XVI


З'езд ужо даўно пачаўся. На будынку гарадскога тэатра мокры снег падаў на бела-чырвона-белыя сцягі. Сцягі былі падобны на мокрых лінялых птушак. Кашляючы, Антон падышоў да ўваходу ў тэатр. Пакуль прыехаў, хадзіў па горадзе, пытаўся, як трапіць на Беларускі з'езд, прастуда яшчэ мацней сціснула грудзі. Кружылася ў галаве. Лоб і скроні, здавалася, расколваліся напалам.

— Я з Чмялёў... На з'езд... — няўпэўнена сказаў Антон бледнатвараму, чарнавусаму юнаку ў цывільным і васпаватаму крутаплечаму матросу, што дзяжурылі каля ўваходу. І зноў закашляўся.

— Вашы дакументы? — працягнуў да Антона чарнавусы тонкую белую руку. Рука была ўся ў сініх жылах, з доўгімі пальцамі, з вялікімі, гладкімі і бліскучымі пазногцямі.

— Няма ў мяне нічога, — разгубіўся Антон. — Мандат быў у торбачцы з салам... А торбачку ваўкі з'елі...

Васпаваты матрос падазрона глянуў на яго. Ва ўражлівых вачах быццам прамільгнула нейкая здагадка.

— Хто цябе ведае, хто ты? У цябе на лбе не напісана, — сказаў ён. — А можа, цябе з Савета Народных Камісараў падаслалі, каб шпіёніць у нас на з'ездзе, вынюхваць усё...

Чарнавусы юнак зморшчыўся.

— Кінь ты, Юркавец, свае фокусы. А вы, — звярнуўся ён да Антона, — прайдзіце на Саборную плошчу ў былы шляхецкі дом. Там разбяруцца...

Антон, згорбіўшыся, кашляючы, павольна пайшоў ад тэатра шукаць шляхецкі дом. Яму хацелася толькі аднаго: хутчэй зайсці ў якое-небудзь цёплае месца, сесці, выцягнуць ногі і заплюшчыць вочы. І тады, здаецца б, сціх гэты надакучлівы, камарыны звон у вушах.

Непадалёку ад тэатра Антон на імгненне спыніўся. Пасярод круглай, абкладзенай каменем ямы ён убачыў зробленага з каменя кучаравага хлопчыка, які хапаў за прыгожае белае крыло вялікую птушку. «Пэўна, гусак», — падумаў пра птушку Антон. Хлопчык быў зусім голы, кругленькі, зграбны, як жывы. Снег падаў на кучаравыя каменныя валасы. Антон пастаяў, падзівіўся. Яму нават падумалася, што голаму хлопчыку ўсё роўна холадна, хоць ён і каменны.

На Саборнай плошчы было дужа многа цэркваў і людзей. Антон, распытаўшы сустрэчных, знайшоў нарэшце шляхецкі дом.

«Гэта былы губернатарскі дом», — сказалі яму.

Ён пайшоў па доўгім зацемненым калідоры. Наўкола было многа дзвярэй, і ён не ведаў, у якія ткнуцца. Пад нагамі час ад часу прарэзліва рыпелі маснічыны. Кожны раз ён уздрыгваў і стараўся ісці, асцярожна ставячы ногі, на пальчыках. Раптам дзверы насупраць яго рэзка расчыніліся. Лысы тоўсты дзядзька высунуў з пакоя галаву, спытаўся тонкім жаночым голасам:

— Вам каго?

— Мне тых, хто арганізоўвае Беларускі з'езд.

— Не па маёй частцы. — Таўстун грукнуў дзвярыма і зачыніўся ў пакоі.

Кашаль, здаецца, разрываў Антону грудзі. У вачах плылі сінія і зялёныя кругі. Быццам няспынна круцілася вялізнае кола з бліскучымі спіцамі. Прыйшоўшы ў канец калідора, Антон тварам у твар сутыкнуўся з маленькім барадатым чалавечкам. У чалавечка на носе падскочылі акуляры, аправа ў якіх была зроблена з жоўтага меднага дроту. Чалавечак уважліва, але трошкі спалохана выслухаў Антона, тыцнуў кароткай ручкай на другі паверх:

— Там... У дваццатым пакоі шукайце...

Антон узняўся на другі паверх, зайшоў у дваццаты пакой. У пакоі крэслаў не было — стаялі адны сталы. Сталы былі завалены паперамі, старымі газетамі, нейкімі скрынкамі з кардону. Тытунёвы дым вісеў, як туман. У пакоі было некалькі мужчын, двое ці трое — з афіцэрскімі пагонамі на плячах. Мужчыны спрачаліся і не адразу заўважылі новага чалавека. Узбуджаныя галасы спляталіся ў клубок, нібы пчолы ў рой...

— Ваш Канчар там, у Петраградзе, праспаў...

— Незалежнасць нічога не дасць... Трэба галасаваць за лучнасць з Расіяй...

— Кажуць, з Петраграда едзе дэлегацыя Беларускай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі...

— Якія яшчэ рабочыя? Наш край сялянскі...

