. Там Іван ляжыць. Здорава яму са спіны крывянку пусцілі...

Пад'ехаў Людвік Перуноўскі. З ягоных калёсаў вываліўся стары Міхейчык, слёзна глянуў чорнымі вачыма:

— Дзе мой сын?

Яму ніхто не адказаў. Усе моўчкі ішлі да флігеля, міжволі азіраючыся, бо з-за кожнага вугла ў спіну маглі ўляпіць кулю. Міхейчык борздзенька бег збоку, як худы малы хлапчук, у якога чамусьці маршчыністы лоб і снежныя ад сівізны валасы.

Мішка бухнуў нагою ў нізенькія чорныя дзверы, усе гуртам увайшлі ў флігель, і на імгненне халадок пабег між лапатак — на лаве каля прасторнай няўклюднай печы, у якой віднеліся закураныя чыгуны і вёдры, сядзелі казакі, чатыры ці пяць чалавек.

«Ну і ўліплі», — падумалася Мішку, але ён нічым не выдаў сваёй разгубленасці, бо заўважыў, што твары ў Казакаў дужа дабрадушныя, мірныя, нават вінаватыя.

Усяго нейкую хвіліну працягвалася маўчанне. Потым самы пажылы з Казакаў, плячысты, са смуглым тварам, на якім сінеў доўгі рубец, узняўся з лавы, чамусьці зняў шапку, падышоў да Бацюты, відаць, здагадаўся, што сярод усіх гэтых людзей ён самы галоўны.

— Грамадзянін начальнік, — сказаў казак, і голас у яго быў мяккі, — адваяваліся мы. Той, каму пралітай крыві мала, падаўся ў бок Бабруйска. Сотнік Панкратаў іх павёў. А мы вось, — ён паказаў рукой на сваіх таварышаў, — рашылі шаблі ў зямлю ўваткнуць. Да сваіх станіц, да жонак і дзетак будзем дабірацца.

— Ну і правільна, — адразу ажыў, павесялеў Мішка, — няма ўжо з кім ваяваць, станіца. Супроць народнай рэвалюцыі не папрэш.

Усе загаманілі, заўсміхаліся, замахалі рукамі, быццам некалькі хвілін да гэтага былі сонным мёртвым лесам, ды падзьмуў вецер, наляцеў віхор і разбудзіў лес.

— Дзе мой сын? — як не закрычаў раптам Міхейчык і, адзіны з усіх, з нянавісцю глянуў на Казакаў.

Пажылы казак увабраў галаву ў плечы, паказаў рукой на яшчэ адны дзверы, што былі прарэзаны каля самай печы:

— Там, за сцяной на саломе, нейкі хлопец ляжыць. Панкратаў з рыжым Казловым яго білі.

Міхейчык, як маленькі злы певень, рынуўся ў гушчу Казакаў, распіхаў іх, плечуком ударыў у дзверы.

Проста на падлозе, уткнуўшы галаву ў салому, ляжаў Іван, голы па пояс. Над ім завіхалася маладзенькая кухарка з маёнтка Матруна Сазанавец, светлавалосая, невысокая, смяшлівая. Яна прыкладвала да чырвонай Іванавай спіны нейкія кампрэсы ці прымочкі. Ёй памагаў казак, таксама малады, з чорным кучаравым чубам.

— Іванька, — укленчыў каля сына Міхейчык, і ягоныя плечы затрэсліся, — чаго ты тут ляжыш, сынок? Што ж яны з табою зрабілі?

Іван рыўком узняў галаву, убачыў аднавяскоўцаў, і пацямнелыя ад болю вочы ажылі. Ён нават спрабаваў устаць, але Матруна не дала.

— Ляжы ты ўжо, герой...

Але Іван усё-такі прыўзняўся, скрывіўся ад болю, аслабела стаў на калені, сказаў, звяртаючыся да ўсіх і ў першую чаргу да Бацюты:

— Новая скура вырасце... Чорт з ёй... Косці, здаецца, цэлыя... Ну і білі, гады.

Ён быў у гэтыя хвіліны такі прыгожы: бледны, асветлены радасцю твар, узнятая ўверх галава з чорнай шапкай кароткіх валасоў, голыя, смуглыя, пакрытыя чорным пушком грудзі.

— Ты, Іван, як Сценька Разін, — глянуўшы на сябра, успомніў нядаўна пачутую песню Мішка Сырамалот.

