Людзі і маланкі

XV

Антон вяртаўся дамоў са сходу. Сход яшчэ не скончыўся, а ён пайшоў. Абрыдла слухаць разумнікаў. Яшчэ Андрэй Бацюта, дык той можа нешта сказаць, свет і людзей пабачыў. А куды лезуць Сцепанюга, Перуноўскі і Мішка Сырамалот? Што яны бачылі, што ведаюць? Ім у зямлі калупацца ды быкам хвасты круціць.

«А можа, гэта ў мяне ад зайздрасці? — патроху астываючы, думаў ён. — Так, як васпаватая дзеўка зайздросціць белатварым ды чырванашчокім. І праўда — я не дурны, нават разумнейшы за шмат каго, а не клеіцца ў мяне жыццё, ідзе з пня на калоду. Не хапае мне нечага. Чужы і для бацькі, і для хлопцаў».

Ён глядзеў на вуліцу, дзе снег быў перамешаны з гразёю, на мокрыя саламяныя стрэхі, на ліпы, з якіх была злуплена, збіта кара, бо кожны раз за іх чапляліся калясьмі, і з вострым холадам у сэрцы думаў, што назаўсёды застанецца прыкуты да гэтай неўрадлівай, нішчымнай зямлі, да гэтага жыцця, шэрага і аднастайнага. Сядзець яму тут, на сваёй паласе, да самай смерці, як дубоваму зубу ў граблях. Толькі ў кніжках ды ў песнях усё не такое. Але кніжкі, пэўна, пішуць тыя, хто ні разу не ішоў вось па такой вуліцы. Сумна было і крыўдна, хоць зашмаргніся.

Каб не замачыць ног, ён ішоў, шчыльна прыціскаючыся да плота, хапаючыся рукой за халодныя слізкія штыкеціны. Але ногі ўсё роўна зрываліся з мокрых кладак у лужыны. Каля свайго падворку ён раптам адчуў гаркаваты пах дыму. Спыніўся, пацягнуў носам. Нешта паблізу гарэла. Яшчэ не бачачы полымя, ён ужо пачуў ягоны шум і трэск.

Расчыніўшы варотцы ўдарам нагі, Антон убег у двор. Гарэла стопка. Чырвоныя касмылі агню нізка слаліся над зямлёй. Снег ажно трашчаў.

— Дзіна! — крыкнуў Антон.

Ён ведаў: усе пайшлі на сход, толькі сястра заставалася дома. Дзе ж яна? Антон убег у хату — сястры не было. Тады, быццам яму нехта шапнуў на вуха, ён ірвануўся да стопкі. Дзіна ляжала каля дзежкі з агуркамі. На ёй ужо тлеў кажушок. Антон, кашляючы ад дыму, пацягнуў сястру далей ад стопкі. Дзіна была, як нежывая. Ён яшчэ больш спалохаўся, сцягнуў з яе кажушок, развязаў хустку, пачаў браць жменямі снег і сыпаць ёй на твар. Потым сціскаў снег у руцэ, і ледзяная вада лілася сястры на шчокі.

— Дзіна... — паўтараў ён адно толькі слова.

Хутка вярнуліся са сходу Аўдоля з Прахорам. Аўдоля ўкленчыла каля дачкі, загаласіла.

Дзіну паклалі на ложак, маці змазвала ёй алеем апечаныя мясціны.

Прахор хадзіў злы, гаварыў сам сабе:

— Уся бульбачка ў агні ляснула... Як будзем зімаваць?

Назаўтра Аўдоля схадзіла ў Запольцы і прывяла бабу Еўку. Яна па самыя вочы была закутана ў чорную цёплую хустку. Вочы блішчалі ў паўзмроку хаты.

«Як сава», — падумаў Антон.

Еўка паглядзела на Дзіну, памацала ёй лоб рукой, сціснула тонкія губы:

— Дзеўка, дзеўка, бяда за табою ходзіць... Бяда вялікая... Хадзяйка, — павярнулася яна да Аўдолі, — плуг у цябе ёсць?

— Ёсць плуг, — замест Аўдолі панура адказаў Прахор. — А што табе?

— Бяры плуг, бяду заворваць пойдзем...

Прахор выцягнуў з-пад паветкі плужок. Еўка перакінула цераз сухое плячо цяг, сказала Аўдолі:

— Упрагайся, баба...

Яны пацягнулі па снезе плуг наўкол усяго двара.

— Тры баразёначкі трэба зрабіць і малітвы святыя пачытаць. І тады не пройдзе злы дух у хату, — прашамкала бяззубым ротам Еўка.

Плуг цяжка ўразаўся ў мокры прытаптаны снег. Пакручастая баразна аббягала плот, потым ішла каля паветкі, заварочвала за хату. Еўка, а за ёй і Аўдоля ўвесь час шапталі малітвы, хрысціліся. Антон стаяў каля плота і глядзеў на маці. Ніколі яшчэ не бачыў яе такою: твар завостраны, валасы распусціліся, на твары застыла каменная пакора: паднясі агонь да вачэй — не ўздрыгне. Маці ішла, усім целам нахіліўшыся наперад, напружыўшы спіну і ногі. Ён бачыў, як рэзка выступілі ў яе на скронях і на шыі сінія жылы. Пот заліваў маці вочы. Яна часта спатыкалася, цяжка дыхала, але, здавалася, гатова была прайсці з гэтым плугам праз усю зямлю.