Антон стаяў каля парога як аглушаны. Для яго ўся гэтая гутарка была як на чужой мове. Ён хацеў бы падацца назад, але нарэшце яго заўважылі, колькі хвілін моўчкі разглядалі. Антон збянтэжыўся. Яму падумалася, што вось так, прымерваючыся і прыцэньваючыся, аглядваюць коней на кірмашы ў Запольцах.

— Вам каго, малады чалавек? — шапялявячы, спытаўся ў яго пажылы афіцэр з доўгім, шэрым і маршчыністым тварам.

У афіцэра былі бліскучыя, як люстраныя, боты. Антон, збіваючыся, расказаў, хто ён, адкуль і што яму трэба. Толькі пра ваўкоў не сказаў, падумаў: не павераць.

— Дык з'езд жа яшчэ ўчора пачаўся, — схіліў набок галаву, быццам пасля купання выліваў ваду з вуха, маршчыністы афіцэр. — Народны з'езд... А вы спазняецеся... А-я-яй...

Антон перамінаўся з нагі на нагу, адчуваў, як нарастае звон у галаве. Чамусьці падумаў: «Добра, што я боты абуў, а то зусім сорам быў бы, хоць у апраметную правальвайся...»

Мужчына ў цывільным напісаў на кавалачку паперы цыдульку, падаў Антону:

— Аддасце нашым людзям каля ўваходу ў тэатр, і вас прапусцяць...

Антон, з палёгкай уздыхнуўшы, выйшаў з пакоя. У галаве раптам закружылася, нейкі гарачы востры малаточак стукнуў у скронь. Баючыся ўпасці, ён абапёрся рукамі аб сцяну. Стаяў, хапаў паветра, аддыхваўся. За дзвярыма гучна гаварылі:

— Вось ён — наш народ... Ні ступіць, ні слова сказаць не можа... Падумаць толькі, забыўся, калі з'езд пачынаецца... А выпіць ужо з раніцы не забыўся... Заўважылі, якія мутныя вочы ў гэтага малайца?..

На імгненне стала ціха, а потым глухі з'едлівы голас выдыхнуў:

— М-да-а... Экземплярчык...

«Гэта пра мяне», — падумаў Антон. Але не было ні крыўды, ні злосці — адна стома. Ён паціху плёўся да тэатра, аддаў чарнавусаму і матросу цыдульку. Яго прапусцілі ў тэатр. Толькі ён увайшоў у вестыбюль, як з глядзельнай залы з шумам, з кашлем, з размовамі паплыў народ. Пэўна, аб'явілі перапынак. Антон прыціснуўся спінай да халоднай сцяны. Каля яго, таўхаючы ўсіх локцямі, плячамі, нават наступаючы на ногі, ішлі да дзвярэй дэлегаты з'езда. У Антона аж замільгацела ўваччу. Розны быў тут народ. Шмат спраўных, чыстых з твару, добра апранутых. Гэткія ішлі і гаварылі ўпэўнена. Былі афіцэры, з залатымі пагонамі, з рашуча закручанымі вусамі. Цяжка ступаючы, прыклаўшы насоўку да бліскучага спатнелага лба, прайшоў генерал. Быў ён чырвоны ад гарачыні і лысы, як курынае яйка. Шэрымі чародкамі плылі паўз Антона вяскоўцы. Яны гаварылі мала, больш разглядалі людзей ды столь і сцены, размаляваныя яркімі фарбамі. Некаторыя з іх трымалі ў руках палатняныя торбачкі.

Антон стаяў каля сцяны і кашляў. На яго азіраліся. Але ён не мог авалодаць з сабою. З холаду трапіўшы ў цёплую будыніну, ён зусім раскіс. Абыякавасць расцякалася па ўсім целе. Блішчалі перад вачамі залатыя пагоны, медныя гузікі, ружовыя лысіны.

Быццам начныя светлякі танцавалі нейкі незразумелы танец.

«Дзе б мне сесці? — падумаў Антон. — Хоць на падлогу... Абы сесці».

Ён аж уздрыгнуў, калі на плячо яму лягла нечая рука. Падумалася чамусьці, што гэта прыйшоў той матрос-вартавы, выганяць на вуліцу. Але гэта быў Аркадзь Гайкевіч. Схуднелы, з запалымі шчокамі, з прыгожым бляскам у сініх вачах. На ім была белая кашуля з чорнай манішкай, шэры суконны касцюм, насатыя карычневыя чаравікі.

— А я думаў, ты ўжо не прыедзеш. Дзе ты быў? — пачаў распытваць Аркадзь.

Антон вельмі ўзрадаваўся, што ў гэтай калатнечы, у гэтым людскім віры сустрэўся яму знаёмы чалавек, зямляк. Ён глядзеў на Гайкевіча, як на свайго збаўцу. І ўсё чыста расказаў яму: як ноччу ішоў адзін па лесе, як напалі на яго ваўкі, як ён калаціўся на зледзянелай бярозе.

— Ну і прыгоды, — пакруціў галавою Аркадзь, і Антон здагадаўся, што Гайкевіч не верыць яму. Слухае, робіць выгляд, што спачувае, але не верыць.