Яму захацелася зараз — хай сабе баліць! — таксама стаяць на каленях на гэтай калючай жоўтай саломе, і каб плечы ў пісягах былі голыя, і каб усе бачылі: і Бацюта, і Перуноўскі, і, вядома, Матруна.

— Лячыся, Іван, — сказаў Бацюта, — болей цябе ніхто пальцам не кране. Улада цяпер наша.

— Праўду кажаш? — усім сваім знявечаным целам хіснуўся да яго Іван.

— Праўду, — важна сказаў Мішка. — Шуганулі ў Петраградзе міністраў. Разам з крэсламі і партфелямі... — Ён сказаў гэта так, быццам сам асабіста зрабіў такую справу.

— Бацюта, мужчыны, — гучна загаварыў Іван, — злавіце Баўтрука. Ён, сабака, недзе тут блізка хаваецца. Так біў... — Ён у нейкае імгненне ледзь не ўсхліпнуў, але авалодаў сабой. — І Гайкевіч ліса добрая. Стаяў збоку, рукі цёр...

— Лажыся! — строга сказала яму Матруна. — Без цябе ведаюць, што рабіць...

— Цішэй, Моця. Яму ж баліць, — папрасіў яе чарнявы казак.

Тут стары Міхейчык быццам прачнуўся, воўкам глянуў на казака, схапіў яго за грудзі:

— І ты біў, гіцаль... Гавары!

Моця адразу ўся зачырванелася, накінулася на Міхейчыка, вось-вось вочы выдзера.

— Не давайце волю рукам. Тады трэба было бараніць свайго сынка...

Чарнявы казак, разгублена ўсміхаючыся, трымаючы ў руках мокрую анучку, ступіў крок да Бацюты:

— Таварышы, каб я, Гаршкоў, біў яго, я паехаў бы разам з Панкратавым. А я застаўся ў вас. Не ўсе ж казакі жывадзёры. Можа, чулі? Быў казачы Урупскі полк, які супроць цара выступіў.

— Веру, братка, веру, — паклаў яму руку на плячо Бацюта.

Але Гаршкоў не скончыў на гэтым. Пакланіўшыся ўсёй грамадзе, сказаў:

— Хачу прасіць у вас, добрыя людзі, дазволу застацца ў вашых мясцінах. На Доне ў мяне нават іржавай падковы не засталося. Маці з бацькам даўно ў зямельцы. Адзін я, як вецер. Дык прашу ўважыць...

Ён яшчэ раз нізка пакланіўся, трасянуўшы чорным чубам. А Матруна раптам зачырванелася, закрыла твар рукою.

— Вось яно што, — здагадаўся маўклівы Сцепанюга, — казачая кроў добрая, густая — хай з нашай кроўю родніцца...

Усе згодна заківалі галовамі. Твар у Бацюты пасвятлеў, памякчэў. І не вытрымала Бацютава сэрца, пашкадаваў чалавека:

— Няхай так і будзе! А цяпер пойдзем старога аканома, як цара з трона, скідаць.

Усе рушылі ў панскі дом. Але Гайкевіч, разгублены, з малочна-белым тварам, ужо стаяў на парозе дома з вялікай вязкаю ключоў у руцэ. Ключы спалохана звінелі.

— Чаго вы прыйшлі, грамадзяне? — раскрыў нарэшце рот Гайкевіч. Потым глянуў чырвонымі пеўневымі вочкамі на Бацюту: — Хто вы такі?

— Я? — усміхнуўся Бацюта. — Каваль..t

— А што робіце?

— Што кавалі робяць? Куюць. — Голас Бацюты пазванчэў. — Шчасце кую, народнае і сваё. І не падстаўляйце пальчыкі, пан аканом, бо малаток цяжкі.

— Апомніцеся, пакуль не позна, грамадзяне! — узняў вочы ў неба, па якім плылі шэрыя хмары, Гайкевіч. — Гэта ж разбой! Ленін, калі яго яшчэ не скінулі, не пратрымаецца ў Петраградзе і тыдня. А тады за ўсё прыйдзецца адказваць законнай уладзе.

— Аддавай ключы, падла, — узмахнуў мыліцай Сямён-артылерыст. — А то галаву растаўку. Увесь ваш род панскі-памешчыцкі пракляты да сёмага калена... — Ён шмаргануў у Гайкевіча з рукі вязку, аддаў Бацюту.

Гайкевіч яшчэ болей збялеў, стаяў, хукаў на пальцы, з якіх была садрана скура. Кропелька крыві расла, круглела, як журавінка.

— Я ж казаў: не падстаўляйце пальчыкі. — Бацюта павярнуўся да Гаршкова. — Як цябе велічаюць?

