Людзі і маланкі

V

Неяк пад вечар у размяшчэнні роты з'явіўся паручнік Стахееў. Быў ён у новенькай, з іголачкі, форме, прыгожы, узбуджаны і рашучы. Прабег па траншэі, ледзь не з кулакамі накінуўся на Беламесных:

— Як вітаешся з афіцэрам? У штрафную захацеў? Раскаміцеціліся, маць вашу так!

Нават з Жабрэевым ён не стаў гаварыць, злосна буркнуў на хаду:

— Ваяваць трэба, пан эсэр, а не дэмагогію разводзіць.

— Вярнуўся, звяруга, — пачухаў патыліцу Юшкоў. — Ой, хлопцы, пальецца кроў.

Толькі адзін Кузьма, здаецца, нічога не заўважаў. Усе апошнія дні быў ён нібы ў нейкім сне. Ён, здаралася, размаўляў з капітанам Еукаверавым, з Жабрзевым, глядзеў ім проста ў вочы, а сам думаў:

«А вы не ведаеце, хто я і што раблю. Я — паліцік. Бацька мой баіцца гэтага слова, як агню. А я паліцік. Я чытаю забароненыя вамі газеты, думаю, як зрабіць вам паболей шкоды, а вы нават і не здагадваецеся аб гэтым. Дурні ж вы. А лічыце дурнем мяне, мужыка ў шынялі».

Ён нібы падрос, расправіў плечы, голас ягоны пазванчэў, а вочы пасвятлелі і павесялелі. Жыццё адразу зрабілася для яго шырэйшым. Яму ўжо не хапала вузкага бруднага акопа, дзе вечна хлюпала вада, у думках сягаў ён над усёй зямлёй, над сваімі Чмялямі, над далёкімі гарадамі, дзе фабрычных дымных комінаў, як соснаў у бары. І ўсюды: і ў Чмялях, і ў тых гарадах, былі ў яго сябры, верныя таварышы, якія. таксама хацелі лепшай долі для ўсіх і для сябе. Адны з іх пісалі гэту газету і друкавалі яе, другія, хаваючыся ад Юшкоў, везлі яе на фронт, у пярэднія траншэі, а ён, Кузьма, чытаў яе салдатам. Ён быў часткай, і прытым, не абы-якой часткай, усіх, усёй агульнай справы, што да часу набіралася сілы, мацнела, нібы зерне, зааранае ў зямлі.

Кузьмову ўзбуджанасць заўважыў Пчалаводаў, сказаў:

— Ты чаго такі вясёлы, быццам з дзеўкай якой пераспаў?

Кузьма шчасліва ўсміхнуўся яму:

— Весела, дзядзька Ягор. Не ведаю чаму, а весела.

«Маладая кроў гуляе, — падумалася Пчалаводаву. — Чаму ж не быць вясёлым. Неба ў крыві і ў агні, а ён у небе зоркі бачыць...»

Неяк ноччу здарылася з Кузьмой бяда. Роту паднялі па трывозе. Адусюль чулася страляніна. Тахкалі нямецкія кулямёты. Ракеты, падобныя на вялізных вогненных апалонікаў, павольна тухлі і загараліся ў небе.

— Немцы ўварваліся ў нашы акопы. Кінжаламі рэжуць! — спалохана крыкнуў нехта побач.

Разам з усімі Кузьма бег у густой сіняватай цемры, страляў некуды, спатыкаўся і раптам праваліўся, паляцеў у нейкую яміну і адразу страціў прытомнасць.

Ачуняў ужо ў лазарэце. Правая нага, як каменная, не паварушыць.

— Давядзецца некалькі дзянькоў адпачыць, малады чалавек, — сказаў урач, маленькі лысы дзядок у залатых акулярах. — Расцяжэнне звязак каленнага сустава і трэшчына касці.

У лазарэце было чыста, бела і ўтульна. Нібы апынуўся ён сярод белай зімы, у ціхім белым полі. Параненыя, няўклюдныя, перакручаныя з ног да галавы белай марляй, былі падобныя на снегавікоў, якіх ляпілі яны калісьці з Антонам у агародзе. Першы раз у жыцці цэлымі днямі не займаўся ён ніякай, нават дробязнай справай, ляжаў на мяккім ложку, глядзеў у акно, у столь. Гэта было так непрывычна для яго, так уражвала, што ён падумаў: «А напэўна, цяжка быць панам...»

Потым прычапілася да яго нейкая гарачка. Абліваўся цяжкім халодным потам, калаціўся, як асенні ліст, галаву быццам разламвалі, так яна балела.

«Тут мне і капцы», — сумна падумаў ён і страціў прытомнасць, нібы ў пельку праваліўся, якіх нават у самыя лютыя маразы дужа многа было на Гразёўцы. Але жыццё не хацела развітвацца з ім. Ён зноў ачуняў, зноў дзённае святло, яркае, невыноснае, палілося яму ў вочы, і першае, што ўбачыў ён, быў прыгожы жаночы твар, што так нізка нахіліўся над ім, аж здавалася — уздымі ад падушкі галаву, і кранешся аб шчаку шчакою. Гэта была Галасоўская. Яна глядзела на яго са спачуваннем і цікаўнасцю. Убачыла, што ён ажыў, усміхнулася, пачала папраўляць у яго пад галавой падушку.