— Я не маню, — загарачыўся Антон. — У мяне нават торбачку з хлебам ваўкі з'елі...

— Дык ты што — галодны? — пацікавіўся Аркадзь, але голас у яго быў роўны, абыякавы. Антон хацеў усё растлумачыць, ды ў гэты час са званком у руках выйшаў у вестыбюль высачэзны белавалосы матрос.

— Грамадзяне дэлегаты, прашу ўсіх на свае месцы! — крыкнуў матрос і зазваніў.

— А ў мяне ж месца няма, — разгубіўся Антон.

— Ідзі за мной, — узяў яго за рукаў Гайкевіч.

Яны ўвайшлі ў залу, што гула і гаманіла на розныя лады. Антон яшчэ ні разу не бачыў гэтулькі людзей у адным месцы. Яму здавалася, быццам усе гэтыя людзі глядзяць на яго, быццам гэтыя людзі насміхаюцца над ягонай няўклюднасцю, сарамяжнасцю, над ягонымі бруднымі вялікімі ботамі і простай паркалёвай кашуляй. Світку і шапку ён зняў, трымаў іх у руках. Ціснучыся да сцяны, яны з Аркадзем прайшлі ў самы далёкі кут асветленай яркімі агнямі залы. Аркадзь пасадзіў яго на крэсла, загадаў:

— Сядзі тут і нікуды не сыходзь... А я на хвіліну адлучуся. Мне трэба старшыні з'езда пару слоў сказаць.

Антон з асцярогаю сеў у крэсла, баючыся паварушыцца, баючыся азірнуцца. Страшэнная стома навалілася на плечы. Галава была ў агні.

«А гэты Аркадзь не апошняя тут птушка, — падумаў ён пра Гайкевіча, успомніўшы, як віталіся з Гайкевічам многія дэлегаты. — Толькі чаго ён са мной так важдаецца? Хто я яму?»

Суседняе крэсла было пустое. Пэўна, нехта спазніўся сесці.

А можа, Аркадзь тут сядзе?

Нарэшце Антон трохі асмялеў, узняў вочы, глянуў на залу. Проста перад ім сядзеў маленькі хударлявы афіцэр. Антон не разбіраўся ў вайсковых чынах, але бачна па ўсім, афіцэр быў не дужа вялікі начальнік, бо трымаўся ціхенька, як мыш. У яго была чырвоная, абветраная шыя, паараная глыбокімі маршчынамі. Рэдкія валасы ўжо секліся, і з-пад іх блішчала ^загарэлая лысіна з кропкамі вяснушак. Па левую руку ад афіцэра ўладкоўваліся два мужычкі, аднолькава вастраносыя, у пакамечаных суконных пінжаках. Адзін з іх крадком лузаў гарбузікі, сплёўваючы шалупінне ў кулак.

Недзе ў вестыбюлі зноў зазвінеў званок, і да Антона падбег задыханы Гайкевіч, плюхнуўся на вольнае крэсла. Трымаўся ён упэўнена, перакінуў нагу цераз нагу, дастаў з кішэні грабянец, прычасаў свае густыя прыгожыя валасы.

— Ну, як табе ў нас? — пацікавіўся ён у Антона. — Ты нешта чырвоны ўвесь...

— Няйначай, прастудзіўся, — сумна сказаў Антон.

Гайкевіч, далікатна адтапырыўшы мезенец, выбраў з грабянца дзве ці тры валасінкі, уздыхнуў:

— Лысею, братка. Як кажуць, згубіў свае валасы на падушках прыгожых жанчын... — Ён стрымана засмяяўся.

Антон абвёў позіркам вялікую залу, убачыў на сценах і над сталом прэзідыума шмат сцягоў.

— Што гэта за сцягі? — спытаўся ён у Гайкевіча.

Той здзіўлена глянуў на яго:

— Ты што — не ведаеш? Гэта ж нашы сцягі, беларускія. Бачыш: белая палоса, чырвоная і зноў белая. Наш нацыянальны колер.

— А чаму чырвоны сцяг усяго адзін?

— Чырвоных і ў Мінску шмат і ў Чмялях. Хіба ты на іх не нагледзеўся? — буркнуў Гайкевіч.

Гэтая размова, як адразу здагадаўся Антон, яму не спадабалася.

Між тым сваё месца заняў прэзідыум. У зале пакрысе ўсталёўвалася цішыня. Белавалосы матрос, той, што бегаў са званком, паглядзеў у залу, нешта пашукаў вачамі і, падаслаўшы бушлат, сеў проста на падлогу.

— Бачыў матросіка? — усміхнуўся Аркадзь. — Гэта ж, дзе я сяджу, ягонае месца. Але, ты не бойся, я з ім дамовіўся...

Ён трошкі памаўчаў, але словы, відно было, распіралі яго.

— Ведаеш, хто ў прэзідыуме? — нахіліўся ён да Антона.