— Цьфу, — не вытрымаў Прахор. — Дзівіцеся, людцы: дзве кабылы. Адна старая, другая трошкі маладзейшая. Каму трэба палосу ўзараць?

Ён махнуў рукой, унурыўшы галаву, пайшоў туды, дзе на месцы стопкі дыміліся чорныя галавешкі.

А Еўка з Аўдоляй пачыналі другі круг. Плуг ішоў усё цяжэй, усё павольней. Аўдоля развязала хустку, кінула яе на снег. З усіх бакоў сыходзіліся людзі, глядзелі, маўчалі. Антону было шкада маці, было крыўдна і сорамна за яе. Можа, упершыню ён убачыў, якая яна ўжо старая, змучаная і непрыгожая ў гэтай сваёй змучанасці.

«Людзям што? — думаў ён, адчуваючы шчакой холад яловай жэрдкі, — пастаяць людзі, паглядзяць, пасмяюцца і пойдуць дамоў. Вунь нават Людвік Перуноўскі прыбег».

Яму раптам стала горача. Захацелася крыкнуць, разагнаць людзей. Ён зайшоў на двор, сеў на сасновую калоду, якую разам з бацькам учора прывёз з лесу. На плоце вісела гладышка, і ў ёй тоненька спяваў вецер. «Хто гэта зімой гладышкі на плот вешае?» —неяк лена падумалася яму. Гарачыня прайшла, саступіўшы месца злосці. Успомнілася, як прыходзілі да Дзіны Іван Міхейчык з Мішкам Сырамалотам, каб праведаць што-небудзь пра Баўтрука, як плакала Дзіна. «Гэта яны яе ў агонь піхнулі, — падумаў ён. — Рахманыя, як авечкі, а кусаюць балюча. Ніколі болей не пайду ў маёнтак».

Яго раптам скаланула ад холаду. Ён устаў, выйшаў з двара. Захацелася сустрэць Яніну, расказаць ёй пра ўсё. Але не. Яшчэ не хапала, каб Яніна ўбачыла, як ягоная маці цягне плуг. Трохі падумаўшы, Антон пайшоў да Лаўрэна Лапыцькі.

Лаўрэн не грэўся, як звычайна, на печы. Разам з нейкім сівым і лысым дзядзькам ён сядзеў за сталом, на якім стаялі міска квашанай капусты і бутэлька з гарэлкай, напалову выпітая.

Антон нерашуча патаптаўся ў парозе.

— Заходзь. Чаго стаіш? — падбег да яго Лаўрэн і за руку пацягнуў да стала.

— Гэта ж во ў мяне чалавек папрасіўся пераначаваць, — гаварыў ён, наліваючы Антону гарэлкі. — Карову купіў. Аж са Слуцка вядзе...

Лысы дзядзька, ужо трохі п'янаваты, весела падміргнуў Антону і раптам заспяваў тонкім пісклявым голасам:

— Бачыш, які ў мяне вясёлы госць, — пахваліўся Лаўрэн Антону. Але сам быў сумны, толькі памачыў губы ў гарэлку, сядзеў, перакочваў у бяззубым роце хлебную скарынку.

— Я сам пра сябе скажу, чалавеча, — засмяяўся лысы дзядзька і павярнуўся да Антона: — Выпі спачатку ёта каліва...

Гарэлка, здаецца, абпаліла горла. Антон папярхнуўся.

— Укусі капусты, — падсунуў яму талерку дзядзька. — Агонь з душы здыме... Дык сам я Дзяніс Каўшырка. Дзяцей у мяне восем душ. Хата ё і гаспадарка ё. А жонка ўвосень памерла. Наступіла нагой на ржавы цвік. Застаўся я адзін, як месяц у небе. А тут і карова ў балота правалілася і прапала. Ну і надумаў я новую карову купіць — дзецям жа трэба нешта есці. Швагер мой каля Слуцка жыве, ён мне нараіў ету кароўку. І вось са Слуцка, на Друць, да Бялынічаў іду. Чулі пра такія?

— Чулі, — махнуў галавой Лаўрэн. — Там усе людзі з белымі валасамі.

— Ну і ўпаліў, — ад смеху вочы ў Каўшыркі звузіліся ў малюсенькія шчылінкі. — Ды ты глянь на мяне — я цяпер лысы, а раней багаты волас меў. Рыжы ў мяне волас, ангельскі. Так што розныя людзі там жывуць.

Антон еў нясмачную, пераквашаную капусту, глядзеў на Каўшырку.

Дзіўны чалавек і гаворыць неяк дзіўна, не так, як у Чмялях. Гаворыць «ета», «ё».

— Дзядзька, — спытаўся Антон, — вось вы па зямлі прайшлі. Як народ жыве?