Кузьма ўвесь страпянуўся і падумаў (ён не ўмеў прыгожа гаварыць, ён умеў прыгожа думаць):

«Яна прыйшла, каб выратаваць мяне з кіпцюроў смерці...»

А яна лёгкімі бязважкімі пальцамі кратала яго забінтаваную нагу, ледзь прыкметна моршчылася («Гэта яна спачувае майму болю», — падумалася яму), пыталася:

— Баліць?..

Кузьма адмоўна пакруціў галавою. Хай бы з яго зараз здзіралі скуру, кідалі голага ў мора кіпеню, хіба мог ён у прысутнасці такой жанчыны сказаць, што яму баліць?

Яна зняла з яго старыя бінты, паклала на хворае калена гарачы парафін, зноў пачала забінтоўваць. Вочы ў яе, аказваецца, былі не чорныя і нават не цёмныя, а карычневыя, жалудовыя, вільготныя. Доўгія вейкі былі прыгожа падчэрнены. Губы, маленькія і цвёрдыя, былі чырванейшыя, чым у чмялёўскіх дзяўчат.

«Яна іх таксама падфарбавала», — падумаў Кузьма. У ягонай вёсцы ў дзяўчат і ў маладзіц ніколі не было такой завядзёнкі — фарбаваць губы. А тут губы гарэлі, нібы абпырсканыя вішнёвым сокам. І яму падалося гэта дужа прыгожым.

— Як жа вы нагу пакалечылі? — спыталася Галасоўская.

— Ноччу ў перастрэлцы. Бег і, відаць, аб нешта стукнуў.

— Нічога. Яшчэ будзеце танцаваць, — сказала яна.

— А я не ўмею танцаваць, — прызнаўся раптам Кузьма, і сам здзівіўся, як лёгка ў яго гэта атрымалася.

Галасоўская нічога не сказала, толькі ціха ўсміхнулася, куточкі вуснаў уздрыгнулі.

— Няўжо вы добраахвотна пайшлі на фронт? — зусім асмялеў Кузьма.

— Добраахвотна, — зноў усміхнулася Галасоўская. — Ад таты з мамай уцякла. Яны паехалі ў госці да французскага пасланніка, а я сабрала рэчы, пакінула ім запіску і — сюды. Спачатку злаваліся, за дачку не прызнавалі, а потым такое пісьмо прыслалі! На пісьме маміны слёзы і татавы словы захаплення: «Ты — гераіня! Ты — наша Жанна д'Арк. У французскага пасланніка пра цябе гаварыў сам генерал Брусілаў!» Тата любіць, калі пра нашу сям'ю гавораць, вядома, добрае.

Кузьма слухаў яе словы, глядзеў у нізка схілены надзім твар, і новае пачуццё нейкай крэўнасці з гэтай дзяўчынай, нейкай роднасці авалодала ім. Потым, калі яна пайшла, ён не спаў амаль усю ноч, глядзеў У светлы праём акна, за якім палымнела зорамі ноч і глуха шумелі дрэвы, думаў:

«Яна не можа быць ні злой, ні помслівай. Сапраўдная жанчына павінна любіць усё: дзіця, кветку, птушку. Гэтая любоў закладзена ў ёй самой прыродай, і выказаць яе можна такімі словамі: «Я — маці ўсяго жывога...» Ён заснуў са шчасліва-трывожным усведамленнем значнасці сваіх думак, здзіўляючыся сам сабе, адчуваючы, што ў ім самім недзе ў сэрцы, душы, нараджаецца іншы чалавек, дапытлівы, смелы, цвярозы, зусім не падобны на яго, учарашняга і сённяшняга.

Раніцой нечакана затэмпературыў батарэйны ездавы Арлоў, што з адрэзанай вышэй калена правай нагой маўкліва і сумна ляжаў на ложку. Ён садраў з сябе ўсе бінты, шпурнуў за акно ўсе лякарствы і, скрываўлены, белатвары, страшны, упаў на падлогу, захрыпеў.

Галасоўская кінулася да яго, але Арлоў ударыў яе кулаком у грудзі, закрычаў:

— Паміраць хачу! Прэч ад мяне, сучка, афіцэрская падсцілка! Усіх вас страляць трэба. Не ў той бок я страляў, не ў той бок...

Ён учапіўся зубамі ў шэрую казённую коўдру, быццам хацеў яе разарваць, клубком пакаціўся па падлозе, зноў захрыпеў:

— Не ў той бок я страляў... Трэба было ў вас страляць, залатапузыя...

Галасоўская стаяла над ім, бледная, і часта дыхала. Кузьме нават на імгненне здалося, што яна ўлепіць зараз Арлову аплявуху. Але яна толькі сказала Арлову: «Баба!» — і моўчкі, нетаропка выйшла з палаты.

Так ён пачуў, упершыню пачуў, гэтыя крыўдныя, пякучыя, абразлівыя словы, сказаныя ў яе бок. І ён адразу ўспомніў бінокль Юшкова, аўтамабіль, што весела бег па лясной дарозе, капітана Кукаверава з перавязанай шчакой і яе, вясёлую, з распушчанымі чорнымі валасамі, з якімі гуляў вецер.

«Значыць, яна добрая з усімі, — горка і спустошана падумалася яму. — Афіцэрская падсцілка...»

Ён гатоў быў зараз забіць Арлова, разарваць на дробныя кавалкі, але гэтыя словы былі ўжо сказаны: «Афіцэрская падсцілка...»