— Сцяпан я... — Гаршкоў перамінаўся з нагі на нагу.

— Прымай, Сцяпан Гаршкоў, гаспадарку. Помні: за кожны цвік адказваеш. — І перадаў вязку ключоў. — А вам, пан аканом, я параіў бы разам з сямейкай выбірацца адсюль...

Гайкевіч глянуў на яго спадылба, унурыўшы галаву ў плечы, паплёўся ў дом. На двары між тым рабілася шумна. Прыехалі на конях з пільні парабкі, падваліла народу з суседніх хутароў і вёсак. Нехта пасярод двара запаліў вялікі касцёр. Людзі мітусіліся вакол агню, нешта кідалі ў вострае языкастае полымя. Да Бацюты падбеглі Сцепанюгавы хлопцы, прынеслі чатыры вінтоўкі, бярэма шабляў.

— Казакі аддалі, — пахваліўся старэйшы.

Падышоў той самы казак з сінім шрамам на твары, сказаў:

— Пакідаем вам гэтыя жалязякі. А самі на Асіповічы, а там будзе відаць... Эх і пап'ю я вады з Дона...

Ён засмяяўся, як малы, і пайшоў з двара, высокі і шчаслівы.

А людзі быццам ап'янелі. Ужо завялі песню каля флігеля, ужо з дому бег Перуноўскі, хаваючы нешта пад крысом світкі.

— Людвік, пастой, — спыніў яго Бацюта, — што ў цябе там?

Перуноўскі зморшчыўся, як ад зубнога болю, але спыніўся, неахвотна выцягнуў з-пад крыса дзве круглыя закопчаныя жалезіны.

— Што гэта?

— Юшкі з коміна. Ім, панам, навошта яны? Панам за граніцай на гэтых, як іх... курохтах горача. А ў мяне дзеці мерзнуць.

Перуноўскі шмыгнуў носам, глядзеў на Бацюту васільковымі вачыма.

— Ладна, нясі, — спахмурнеў Бацюта, — глядзі, каб ніхто не ўбачыў. Толькі другі раз, Людвік, за гэта па руках стукнем...

А ў гэты час на другім паверсе дома, на верандзе, Дамажыраў ліхаманкава запіхваў у дарожны баул свае рэчы: брудныя кашулі і насоўкі, вязаныя напульснікі, пальчаткі, каробкі з цыгарамі, засаленыя французскія кнігі. Ён халадзеў спінай, чакаў: вось-вось забарабаняць у дзверы, і краем вока, праз мутную шыбіну, глядзеў на двор, дзе кіпеў людскі мурашнік. Як хацелася яму, каб можна было шпурнуць туды бомбу, дзве, тры — хай ляцяць кавалкі гарачага крывавага мяса і расцякаюцца па пяску мазгі. «Рым гіне... Варвары... Варвары...» — як непрытомны, паўтараў ён.

— Мне страшна, — прыхіліўшыся спінай да сцяны, глядзела на яго Зінаіда. — Ігар Аляксеевіч, забярыце мяне з сабой.

Выехалі з двара, развітаўшыся з усімі, казакі; парабкі ладкавалі свае няхітрыя пажыткі і па адным, па двое разыходзіліся ў свае вёскі. Прыбеглі аднекуль Мішка Сырамалот з Рыгорам Зайцам, ужо са стрэльбамі, задыханыя.

— Уцёк, — выціраючы рукавом з ілба пот, злосна сказаў Мішка.

— Хто? — не зразумеў Бацюта, які ў гэты час дамаўляўся з Лявонам Цмыгам, каб заўтра ж з'ездзіць у Бабруйск, разведаць, што робіцца там.

— Баўтрук уцёк, — ледзь не плакаў Мішка, — схаваўся ў пуні, а калі мы сталі ламаць вароты, праз дзірку ў страсе ўцёк у лес.

— У лесе яго не знойдзеш, — упэўнена сказаў Рыгор Заяц, невысокі, худы, з пабітым воспай тварам хлопец. — Ён там, як вужака, кожную шчыліну ведае.

— Нічога, зімой і вужакі пруцянеюць. Мароз прыцісне — прыбяжыць у вёску грэцца, — гэта ўжо Мішка супакойваў сам сябе.