Антон, канечне ж, не ведаў. І Гайкевіч пачаў тлумачыць: і

— То, пасярэдзіне, сакратар з'езда Калядка. Каля яго Язэп Лёсік, Рак-Міхайлоўскі. Далей — генерал ад інфантэрыі Кандратовіч, генерал-лейтэнант Аляксееўскі... Камандаваў усёй артылерыяй у Фінляндыі... Вунь той, з краю, з барадою, Карскі, прафесар... А гэта Канчар з Гольманам з Усерасійскага Савета сялянскіх дэпутатаў.

Гайкевіч называў прозвішчы і гаварыў так, быццам усе гэтыя людзі былі яго добрыя знаёмыя. І Антон верыў, што так яно і ёсць.

Пачалі выступаць дэлегаты. На сцэну выйшаў хударлявы, сярэдняга росту чалавек, сказаў тонкім голасам:

— Кланяюся Вялікаму Народнаму збору, што пасее на нашай зямельцы крылатае семя волі.

І нізка пакланіўся ўсяму з'езду.

— Паэт Алесь Гарун. Вітае з'езд ад Беларускай сацыялістычнай грамады, — прыўзняўся з крэсла Гайкевіч і пачаў ляскаць у ладкі. Антон не ведаў, што рабіць, утуліў у плечы галаву, учапіўся спатнелымі рукамі ў калені. Калені дробна калаціліся. Ён адчуваў, як нешта цяжкое, гарачае падпаўзае да сэрца, сціскае яго. Твары людзей расплываліся ў невыразныя белыя плямы. На сцэне нешта гаварыў паэт, узмахваў рукой, стукаў сябе кулаком у грудзі. Паэт, пэўна, гаварыў моцна, бо рот яго раскрываўся шырока і рэзка, але Антон амаль нічога не чуў. У вушах быццам пішчалі камары. Тоненька, залівіста, назойліва. Хто пусціў сюды камароў? Вось зноў загулі, загаласілі. Вось адзін наблізіўся да самага твару, хоча сесці на скроню. Антон цяжка махнуў рукой, абараняючыся, і раптоўна абмяк, як жытні сноп, споўз з крэсла на падлогу.

— Э, братка, ды ты зусім расклеіўся, — пачуў Антон над сабою голас Гайкевіча. — Не ганьбі мяне... Чуеш? Не ганьбі... Уставай...

Ён казаў гэта хутчэй не Антону, а суседзям, каб чулі і каб ведалі, што ён, Аркадзь Гайкевіч, тут ні пры чым, што яму непрыемна сядзець побач з такім чалавекам, які, не зважаючы на высокія паэтычныя эпітэты на сцэне, чмякнуўся на падлогу.

— Уставай, — тармасіў ён Антона за плячо. — Не ганьбі мяне... Падумаюць, што п'яны...

Падбег белавалосы матрос. У адной руцэ ён трымаў званок, другой асцярожна, але моцна, узяў Антона пад паху і ці то павёў, ці то панёс яго да выхаду. Яны накіраваліся да дзвярэй, на іх глядзеў увесь з'езд. А ў руках у матроса, у такт крокам, дробна пазвоньваў званок, нібы з нечага смяяўся.

Ачомаўся Антон у нейкім вузенькім, дужа цёмным пакойчыку. На сцяне вісела вялікае люстра, цьмянае, шэрае, як вада асеннім вечарам. Павуцінкі-трэшчынкі беглі па люстры. Антон прыўзняўся — ён ляжаў на стале, — убачыў перад сабой матроса, усё ўспомніў і скалануўся ад сораму. Ён хацеў саскочыць са стала, але ногі не слухалі, былі гнуткія і мяккія, нібы свежае лыка.

— Ляжы, — сказаў матрос і спытаўся: — Ты хто?

Голас у яго быў глухі, чуць надтрэснуты. Тонкі нос з шырокімі чуйнымі ноздрамі злёгку горбіўся. Матрос дастаў са сваіх шырокіх чорных штаноў невялікую металічную бутэлечку, адвінціў накрыўку, проста з бутэлечкі ўліў Антону ў рот пякучай гарэлкі і зноў спытаўся:

— Ты хто?

З вачэй Антона пакаціліся слёзы. Ён захлынуўся, закашляўся, згорбіўся. Матрос кулаком стукнуў яго па спіне.

— Я Радзімовіч Антон. Дэлегат ад Чмялёўскай воласці, — адкашляўшыся, вымавіў нарэшце Антон.

— А я Сцяпан Дыдо. З Балтыйскага флоту. З крэйсера «Пасейдон». Таксама дэлегат...

Матрос паклаў у кішэню сваю бутэлечку, замест яе дастаў кавалак сінявата-белага цукру, сказаў:

— На з'еш трохі. Палягчэе...

— Не хачу, — зморшчыўся Антон. — Я, калі хварэю, на яду глядзець не магу...

— Есці трэба, — сказаў Дыдо, — а то канцы аддасі. Захварэў ты, брат. А я са званком бегаю. Паглядзелі на мяне, што я ростам з мачту, і далі гэту цацку ў рукі. — Ён асцярожна пазваніў. — Ды мне гэта і добра. Ведаеш, не па нутры мне ўся гэтая гаварыльня. Не магу я сядзець там, у зале. Балабоняць пра незалежнасць, калі ў мяне трое дзяцей і жонка дома галодныя сядзяць. Незалежнасцю я іх не накармлю. Ім хлеб давай.