Ён адвярнуўся тварам да сцяны, уткнуўся галавой у падушку.

А назаўтра зноў прыйшла Галасоўская, вясёлая, лёгкая, усмешлівая, спыталася:

— Як нага?

І быццам не было гэтага страшнага пакутлівага ўчора. За вокнамі бушаваў кіпучы, агніста-светлы лівень. Ад яго («Ад яе прыходу», — падумаў Кузьма) у палаце пасвятлела. На тварах параненых, на яе твары, на твары Арлова, ціхім і вінаватым, нібы ўспыхвалі, трапяталі водбліскі ад яркага полымя. Недзе побач звонка капала, а потым пабегла цурком у салдацкі кацялок вада. Было відаць праз акно, як трымціць, напінаецца пад ветрам — вось-вось адарвецца ад ствала! — цяжкое вільготнае бярозавае голле.

— А вы нейкі непадобны на іншых, — улучыўшы хвіліну, ціха сказала Галасоўская Кузьму.

У Кузьмы аж пераняло дыханне.

— Які ж я? — спытаўся ён.

— Які? Сур'ёзны, задумлівы, самастойны...

— Салдату не паложана быць задумлівым, самастойным. Салдат, як кажа паручнік Стахееў, — гэта куля, загнаная ў стрэльбу. Задача кулі — ляцець толькі ўперад.

— Паручнік Стахееў можа памыляцца, — усміхнулася Галасоўская. — А куля, калі яе няправільна зарадзілі, можа разарваць стрэльбу.

Праз некалькі дзён Кузьма на мыліцах ужо мог хадзіць па лазарэце і нават выходзіць з яго ў невялічкі бярозавы гаёк. Ён кожны дзень чакаў адпраўкі на перадавую, чакаў сустрэчы з Галасоўскай. Яна прыходзіла хвілін на дзесяць. Яе тонкія рукі і валасы пахлі ёдам. Кузьма даведаўся, што яе дзед, таксама граф, быў народнікам, судзіўся па працэсу І93-х, некалькі гадоў жыў у ссылцы ў Сібіры, дзе і памёр ад сухотаў. Яе ідэалам былі Вера Фігнер, Барыс Савінкаў, цяперашні камісар Часовага ўрада пры Вярхоўным Галоўнакамандуючым.

— А мой бацька з маці — самыя звычайныя... — сумна сказала яна аднойчы. — У бацькі ў галаве іпадром, рулетка, шампанскае, у маці — плёткі пра знаёмых, французскія ўборы. Цяжка быць дачкой такіх людзей...

Потым яна памаўчала і дадала:

— Дзіўна... Вось мы з вамі людзі, як цяпер модна гаварыць, розных класаў. Я — распешчанае яблычка са старадаўняга графскага дрэва, у якога ўжо, праўда, падгніваюць карэнні. Вы ад зямлі, ад прыроды. Але нешта ж нас аб'ядноўвае. Я ведаю што. Лёс Расіі, яе будучае. Што мы заслужым ад нашчадкаў: «асанну» ці «анафему» — няважна. Як у Смутны Час, калі Расіі пагражала гібель, увесь народ аб'яднаўся: і баяры, і смерды. І ўсе мы павінны набліжаць сёння свой Земскі Сабор — Устаноўчы Сход.

Яе чорныя вочы блішчалі, твар быў прыгожа прыўзняты, бляднеў, задуменна хмурыўся. Кузьме захацелася пацалаваць яе, ён ледзь стрымаўся.

А вечарам у лазарэт забег Іван Юшкоў, паклікаў Кузьму, азіраючыся па баках, даў яму газеты:

— Баско прынёс... Ну як ты тут мацуешся?

— Нічога. Праз дзень-два буду ў вас.

— А гэта што за мадама? — кіўнуў Юшкоў галавою ў бок Галасоўскай, якая прынесла параненым лякарства. — Пастой, пастой, — дык гэта ж з-за яе мяне ледзь на штыкі не ўзнялі ў Нясвіжы. Ну і язычок у яе. Рэжа, як брытвай. Але шкада, што ўсё пустое.

— Чаму пустое? — пакрыўдзіўся Кузьма.

— Дык жа яна, чуў я, нейкая графіня. А ці могуць графы што-небудзь дзельнае гаварыць? У іх ад вясёлай жызні, ад віна, ад мужыкоў і ад дзевак, хвароба-падагра ў касцях сядзіць. Заморская, кажуць, хвароба.

— Дарэмна ты на яе нагаворваеш, Іван. — Кузьме адразу ж не захацелася гаварыць з Юшковым.

— Цю-цю, — прысвіснуў Юшкоў, — ды ці не ўтрэскаўся ты ў гэту мадаму? Глядзі, Кузьма, а то не дай бог сам графам зробішся. І гэтую падагру схопіш. А мужыку-пралетару яна, як карове сядло.

Ён падміргнуў Кузьме вясёлым цыганістым вокам, зняўшы шапку, здзекліва-пачціва пакланіўся Галасоўскай і пабег назад у свой бліндаж.

Кузьме стала крыўдна за сябра: за пазалотай, за тытуламі (гары яны гарам!) не можа разгледзець чалавека, чалавечае сэрца. Падышла Галасоўская, сказала:

— А гэты салдацік, відаць, больш хворы, чым вы ўсе. Увесь перапоўнены жоўцю і злосцю.