Толькі пасля абеду чмялёўцы выехалі з маёнтка, пакінуўшы там ахову: Гаршкова, Мішку Сырамалота, Рыгора Зайца і яшчэ некалькі маладых хлопцаў-парабкаў. Калі ад'ехаліся ўжо ладнавата, азірнуліся і ўбачылі: высока, на самым вільчыку панскага дома, палымнее сцяг, а каля яго сядзіць чалавек са стрэльбай у руках. Вось чалавек узняў угору стрэльбу, стрэліў, толькі пошчак пайшоў па лесе.

— Ну і Мішка, — задаволена крактануў Сямён-артылерыст, — не хлопец, а віхор — мурашак яму ў штаны.

— А мы таксама можам такое зрабіць, — сказаў раптам старэйшы сын Сцепанюгі Мікіта. З-за пазухі ён дастаў дужа прыгожы залаціста-чырвоны абрус.

— Дзе ты гэта ўзяў? — строга спытаўся ў сына Сцепанюга і краем вока глянуў на Бацюту.

— Знайшоў у маёнтку, — лёгка схлусіў Мікіта.

Ён з трэскам адарваў ад абруса шырокую стужку, саскочыў з калёсаў і прывязаў яе да дугі.

— Мікіта, дай і нам! — закрычаў з задніх калёсаў Іван Міхейчык, што ляжаў на жываце і моршчыўся, калі падкідвала на каляінах.

Бацюта глядзеў, як трапечуць пад ветрам агністыя стужкі, як асвятляюць яны твары людзей, і думаў, што за ўсё сваё жыццё не сустракаў нічога больш прыгажэйшага, чым гэтыя самаробныя сцягі, якія палымнеюць не над барыкадай, не над вежай, а над конскай дугой.

Уз'ехалі на высокі пясчаны курган і ўбачылі свае Чмялі. Непадалёку ад вёскі могілкі, чародка старых бяроз і хвой пасярод поля. Там варушыліся людзі.

— Старога Радзімовіча хаваюць, — сказаў Сямён-артылерыст. — Давайце, хлопцы, і мы туды сходзім. Ігнат усё-такі добры чалавек быў...

Спынілі коней, знялі шапкі і пайшлі на могілкі. Толькі Іван Міхейчык застаўся ляжаць.

Журботна і аднастайна шумелі хвоі. На драўляных, пазелянелых ад часу крыжах матляліся выцвілыя ручнікі. Некаторыя магілы былі без крыжоў, і ніхто ўжо не ведаў, што за людзі ляжаць у іх, такія яны былі занядбаныя, недагледжаныя, як мохавыя купінкі сярод лугу. Вечным сном спала тут вечная галеча. Бацюта ішоў і ўвесь час глядзеў пад ногі, каб не наступіць выпадкова на адну з такіх магіл.

Ігнатаву труну ўжо спускалі на вяроўках у магілу. Людзі стаялі наўкола, каля невысокіх грудкоў жаўтапёсу, і глядзелі ўніз, у яміну, дзе назаўсёды развітваўся з сонцам іхні аднавясковец. Было тут некалькі Ігнатавых аднагодкаў. Сівыя, згорбленыя, з жоўтымі сухімі тварамі, змучаныя доўгім цяжкім жыццём, яны самі здаваліся мерцвякамі, якіх выпадкова адкапалі сёння. Здавалася: вось-вось яны пастаяць, трохі пагрэюцца, трохі паглядзяць на белы свет і зноў пойдуць у зямлю, каб стаць пяском.

Бацюшка Буракоўскі ўвесь час махаў крыжам над магілай: адпяваў зямное жыццё нябожчыка, рыхтаваў да вечнага. Глуха стукнулі аб труну камякі зямлі. І тут раптам загаварыў чалавек. Гэта было так нечакана сярод журботнай цішыні, што ўсе, у тым ліку і Бацюта, уздрыгнулі. Гаварыў Аркадзь Гайкевіч. Бледны, прыгожы, у чорнай світцы, стаяў ён сярод натоўпу і быццам сціскаў і адначасна гладзіў людскія сэрцы сваімі словамі.

— Бывай, дзядзька Ігнат. Ты чэсна пражыў: араў сваё поле, сеяў жыта, гадаваў унукаў. Ніхто і ні ў чым цябе не папракне. Ты еў свой чорны хлеб, здабыты ўласнымі рукамі. Ты пайшоў ад нас у вечнасць, а мы, твае землякі, твае суседзі па жыццю, застаёмся тут, на гэтай зямлі, на нашай зямлі...

«Куды ён гне?» — ніяк не мог уцяміць Бацюта.