Ён раптам успомніў:

— Мне ж на перакур званіць трэба.

Антон застаўся адзін у пакойчыку. Зноў лёг на стол, заплюшчыў вочы. Яго пачынала трэсці. Кожную костачку сціскаў холад. Быццам ён голы ляжаў на снезе.

Столькі было ўбачана за гэты дзень! У Чмялях гэтулькі людзей ён не ўбачыў бы і за паўгода.

Недзе за сцяной пачуўся глухі шум. Антон здагадаўся: аб'явілі перапынак. Там, за сцяной, былі людзі. Яны гаварылі, спрачаліся, пераконвалі адзін аднаго, мо хлусілі. А ён ляжаў тут, як сноп, што на глыбокай каляіне зваліўся з воза. Змяркалася. Цемра затапляла пакойчык. Цемра дакраналася да ягоных шчок і вачэй.

«Дзіўнае робіцца на свеце, — спустошана думаў ён. — Каб не прыехаў сюды, не ўбачыў на свае вочы, не паверыў бы, што ёсць такі горад, такія людзі, вось гэты пакой. Не прыехаў бы, і без мяне абышлося. І людзі б шумелі, і званок званіў бы. А вось зараз я тут, а ў Чмялях людзі дровы пілуюць, сена каровам даюць, у печах паляць. Без мяне абыходзяцца. Значыць, усё можа быць без мяне. І каб я наогул на свет не нарадзіўся, без мяне б людзі абышліся...»

Гэтая нечаканая думка спалохала. Упершыню ён адчуў, што калі-небудзь яго не стане. Як дзеда Ігната.

У гэты час дзверы адчыніліся. У пакойчык увайшоў Сцяпан Дыдо, а за ім яшчэ некалькі чалавек, мяркуючы па вопратцы, сяляне.

— Чаго ты без святла сядзіш? Як краб пад вадой... — Дыдо ўзяў аднекуль свечку, запаліў яе, паставіў на падаконнік. Адразу ў пакойчыку павесялела.

Сяляне — іх было трое — два пажылыя, трэці малады, — кінуўшы пад сябе світкі, селі проста на падлозе, развязалі торбачкі. Дастаўшы з торбачак свае небагатыя прысмакі, перахрысціліся і пачалі вячэраць.

— Можа, перакусіш з намі, чалавеча? — павярнуўся да Антона селянін з цёмным загарэлым тварам, са светлымі бровамі, якія выдавалі чужымі, прыклеенымі.

— Ён не есць. Прастудзіўся, — адказаў за Антона матрос.

— Ад прастуды, чалавеча, самыя лепшыя лекі — мёд... Асабліва ліпавы... У нас на Случчыне добры мядок...

Селянін, прыжмурыўшы вочы, цмокнуў языком.

— Хе... У вас на Случчыне, — ажывіўся матрос. — У майго бацькі ля Клічава борці ў лесе. Колле панатыкана кругом вострае, цвікі з дрэва тырчаць, а ўсё роўна мядзведзь лазіць... Мёду хоча.

— Я табе мёду трохі дам, — раптам сказаў светлабровы селянін, павярнуўшыся да Антона. — Толькі ён у мяне там, дзе начуем, — у казарме.

— Дык ён жа таксама там начаваць будзе, — усміхнуўся Дыдо.

Ледзь дайшоў Антон са сваімі новымі таварышамі да казармы. Не распранаючыся, паваліўся на мулкія нары, пачаў кашляць. Цьмяна гарэла пад бруднай жоўтай столлю газоўка. Цень ад яе, вялікі і чорны, гойдаўся на сцяне. Нібы праз сон, прыходзіла адчуванне, што ўсё гэта адбываецца не з ім. Нехта іншы ляжыць і заходзіцца ад кашлю, а ён, Антон, глядзіць на яго збоку.

Слуцкі селянін прынёс вялікі металічны кубак, у якім плёхаўся пасалоджаны вар.

— Паспытай нашага мядку, — сказаў ён і стаяў, чакаў, пакуль Антон вып'е.

Недзе побач гаварыў Дыдо:

— Не туды цягнуць нас адвакаты, афіцэрыкі і ўся іхняя каманда... Я з флоту не для таго ехаў, каб у Беларусі іхняе царства аб'яўляць.

— Матрос, не тое вы гаворыце, — перапыніў яго раптам малады танклявы голас. — Ніякае царства аб'яўляць мы не хочам. Мы не манархісты. Мы хочам даць нашаму народу свабоду і зямлю.

— Хто ты такі? — разгублена і адначасова раззлавана спытаўся Дыдо.

— Настаўнік. Андрэй Новік. Бацькі мае сяляне-мякіннікі. Такія, як і ўсе.

— З мякіннікаў, а гальштук начапіў, — не даў яму дагаварыць матрос. — Ведаю, што будзеш спяваць! Усе беларусы — браты, усе роўныя. А якая ты раўня? Ты вунь які гладкі, белы. Можа, і быў калі сялянскім хлопцам, ды даўно мазгі твае панскім салам заплылі.