— Ён на гармоніку добра іграе, — сказаў раптам Кузьма.

Ён сам не ведаў, чаму вырваліся ў яго гэтыя словы. Але яна зразумела — ён інстынктыўна бароніць свайго сябра — спахмурнела:

— Сальеры быў вялікім кампазітарам і музыкантам. Але гэта не перашкодзіла яму ўсыпаць атруты ў кубак больш удачлівага і больш таленавітага.

Кузьма не ведаў, хто такі Сальеры, але ён добра ведаў Юшкова і таму сказаў:

— Іван харошы чалавек. Можа, праўда, гаварыць складна не ўмее... Дык жа з завода, як і я — з вёскі. Ніхто нас не вучыў...

Ён сумна ўсміхнуўся, прыгладзіў далонню ўскудлачаныя валасы, і яму раптам захацелася сказаць нешта такое, што б здзівіла, уразіла яе, прымусіла глянуць на яго, як ка чалавека незвычайнага, моцнага, рашучага. Ён паказаў ёй скрутак газет:

— Вось мы чытаем у нашай роце. І іншым даём.

Галасоўская здзіўлена ўзяла газеты, прачытала загаловак:

— «Звезда», — прачытала подпісы пад артыкуламі: — Алёша... Мартуні... — сказала: — Нейкія ж дужа дзіўныя прозвішчы ў аўтараў, як вулічныя мянушкі.

Потым глянула на Кузьму:

— Але ж гэта бальшавіцкія газеты...

— А мы і ёсць бальшавікі, — смела і радасна сустрэў яе погляд Кузьма. — І я, і Юшкоў, і Пчалаводаў, і Лусковіч з Беламесных.

Яна пабялела, трошкі замялася, чамусьці дакранулася пальцамі да сваіх вуснаў:

— Кожны мае права на барацьбу. Была б яна толькі разумная і карысная.

Кузьма не заўважаў яе разгубленасці, гаварыў далей, узбуджана, весела, і быў падобны на глушца на такавішчы, што, захапіўшыся ўласнай песняй, нічога не бачыць наўкола.

— Барацьба наша разумная і правільная. У нас ужо з Мінскам сувязь ёсць, з бальшавіцкім камітэтам. А там людзі талковыя сядзяць...

Галасоўская слухала яго, спакайнеючы, паліваючыся ружовасцю ў твары, і раптам сказала:

— А вы дрэнны канспіратар.

Кузьма не зразумеў гэтага слова, на імгненне разгубіўся, але толькі на імгненне, і зноў загаварыў:

— Помніце палкавы мітынг у Нясвіжы? Як камітэт выбіралі? Я вас тады на трыбуне ўбачыў, з чырвоным бантам на грудзях. Такая вы былі прыгожая, уся нейкая светлая, шчаслівая. Быццам толькі што на свет нарадзіліся. З Юшковым схапіліся спрачацца, а твар у вас вясёлы, мірны. Я і падумаў тады, што такім людзям, як вы, новы свет будаваць, дзе ўсё будзе добрае і ўсе будуць добрыя...

Яна слухала яго ўважліва, ёй, як жанчыне, было, вядома ж, прыемна чуць такія словы, словы непрыхаванага захаплення. І гаварыў такія словы не Жорж Суханаў, далікатны генеральскі сынок, не Іосіф Васкрасенскі, маладзенькі пышнабароды попік, які на бацькавай дачы пад Петраградам у кампаніі «залатой моладзі» выклікаў духаў продкаў: гаварыў іх просты салдат, учарашні мужык, з прамымі сялянскімі валасамі, з шэрымі разумнымі вачамі, з цёмным ад загару круглявым тварам, на якім рэзка, як чорныя дугі, вылучаліся бровы і левае брыво было, чамусьці значна шырэйшае і даўжэйшае за правае.

З лазарэта Кузьма вярнуўся ў сваю роту, і адразу ж бурная плынь падзей, нібы трэску, падхапіла яго і закруціла ў сваіх магутных вірах. Ужо праз дзень ці два яму не верылася, што быў калісьці лазарэт, цішыня, ад якой звінела ў вушах, прыгожы жаночы твар, што ў забыцці хваробы, нібы маладзік, узышоў над яго ложкам.

Іхні полк рыхтаваўся да наступлення. Толькі крывёй, новай крывёй, можна было змыць памяць аб трупах, што гнілі пад Соламі і Баранавічамі. Толькі крывёй можно было заліць полымя нездавальнення і гневу, што шугала ў арміях, у салдацкіх сэрцах. Салдаты, якія яшчэ зусім нядаўна вялі ціхае жыццё ў сваіх вёсках, былі прыдаткам сахі, былі паслухмянымі і маўклівымі, нібы зямля, не хацелі болей паміраць, бо ў жыцці, як блакітная прасветліна ў цёмных хмарах, з'явіўся сэнс, з'явілася надзея на заўтрашняе шчасце. У поспех наступлення ніхто не верыў: ні акопнікі, ні генералы ў Стаўцы ў Магілёве.

Паручнік Стахееў, напіўшыся, крычаў у афіцэрскім бліндажы:

— Што ж, калі не атрымаецца, загінем як героі. Няхай пераходзяць у наступленне немцы. Трэба, як кажуць маракі, адчыніць кінгстоны, і пруская вада затопіць гэты вар'яцкі карабель.