Ён бачыў, як здзіўлена слухаюць людзі нечаканага прамоўцу, бо заўсёды толькі адны малітвы і галашэнні гучалі на могілках. Але сэрцы людзей, збалелыя і мяккія, гатовы былі прыняць гэтыя словы, як вясновая зямля прынімае зерне.

— Бач ты, па-нашаму гаворыць, — шапнула побач кабеціна ў чорнай хустцы.

— Вучоны, — адказала другая.

— Недарма кажуць: лепей вучоны, чым залачоны.

— Адна ў нас зямля, адна ў нас бедная маці — Беларусь, — працягваў Гайкевіч. — Бедна родзіць яна, слаба грэе. Але не трэба ніякага нам сонца, апрача нашага...

«Вось яно што, — здагадаўся Бацюта. — Падпанак лье слёзы над труной хлопа і называе яго сваім братам. Значыць, моцна прыпякло, калі ён так загаварыў».

— Усе мы роўныя, як камяні на гэтых палетках, — узняў руку Гайкевіч. — І ў час, калі надыходзіць дзень вольнасці, згуртуемся, браты, у адну сям'ю, дакажам, што і мы можам жыць у сваёй хаце не горш, чым іншыя...

— Ты са сваім бацькам у палацы жыў, — крутнуўся на драўлянай назе Сямён-артылерыст.

— Цішэй ты! Зноў, можа, выпіў, — замахалі на яго рукамі жанчыны.

— Не асквярняйце прах, — грозна глянуў на яго Буракоўскі.

— Хай ён не асквярняе. Ігнат з голаду памёр, а яны... — Сямён-артылерыст мыліцай паказаў у бок маёнтка, — абжыраліся і абпіваліся.

Усе загаманілі, заспрачаліся. Ніколі яшчэ не было такога на чмялёўскіх могілках. Адны старыя, Ігнатавы аднагодкі, стаялі моўчкі, і лёгкі вецер калыхаў іхнія сівыя бароды.

Бацюта нічога не гаварыў, толькі слухаў і глядзеў на людзей.

Убачыў, як, згорбіўшыся, закопвае рыдлёўкай магілу Лаўрэн Лапыцька. Позіркі іх сустрэліся, і Лаўрэн адвёў убок вочы. Каля магілы стаяў і Антон Радзімовіч, — абедзвюма рукамі падтрымліваў крыж. Вецер шкуматаў ручнічок, завязаны на крыжы, біў ім па Антонавым твары. Але хлопец хоць бы міргнуў, быццам быў каменны.

Гайкевіч усё-ткі дагаварыў. Відно было, што не чакаў ён такога павароту справы, нервова палез у кішэню, дастаў папяросу, закурыў.

«Апёкся ты, братка, — падумаў Бацюта, — не тыя песенькі пяеш, галодных і сытых хочаш зрабіць раднёй».

Пачалі разыходзіцца з могілкаў людзі. Ішлі спяшаючыся — кожнаму карцела з-пад цяністых шумлівых хвой, пад якімі гаспадарыла смерць, хутчэй выйсці на сонца. За плотам, што абгароджваў могілкі, старанна аббівалі з абутку пясок, не хацелі несці яго ў вёску, да свайго жылля.

Бацюта ўлучыў хвіліну, падышоў да Антона.

— Як жывеш, Антон?

Антон нічога не адказаў, моўчкі глядзеў сабе пад ногі.

— А чаму ты Івана Міхейчыка аднаго кінуў? Вы ж разам у лес ездзілі? — не сунімаўся Бацюта.

Тады Антон узняў галаву: вочы ў яго былі халодныя і далёкія, як зоркі за хмарамі. Быў у іх боль і нейкая зласлівая ўпартасць.

— Мне трэба было хутчэй ехаць дамоў, — ціха сказаў ён.

— Але ж ты кінуў таварыша, які табе памагаў...

— У мяне дзед памёр. — Гэтыя словы Антон апошнімі днямі паўтараў вельмі часта. І цяпер ён абараніўся імі. І Бацюта зразумеў: не хоча хлопец гаварыць з ім, свае ў яго думкі.

Яны разышліся. Антон пайшоў у вёску: здаецца, сярод натоўпу жанчын і дзяўчат мільганула сіняя Янініна хустка.

Бацюта разам з Сямёнам-артылерыстам, Перуноўскім, Спепанюгам і яго сынамі накіраваўся да калёсаў. Неспакойна ў яго было на душы — адчуваў, што самае цяжкае і складанае яшчэ наперадзе. Не пакідала думка, што ён нешта не так зрабіў, нешта недагледзеў, і зноў бачыліся яму Антонавы вочы.