— Дарма ты так, — ціха сказаў той, што назваўся Андрэем Новікам. Антон з цяжкасцю прыўзняўся, глянуў на яго. Невысокі, хударлявы, з хваравітай ружовасцю на шчоках. Валасы цёмныя, гладка прычасаныя, апрануты акуратна, але не надта багата — зялёны пінжак, белая манішка, вузенькі гальштук.

— Дарма ты так, — з сумам у голасе зноў паўтарыў Новік. — Не для сябе мы, а для мужыка нашага стараемся, што ўвесь свой век у цемры гібее. Дарогу яму хочам паказаць.

— Павадыр знайшоўся, — ускіпеў Дыдо. — Я і сам пакуль што не сляпы. Бальшавікоў нам трэба слухаць, а не вас. Бальшавікі за шчасце ўсяго свету б'юцца.

Новік яшчэ больш пачырванеў, сеў на нары. Падпёр шчокі тонкімі рукамі, сказаў пасля паўзы:

— Можа, яно і так. Але ж цяжка любіць усё чалавецтва. Нават сонца асвятляе адразу толькі палову зямлі. Зразумейце вы мяне. Цяжка быць сынам недзяржаўнага народа. Чалавек заўсёды шукае свае карэнні ў гісторыі, у справах продкаў, і не супраць таго, каб частка іхняй славы, іхняга святла ўпала і на яго. Назаві сябе палякам, і ўжо тваімі робяцца і Капернік, і Міцкевіч. Аб'явіся рускім — і тваёй будзе Кулікоўская бітва, твае — і Пётр Вялікі, і Ламаносаў. Некаму першаму трэба мець мужнасць, каб сказаць усяму свету: я нічога не маю. Я — беларус. Я не хачу чужой славы, а буду ствараць сваю.

— Вунь куды ты паехаў! — аж прысвіснуў Дыдо. — Славы захацеў? Дык бяры яе ўсю. Мне яна не трэба. І вам, хлопцы, яна не па кішэні. Былі б хлеб з бульбай, — павярнуўся ён да слуцкіх сялян.

Новік нічога не адказаў, нібы ён згаджаўся з матросам.

— Харчы мы свае даелі... Торбачкі парожнія... Паедзем заўтра, людцы, дадому, — азваўся нехта са слуцкіх сялян. Пэўна, той, падумалася Антону, што пачаставаў яго мёдам.

— Я не паеду, — адказаў маладзейшы. — Пагляджу, чым скончыцца... Перадайце бацьку, што ў мяне ўсё ў парадку. Цвікоў я яму знайду.

Новік пасядзеў на нарах, памаўчаў, потым, ціха ступаючы, пайшоў да выхаду.

«І мне ж трэба сякеру купіць. Наша зусім вышчарбілася», — успомніў Антон.

Ад гэтай думкі ён чамусьці супакоіўся і неўзабаве заснуў.

Прахапіўся ад таго, што нехта асцярожна кратаў яго за плячо. Ён здрыгануўся, расплюшчыў вочы. Лямпа пад столлю ўжо не гарэла. Праз акно, што было насупраць, цадзілася скупое сіняватае святло. Значыць, яшчэ толькі пачынала світаць. Дыдо, яшчэ больш вялізны ў пазмроку, у сваім чорным бушлаце, стаяў над ім.

— Вазьмі званок.

— Нашто ён мне? — нічога не мог зразумець Антон.

— Званок вазьмі, кажу... Еду я адсюль. Можа, да Клічава на дзянёк заскочу, сваіх пабачу, і з дому — зноў на мора. Не хачу я тут болей быць. А званок вазьмі — усё ж мне на з'ездзе далі... Казённая рэч...

Ён сілком уціснуў Антону ў руку званок, пастаяў, памаўчаў.

— Ну, то я, брат, пабягу, — сказаў напаследак Дыдо. — Можа, калі-небудзь і сустрэнемся...

Ён нахіліў галаву, хацеў яшчэ нешта сказаць, але перадумаў, махнуў рукой.

У казарме стаяла цішыня. Нехта праз сон тоненька свістаў носам. Антон глянуў у цемру, адчуў, што ўсярэдзіне і ў горле зноў прачынаецца кашаль. З сумам, з трывогай уяўляліся Антону пустая гарадская вуліца, снег, зоркі над зямлёю і пад гэтымі халоднымі зоркамі адзінокі высокі чалавек, што крочыць насустрач свайму новаму дню.

Ён зноў пайшоў на з'езд. Слуцкія сяляне недзе згубіліся ці паехалі, як Дыдо, дадому, ці, можа, ужо былі ў гарадскім тэатры. Над вуліцай бялелася нізкае хмарнае неба. З яго, як з разарванай падушкі, халодным іскрыстым пухам, сыпаўся снег.

У тэатры Антон знайшоў сваё месца, яно было не занята. Амаль адразу ўбачыў Аркадзя Гайкевіча. Той, узяўшы пад руку тоўстага белатварага мужчыну, павольна ішоў па зале, аб нечым зацікаўлена з ім гаварыў.