Але «карабель» не хацеў ісці на дно. Новыя лоцманы былі ўжо ў яго, новыя капітаны.

Кузьма адразу ж трапіў на ротны мітынг.

— Не пойдзем у бой. Хай ідуць афіцэры, — стомлена і злосна гаварыў Бугроў, нізкарослы белабрысы салдацік. Ён стаяў на скрынцы з-пад снарадаў, у расхрыстаным, заляпаным рудой гразёю шынялі і раз-пораз, не хаваючыся і не саромеючыся, тонкай бруднай рукой чухаў сабе то грудзі, то галаву. Салдаты стаялі і сядзелі наўкола, курылі, грызлі сухары, чысцілі вінтоўкі, сушылі анучы і падтрымлівалі Бугрова крыкамі:

— Правільна!

— Хай ваююць афіцэры!

— Хопіць ім віно жэрці!

— Дадому хочам!

Жабрэеў, разгублены і раззлаваны, таксама быў на мітынгу, усё парываўся нешта сказаць, але ніхто не слухаў яго, усе незадаволена, пагрозна гулі і нават шкуматнулі яго за крысо шыняля, калі ён хацеў пасля Бугрова ўзлезці на скрынку з-пад снарадаў.

— Здароў, беларус, — крыкнуў Кузьме Пчалаводаў. — Ідзі да нас!

Кузьма праціснуўся да Пчалаводава, паздароўкаўся з ім, з Юшковым, з Лусковічам, з усімі, хто быў побач. Зноў нешта зазвінела, заспявала ў ягонай душы. Ён быў сярод сваіх, быў такі ж, як і ўсе, нібы колас у жытнёвым полі, ён любіў гэтых няўклюдных, брудных, пракопчаных парахавым дымам людзей, ён хацеў зрабіць для іх нешта незвычайнае, добрае, і ён таксама закрычаў:

— Не пойдзем у бой!

Яму ўсміхаліся, пачалі ляпаць яго па плячах, па спіне. І тут Жабрэеў усё-ткі ўскочыў на скрынку з-пад снарадаў, кінуў у натоўп нервовыя ўзбуджаныя словы:

— Мы — дысцыплінаваная армія свабоднага народа! Не паддадзімся ж правакатарам!

— Прэч, гніда! — крыкнуў Юшкоў і стукнуў яго кулаком у твар.

Жабрэеў закрыўся рукамі, упаў у натоўп, нібы пераламаўшыся ў паясніцы.

— Пойдзем у першую роту! Яны таксама за нас! — закрычалі наўкола.

Пад вечар узбунтаваўся амаль увесь полк. Афіцэры на чале з палкоўнікам Талубко пахаваліся хто куды, як мышы. Казалі, што паручнік Стахееў застрэліўся.

— Жывём, брат Кузьма, — весела гаварыў Юшкоў. Ён нафабрыў свае доўгія вусы, аж да сінявы пагаліўся. Потым пайшоў у апусцелы афіцэрскі бліндаж, знайшоў там чырвоны абрус, зрабіў з яго сцяг і напісаў на ім вялікімі літарамі:

«Мір і свабода».

Раніцой дзвюма калонамі рушылі ў бок станцыі Замір’е. Праўда, спачатку некаторыя гарачыя галовы заклікалі ўсіх ісці на Нясвіж і падправіць, як яны казалі, мазгі пацукам са штаба арміі, але большасць была за тое, каб прабіцца да станцыі, захапіць там які-небудзь эшалон і ехаць на ўсход, далей ад фронту.

Балоцістыя туманныя лугі толькі пачынала залаціць сваімі промнямі сонца. Вада хлюпала пад нагамі, апырсквала калені. Кузьма ішоў побач з Пчалаводавым і Лусковічам. Трохі наперадзе, горда ўзняўшы свой самаробны сцяг, крочыў Юшкоў. Як заўсёды, за плячо ў яго быў закінуты гармонік.

— Наш Іван як на свята выбраўся, — сказаў Пчалаводаў.

— Чым жа не свята, дзядзька Ягор? — весела глянуў на яго Кузьма. — Вайну скончылі. У акопы нас цяпер не загоніш.

— Эге-ге, брат, ці скончылі яшчэ? А як скончыцца яна, праклятая, пайду куды-небудзь у скіт. У нас на Тагіл-рацэ тайга непралазная, дрымучая. Цішыні мне хочацца. Каб толькі лес, ды рэчачка, ды неба. Сонца чырвонае ўстане, птушкі запяюць, звяры да мяне прыбягуць. Звер хоць дзікі, а ласку разумее. А ў тайзе крыніцы б'юць сцюдзёныя. Глынеш такой вады, і душой падабрэеш, целам моцны зробішся. Чаго тайгі баяцца? Ліхі чалавек за звера і за тайгу страшнейшы...

— Ці не рана ты ў манахі запісваешся, Ягор? — пачуўшы словы Пчалаводава, трохі збавіў крок Юшкоў. — А хто ж даўгі з паноў-афіцэраў ды з буржуяў спаганяць будзе?

— Ты спагоніш, Іван, — спакойна, з ціхай усмешкай адказаў Пчалаводаў. — Ты маладзейшы. І Кузьма паможа. А мне нічога ад іх не трэба, бог з імі. Мне б сваю тайгу яшчэ разок пабачыць...

Каля вёскі Пагулянка ў белаватым ранішнім тумане наткнуліся на Казакаў. Казакі былі спешаныя, ляжалі за «максімамі», перагарадзіўшы дарогу; чакалі. Вырашылі па балоце абысці вёску з усходу, але і там, на сухім беразе, чарнеліся маўклівыя ланцугі пяхоты. Трывожны халадок пабег па спінах. Ірвануліся былі, наставіўшы штыкі, уперад, але чэргі «максімаў» прымусілі ўсіх уткнуцца тварамі ў балотную твань.

— Цю-цю, — прысвіснуў Юшкоў, — здаецца, мы, як зайцы, у сіло трапілі. Вось табе і — гаварыла баба дзеду: я ў Амерыку паеду... Назад трэба ехаць, хлопцы...

У ранішнім мораку кулямёты расплёсквалі яркае вузкае полымя. Да Кузьмы падпоўз Лусковіч, мокры, з зялёнай тванню на барадзе і шчацэ, сказаў, бялеючы:

— Слухай, братка, заб'юць мяне...

— Ды ты што? Дробным макам пачаў...

— Не смейся. Не выйсці мне ўжо жывым з гэтага балота. — Лусковіч прагна каўтнуў паветра, выцер рукавом шчаку. — Як хто шэпча на вуха... Слухай — будзеш у Мінску, забяжы да жонкі маёй. Яна на вуліцы Багадзельнай жыве, барак нумар сем. Праскоўя Сямёнаўна. Там пакажуць. — Ён слаба ўсміхнуўся. — Гэтыя ж мінскія агітатары ніякая мне не радня былі. Праскоўя мой адрас ім сказала...

— Кінь ты хаваць сам сябе, — аж замахнуўся на яго Кузьма. — Сам да жонкі сваёй з'ездзіш...

— Заб'юць мяне, — уткнуўся тварам у купіну, уздрыгнуў худой спінай Лусковіч.

— Пераначуем — болей пачуем, — зноў спрабаваў суцешыць яго Кузьма, але ў гэты час над балотам пачала суха лопацца шрапнель, нібы падзьмуў гарачы вогненны вецер.

— Гады! З гармат па сваіх лупяць, — махнуў чорным кулаком у бок берага Юшкоў. — Бі Іван Івана!

Ён смачна вылаяўся, сеў на купіну, паклаў побач гармонік, сцягнуў боты і пачаў пераабувацца.

— Чаго ты рассеўся, дурань?! — крыкнуў яму, вытыркнуўшы галаву з-за альховага пня, Пчалаводаў. — На той свет захацеў?

— На той свет рана, а пераабуцца трэба, — спакойна круціў у руках анучу Юшкоў. — Нешта ў бот трапіла. А ісці ж яшчэ, зямеля, далёка. Можа, да самай Сібіры.

Зноў полк ірвануўся да Пагулянкі, але і тут сустрэлі кулямётнымі чэргамі і шрапнеллю.

— Там, відаць, цэлы марцірны дывізіён стаіць, — хмурна сказаў Юшкоў.

На ўскраіну вёскі выскачыў на рыжым кані афіцэр, махнуў нечым белым, крыкнуў:

— Здавайцеся, а то ўсіх пастраляем!

Вецер узвіваў за яго спінаю башлык.

Выходзілі з балота мокрыя, брудныя, маўклівыя. У каго была зброя, кідаў яе ў дарожны пыл каля крайняй хаты. Некаторыя ішлі, узняўшы ўверх рукі.

Кузьма бачыў, як запіхвае за пазуху Юшкоў чырвоную матэрыю, — сцяг. Гармоніка на плячы няма, пэўна, згубіў у балоце.

Усіх пастроілі на вясковым выгане, дзе блішчалі невялічкія лужыны і густа ляжаў конскі і кароўскі кал.

«Напэўна, пастраляюць», — млява падумаў Кузьма і глянуў на неба. Там плылі халодныя, ужо восеньскія хмары. Успыхвала на сонцы павуцінне, ляцела некуды далёка-далёка. Казакі і апалчэнцы — «крыжаносцы» хадзілі ўздоўж шарэнгі бяззбройных, усміхаліся.

— Зараз з вас бальшавіцкую кроў будуць выціскаць...

Прыкладна праз гадзіну, калі ў Кузьмы ўжо здранцвелі ногі, на выган прыехала купка конных — нейкае начальства, — а за ёю аўтамабіль. З аўтамабіля выйшаў высокі сівы генерал, прайшоўся ўздоўж шарэнгі, гледзячы кожнаму ў вочы халодным пранізлівым паглядам, плюнуў сабе пад ногі, ні слова не кажучы, завярнуўся, сеў у аўтамабіль і паехаў.

Сярод конных Кузьма пазнаў палкоўніка Талубко, штабс-капітана Кукаверава, паручніка Стахеева — не застрэліўся ўсё-такі! — і... Галасоўскую. На ёй быў шэры дарожны касцюм, шапачка пад вуаллю, на руках — доўгія лайкавыя пальчаткі. Ён адчуў, як слаба ўздрыгнула сэрца.

Між тым паручнік Стахееў, як заўсёды, зграбны і прыгожы, звярнуўся да палкоўніка Талубко:

— Можна пачынаць, Генрых Іванавіч?