Потым Аркадзь сеў побач з Антонам, зноў акуратна прычасаў свае валасы, сказаў:

— Ну і напалохаў ты мяне ўчора. Дзе ты начаваў?

Антон не спяшаўся адказваць. Нешта пачынала не падабацца яму ў Гайкевічу. Ён трымаў у кішэні пінжака званок, гладзіў яго пальцамі і думаў, што Гайкевіч свой хлопец, добры, разумны, але ўчора кінуў яго, хворага і беспрытульнага, аднаго.

Аркадзь, не дачакаўшыся адказу, зноў загаварыў:

— А чаму б табе сёння не выступіць? Выйшаў бы на сцэну, расказаў пра сябе, сваю вёску, падказаў бы з'езду, як нам трэба нашу Беларусь будаваць. Ты ж дэлегат, а маўчыш...

— А што мне гаварыць? — панура ўсміхнуўся Антон — я слухаю, што мне гавораць... За мяне іншыя скажуць...

— Э-э, так не трэба. Мы ж цябе запрасілі... Павінен і ты нам аддзячыць, — не адступаў Гайкевіч.

Антон маўчаў. Ён вырашыў, што лепей за ўсё маўчаць, не ўвязвацца ні ў якія спрэчкі. «Разумны не той, хто языком добра чэша, а хто слухаць умее», — думаў ён.

Між тым на з'ездзе нешта не ладзілася. Пачалося ўсё з самай раніцы, калі з пярэдніх радоў узняўся раптам высокі светла-русы дэлегат і, назваўшыся прадстаўніком латышскай сацыял-дэмакратыі, прапанаваў замест бела-чырвона-белых сцягоў вывесіць у зале чырвоныя.

— Годзе маліцца на гэту старую нацыянальную анучу! — тыцнуў ён рукой у бок сцяга, што вісеў на сцяне якраз каля стала прэзідыума. З'езд на хвіліну анямеў. Пярэднія афіцэры цапалі сябе рукою па поясе, па тым месцы, дзе ў добры стары час вісела шабля. А генерал Кандратовіч, які сядзеў у прэзідыуме, загрымеўшы крэслам, выскачыў з-за стала, падбег да сцяга і пацалаваў яго. Усё гэта ён зрабіў з імпэтам, рэзка і тэатральна. З'езд грымнуў бурай воплескаў. Большасць дэлегатаў паўскоквалі з месцаў, вітаючы генерала. Аркадзь з усяе сілы біў у ладкі і, захліпаючыся, гаварыў:

— Ну і малайчына генерал! Падцёр нос латышу.

З гэтай хвіліны спрэчкі на з'ездзе ўспыхнулі з новай сілай, быццам нехта ў касцёр, што ўжо затухаў, падкінуў свежага ламачча. Адзін за другім выходзілі на сцэну дэлегаты, гаварылі, крычалі, жэстыкулявалі, пагражалі кулакамі. Здавалася, людзі ап'янелі ад шуму, гарачыні, чужых і сваіх слоў, і ім край як трэба было выліць на некага злосць і раздражнёнасць. Стаялі рубам два пытанні: за Саветы ці супраць, за саюз з Расіяй ці за аддзяленне. Дэлегаты з Віцебска Васіленка і Салуноў заявілі, што Віцебская губерня бачыць новую Беларусь толькі ў моцным непарушным саюзе з усёй Расіяй. Іхнія словы сустрэлі свістам. Потым з залы выбеглі некалькі цывільных і салдат і проста на сцэне пачалі біць віцяблян кулакамі.

— Так ім! — усхапіўся са свайго месца Гайкевіч. — Дзе іхнія Суздальскія, Разанскія і Цвярскія княствы? Масква праглынула... А Беларусь будзе!

З'езд гуў, як вулей. У Антона расколвалася галава, раздзіраў грудзі кашаль. Людскія твары, агні, сцягі мітусіліся ў вачах, спляталіся ў нейкі пакутлівы стракаты вал, які вось-вось гатоў абрынуцца ўсім сваім цяжарам, уціснуць у крэсла, распляскаць. Антон хапаў гарачае, як у лазні, паветра, выціраў салёны пот, што каціўся па шчоках. Яму ўжо чамусьці не першы раз успомніліся начны лес, чорныя цені ад дрэў, быццам высечаныя на іскрыстым, бледна-сінім снезе, няўмольны ланцуг ваўкоў. Усё бліжэй ваўкі... На іх блішчыць шэрсць... У іх халодныя жалезныя зубы... Іхняе дыханне, як вецер перад бурай...

Ён напружваў усе сілы, адганяў страшны прывід, адганяў хваробу. Ён прымушаў сябе глядзець на сцэну, слухаць усё, што гавораць.

— Слова мае дэлегат Вазіла, — аб'явілі з прэзідыума.

Мажны чалавек у сінім суконным пінжаку і ў белай кашулі выйшаў на сцэну.