Палкоўнік толькі махнуў рукою — маўляў, пачынайце. Яму не хацелася дарэмна траціць слоў, — рассыпаць бісер перад свіннямі. Такая чорная няўдзячнасць! Ён, палкоўнік Талубко, лічыў сябе знаўцам салдацкай душы, бацькам салдат, пераемнікам сувораўскіх традыцый у арміі, а яны, неразумнае дзікае быдла, плюнулі яму проста ў твар. Палкоўнікавы вочы камянелі ад гневу.

— Вы прымалі прысягу Часоваму ўраду? — ціха спытаўся ў палонных Стахееў. Яму не трэба было павышаць голасу, бо мёртвая цішыня стаяла над выганам. Колькі імгненняў усе маўчалі, потым з шарэнгі нястройна пачулася:

— Прымалі...

— Згодна загаду № 25 ваеннага міністра Керанскага за здраду айчыне вас усіх трэба расстраляць. Усіх да аднаго! — прыгажун паручнік адчуў, як цёплая хваля гневу, высакароднага панскага гневу, пачынае прыемна затуманьваць мазгі і сэрца. Яны, гэтыя смярдзючыя хлопы, былі ў яго поўнай панскай уладзе. Ён мог іх караць, мог адным рухам пальца адбіраць у іх паганыя жыцці.

— Выдайце завадатараў, мярзотнікі! — У ягоным голасе ўжо зазвінеў метал.

Але ніхто не варухнуўся. Салдаты, — не проста стомленыя, мокрыя, галодныя людзі, у якіх недзе былі сем'і, жонкі, дзеці, якіх нехта недзе чакаў, — маўчалі і глядзелі на ружовашчокага прыгожага паручніка.

гэтым маўчанні пакуль што не было для паручніка ніякай пагрозы — хто ж бяззбройны палезе на штыкі? — але ў ім была сіла, маўклівая, суровая. І паручнік адчуў гэта. Ён нервова выхапіў з кабура пісталеце, страсянуў ім:

— Апошні раз пытаюся: хто завадатары?

І тут цішыню парушыў такі нязвычны для гэтага месца і гэтай сітуацыі голас, жаночы голас:

— Я памагу ім. Можа, іх проста ўвялі ў зман нядобрыя людзі...

Галасоўская дастала з кішэні невялічкі блакноцік, трохі пагартала яго:

— У нашым палку знайшліся грамадзяне воіны, якія замест таго, каб старанна, як належыць, несці службу, чыталі бальшавіцкія газеты. Гэтай атрутай яны карысталіся не толькі самі, але і перадавалі яе іншым...

Яна рэзка ўзняла галаву, твар быў бледны.

— Пчалаводаў... Беламесных... Юшкоў... Лусковіч...

Словы важка падалі ў цішыню, а Кузьме здавалася — кожнае прозвішча — гэта ўдар малатка, што забівае яму ў скроні гарачыя вострыя цвікі. «Гэта нейкі сон... Можа, я ў балоце схапіў гарачку...» — думалася яму. Але было неба, халоднае, брудна-шэрае, быў Стахееў з прыгожымі чорнымі бровамі, якія нервова варушыліся, трапяталі, быццам ластаўчына крылле, была Галасоўская з белым, як крэйда, тварам; з шарэнгі пакорна выходзілі салдаты — вунь выйшаў Беламесных; быў мокры зялёны выган, на які яму чамусьці так захацелася сесці.

— Лусковіч! — крыкнуў Стахееў. — Чаму не выходзіш, сукін сын?

— У балоце ён, — ціха і нясмела сказаў нехта. — Забіла...

«Лусковіча забіла... — абыякава, як сонны, падумаў Кузьма. — Чуў сваю смерць...»

І яму так выразна, так балюча ўявілася балота, мяккія пляскатыя купіны, на адной ляжыць Лусковіч — худы, сіні, з перакошаным тварам, у ноздры і ў рот уліваецца рудая балотная вада.

«Я іх выдаў, — раптам падумаў, быццам успомніў нешта страшнае, Кузьма. — Я... Я сказаў ёй...»

Рукі і ногі рабіліся лёгкімі, бязважкімі, быццам толькі што ён выйшаў з лазні, з густой пякучай пары, і спінай яшчэ адчувае гарачую пругкасць шорсткага бярозавага веніка. Чамусьці пацяплела над левым брывом, нібы прыліп лісцік ад веніка.

Ён выйшаў з шарэнгі, пайшоў па бліскучай слізкай траве.

— Ты куды? — Вочы ў штабс-капітана Кукаверава былі, як маленькія блакітныя гузічкі з жаночай кашулі.

— Я з імі.

Ён ішоў да сваіх сяброў і не глядзеў на яе, але шчакой, скроняю адчуваў яе пагляд.

Казакі выпіхнулі з шарэнгі Бугрова, Івана Лешчанку, яшчэ некалькі незнаёмых Кузьме салдат з іншых ротаў. Білі іх прыкладамі, цемлякамі шашак. Стахееў раптам падскочыў да Юшкова, ірвануў у яго з-за пазухі сцяг:

— Ах ты, мурло чырвонае! Усыпаць яму шампалоў!

Казакі заламалі Юшкову рукі за спіну, павалілі на зямлю, загарнулі яго ў сцяг.

— Біце! — прыжмурваючы вочы, крычаў Стахееў. — Паглядзім, што чырванейшае: сцяг ці бандыцкая кроў?..

Тонка засвісталі шомпалы. Юшкоў круціўся па зямлі, крактаў і пляваўся.

— Ваша благароддзе! — памкнуўся да паручніка Пчалаводаў: — Навошта ж чалавека так калечыць?

— Ты... — аж падскочыў Стахееў. — Стары сабака... Ты іх вучыў!

Ён вырваў у казака бізун, пачаў біць Пчалаводава па плячах, па галаве. Пчалаводаў адводзіў рукамі ўдары бізуна ад вачэй, сказаў:

— Мяне б'еш, а богу баліць...

— Твой бог Ленін. — Стахееў яшчэ больш раз'юшыўся, вось-вось пырсне з рота пена.

— Цьфу на цябе, погань, — не вытрымаў Пчалаводаў, перахапіў у паветры бізун, вырваў яго з рук разгубленага Стахеева і ўдарыў яго па твары.

Чырвоны рубец адразу ўспыхнуў на белай шчацэ.

— Баліць? — спытаўся ў паручніка Пчалаводаў і, размахнуўшыся, далёка шпурнуў бізун у балота.

Стахееў скрывіўся ад болю, схапіўся адной рукой за шчаку, другой узняў свой пісталецік, не цэлячыся, стрэліў.

Увесь гэты час Кузьма быў у нейкім здранцвенні.

Яго мала цікавіла тое, што адбываецца наўкола. Казакі, салдаты, Стахееў, Галасоўская — усё здавалася нерэальным, усё злівалася ў адно, у нешта туманнае, невыразнае, далёкае. Пасярод гэтага туману заставалася толькі адна думка, пранізлівая, як успышка маланкі: «Гэта я вінаваты...» У ёй ён знаходзіў нейкую палёгку, суцяшэнне, яна ахалоджвала душу, бо душа — як любіў казаць Пчалаводаў — была ў сіняках.

Зараз Пчалаводаў, раскінуўшы рукі, падкурчыўшы пад сябе левую нагу, ляжаў на траве, і вочы ў яго шклянелі, на твары заставалася здзіўленне, але і яно паступова сціралася, памірала. Ён быццам прыслухоўваўся да нечага далёкага; можа, чуў шум сваёй тайгі, да якой так і не дайшоў. Паручнік Стахееў, не зводзячы з яго вачэй, паволі адступаў назад, доўгімі белымі пальцамі, якія дрыжалі, зашпільваў кабур. Шарэнга арыштаваных зламалася. Яны грудзьмі напіралі на штыкі канвою, плявалі ў бок афіцэраў, крычалі:

— Звяры!

— Усіх страляйце!

Разгублены канвой, выставіўшы ўперад штыкі, адступаў. Палкоўнік Талубко, нервова выціраючы насоўкай лысіну, гаварыў Стахееву:

— Дурань жа ты, брацец... Дурань... Штабс-капітан, — павярнуўся ён да Кукаверава, — будзьце хоць вы мужчынам. Гэтых бальшавіцкіх падпявалаў запрыце ў халодную, у які-небудзь хлеў. Разбярэмся з імі. А астатніх, як можна хутчэй, ганіце ў Нясвіж, калі не хочаце сёння ж трапіць у рай.

Кузьму, Юшкова, Бугрова, Беламесных і яшчэ чалавек пяць загналі ў вялікае цёмнае гумно, з патрэсканым гліняным токам. Гумно было пустое, халоднае. Высока ўверсе на сохах ляпіліся старыя гнёзды ластавак. Каля дзвярэй была салома. Юшкоў лёг на яе, стагнаў, мацюкаўся, гаварыў, сіпла дыхаючы:

— Такога чалавека кокнулі! Эх, Пчалаводыч... Ну, добра ж, і вам давядзецца крывёй спаласнуцца.

Кузьма сеў каля сцяны, прысланіўся спінаю да цвёрдых чорных бярвенняў, глядзеў уверх, на страху. Праз дзірку ў страсе ліўся агніста-чырвоны прамень сонца, тонкі і востры, як іголка. Дзве смерці за дзень: Пчалаводаў і Лусковіч. І нікога нават не пахавалі па-людску, і невядома, хто іх пахавае, дзе будуць іхнія магілы. Успамінаўся твар Пчалаводава, яго словы, яго вялікія добрыя рукі. Не верылася, што ніколі гэтага ўжо не будзе. Будуць вёсны, зімы, дажджы, снягі, будзе грымець гром над зялёнай зямлёю, а Пчалаводава не будзе. Яшчэ адзін твар — Галасоўскай — выплыў раптам у памяці, але Кузьма адразу ж, з гідлівай помслівасцю, прагнаў яго. Так ірвуць на дробныя кавалачкі і потым спальваюць фотакарткі.

З другога кута гумна гаварыў Бугроў, узбуджана, захліпіста:

— Не бойцеся, хлопцы. Канчаецца іхняе царства.

Нехта цяжка, з прысвістам, кашляў. Кузьма ўстаў, трымаючыся рукамі за бярвенні, пайшоў уздоўж сцяны. На пальцы наліпала сухое павуцінне. У адным месцы, там, дзе ў бервяне была вялікая шчыліна, убачыў, як снуе павучок кросны. Штосьці раптам заныла ў грудзях. Захацелася сціснуцца ў камяк, схавацца ад гэтага страшнага крывавага свету, зрабіцца павучком, маленькім, шэрым, непрыкметным.