— Вы хочаце наш родны беларускі край адарваць ад вялікага цела Расіі, — сказаў чалавек і нахіліў галаву, глянуў спадылба. — Вы хочаце зрабіцца, як называеце, незалежнай дзяржавай, дзяржавай без хлеба, паветра і вады. Я звяртаюся да вас, беларускія беларучкі. Хто вы, што з польскім акцэнтам гаворыце на беларускай мове? Пра якое будучае шчасце незалежнай Беларусі вы крычыце? Вы — не ад народа. Вы не ведаеце беларускую вёску...

— Прэч! — закрычалі, затупалі нагамі ў зале. — Ганіце яго са сцэны!

Нехта кінуў вялікі стары галёш.

Вазіла яшчэ больш набычыў галаву, пачырванеў, махнуў рукой і раптам, прагна хапіўшы паветра, як падсечаны, паваліўся каля стала прэзідыума, — страціў прытомнасць.

З кожнай гадзінай напружанне ў зале ўзрастала. Дэлегаты ахрыплі ад крыку і, здаецца, зварыліся ў духаце і гарачыні. Праседзелі вечар, поўнач. Пачало брацца на новы дзень. Сёй-той, плюнуўшы, махнуўшы рукою, выходзіў з залы і стараўся не глядзець у вочы іншым дэлегатам. Большасць тых, што пакідалі з'езд, былі сяляне са сваімі нязменнымі палатнянымі торбачкамі.

«Зараз я звалюся з крэсла і памру, — думаў Антон. — Вось зараз, праз некалькі хвілін, звалюся,^мяне схопяць за ногі і пацягнуць па бруднай затаптанай падлозе да дзвярэй... І галава будзе стукацца аб дошкі, як гарбуз...»

Ён уявіў усё гэта і не спалохаўся. Толькі б хутчэй скончыўся гэты тлумны, цяжкі, незразумелы, вар'яцкі дзень.

Пачалі галасаваць. Рабілася нешта неверагоднае: з'езд прызнаваў Савецкую ўладу толькі ў цэнтральнай Расіі. Потым пачалі спрачацца наконт самастойнасці Беларусі. Галасавалі некалькі разоў.

Гайкевіч радасна кусаў губы:

— Мінчукі, віленцы, смаленцы і гародзенцы за нас... — Ён убачыў, што Антон сядзіць, як нежывы, страсянуў яго за плячо, раздражнёна крыкнуў: — А ты чаго спіш? Галасуй за самастойнасць!

«Што ён, падла, на мяне вызверыўся?» — падумаў Антон. Але не хапіла сілы ні на злосць, ні проста на якое-небудзь слова, і ён падняў угору цяжкую руку. І зноў як бы праваліўся пад лёд.

Глухія галасы ледзь чутна даляталі аднекуль зверху. «Вось зараз... зараз...» — думаў ён, і галава хілілася набок, і зала плыла перад вачамі. Вачам было балюча. Ён заплюшчыў іх. І раптам зашумела, загула зала. Уварваліся ў яе нейкія новыя звонкія галасы. Быццам вецер раптоўна расчыніў усе вокны і дзверы.

— Уставай! — крыкнуў над зухам Гайкевіч.

Антон з намаганнем расплюшчыў вочы, нібы яны былі склеены. На сцэне і ў праходах між крэсламі стаялі ўзброеныя салдаты. Твары ў іх былі чырвоныя з марозу, узбуджаныя.

— Імем Савецкай улады з'езд распускаецца. Прашу ўсіх пакінуць залу, — цвёрдым моцным голасам сказаў камандзір гэтых салдатаў і ўзняў уверх руку з рэвальверам. Дэлегаты колькі імгненняў глядзелі на гэтую руку. Толькі крэслы рыпелі ў цішыні. Потым людзі хлынулі да дзвярэй, але не ўсе. Частка загарадзілася крэсламі, зэдлікамі. Збіўшыся ў кучу пасярод залы, гэтыя дэлегаты тупалі нагамі, свісталі, крычалі:

— Не пойдзем!

— Узурпатары!

— Кацапы!

Антон ішоў да дзвярэй і бачыў, як Гайкевіч, учапіўшыся за крэсла, адбіваўся нагамі ад салдатаў. На вуліцы шумеў вецер. Халодныя зоркі ззялі над горадам. Побач нехта спалохана гаварыў:

— На Скобелеўскай і Падгорнай салдаты стаяць і панцырнікі...

Антон прагна дыхаў свежым марозным паветрам. Хацелася адысціся трохі ўбок, легчы проста ў снег і забыцца пра ўсё. Зноў у грудзях ажыў, як стрэліў, кашаль. І тут Антона моцна і нецярпліва схапілі за рукаў:

— Антон, ты?!

Радасць, недавер, здзіўленне былі ў гэтым нечаканым, дужа знаёмым голасе. Антон узняў галаву і ўбачыў Кузьму: з вінтоўкай, у салдацкім шынялі, з чырвоным бантам на папасе. Антон хацеў заплакаць, але слёз не было. Ён хіснуўся да Кузьмы, дакрануўся гарачым ілбом да ягонага пляча, сказаў ціха і разгублена:

— Братка... У грудзях дужа баліць...


Загрузка...