— Народ, чалавеча, жыве. Куды яму дзецца, народу? Улада новая, так я разумею, правільная. За мужыка стаіць. Ды толькі кожны ўладу ету па-свойму разумее, на свой капыл. Адзін ад яе паболей ухапіць хоча, другі крычыць, што сябра ёй самы лепшы. А ўчора за здароўе цара-бацюшкі маліўся.

— А не баяўся ты з кароваю ісці? — пацікавіўся Лаўрэн. — Рознага ж люду бадзяецца цяпер па дарогах.

— Хіба я дурны? — пацёр чырвоную лысіну Каўшырка. — Я днём іду, а ноччу ў добрых людзей пераначую. Вот у цябе папрасіўся. А страх ё. Страх у чалавеку з малых гадоў сядзіць. Я сам, праўду вам скажу, страху нядаўна набраўся. І не ад бандзюкоў якіх-небудзь, а можна сказаць, па глупству. Зяць мой Ахрэм памёр — бервяном у лесе забіла. Ну, пахавалі яго, хаўтуры зрабілі, дачка пайшла з дзецьмі ў маю хату начаваць, а я — у яе хату. Ляжу на печы, сплю. І раптам чую — цюк-цюк... Быццам хто па хаце ходзіць. Вочы расплюшчыў — цемра кругом. Думаю — здалося. Толькі зноў быў задрамаў, чую зноў — цюк, цюк, цюк... Ходзіць. Па хаце ходзіць, і нібы на капытках якіх. Здранцвеў я, не дыхаю. А яно ўжо да печы ідзе. І вот ужо нібы на ўслончык узлазіць, што каля печы стаіць. Валасы ў мяне дыбам узняліся. Ляжу і хрышчуся. А яно зноў ад печы адышлося. Так усю ноч і пракалаціўся, як ліст асінавы.

Каўшырка ўздыхнуў, наліў яшчэ гарэлкі.

— А што далей было? — спытаўся зацікаўлены Антон і азірнуўся на акно, каля якога сядзеў.

— Анічога, — лоўка кульнуў Каўшырка сваю чарку і крэкнуў. — Бачыш: жывы я. Нават кароўку сабе купіў. Ета, ведаеце, што было? Парасё было. Брат мой, Рыгор, прынёс яго маёй Мархве, дачцэ. У мяшку прынёс і паклаў каля печы. А парасё ета дурное паляжала, паляжала, адагрэлася і пайшло па хаце гуляць...

Каўшырка паглядзеў на Лаўрэна з Антонам, засмяяўся і заспяваў:

— Вясёлы ты чалавек, — з сумам сказаў Лаўрэн. — А я вось так не магу...

Ён устаў з-за стала, прайшоўся па хаце, сеў на лаву, ашчаперыў галаву рукамі. Заціх, быццам скамянеў. Было чутно, як свішча за акном вецер.

— І мяне жыццё ў полымя кідала і ў гразі качала, — пасур'ёзнеў Каўшырка. — Але жыць жа трэба. Жыць трэба, чалавеча. Пакуль кроў у табе ё. Ты, бачу я, на пні засох. А жыццё такіх сухіх людзей абыходзіць. Цябе б на кут — замест абразоў...

Антон убачыў, як уздрыгнуў Лаўрэн. Здалося, зараз ён пакрыўдзіцца, раскрычыцца, нават з хаты выганіць госця. Але прайшла хвіліна, другая, а Лаўрэн маўчаў.

«Ну і целяпень ты, дзядзька, — падумаў Антон, — слоўца за сябе не можаш закінуць...»

— А ты жанаты, хлопец? — спытаўся ў Антона Каўшырка.

— Не, — адказаў Антон. — Думаю жаніцца... — І пачырванеў.

— Ета добрае дзела. — Каўшырка масціўся на лаве на начлег. Паклаў пад галаву сваю палатняную торбачку, развязаў на нагах аборкі. — Жонка і качаргой можа пад гарачую руку пачаставаць, і па душы разануць, як піла, але нам, мужчынам, яна заўсёды падтрымка. Мая Тэкля добрая была...

Ён перахрысціўся на абразы, лёг, нацягнуў на галаву світку і амаль адразу захроп.

— Я пайду, дзядзька. Спакойнай вам ночы, — сказаў Антон Лаўрэну.

— А чаго ж ты прыходзіў?

— Ды так, — адказаў Антон.

Ён прыйшоў дадому, з парога пачуў, як стогне Дзіна. Асцярожна падышоў да сястры, пагладзіў яе па валасах, спытаўся:

— Дужа баліць, Дзіяка?

Дзіна глянула на яго ўдзячнымі вачамі, цераз сілу ўсміхнулася. На хату і на вёску апускалася начная цішыня. Толькі адзін гук заставаўся ў ёй да самай раніцы. Было чутно, як шашаль точыць старое дрэва.

Раніцой Антон прачнуўся ад бацькавага голасу.

— Ты чуеш, Аўдоля, — гаварыў Прахор. — У Лаўрэна Лапыцькі карову сёння ноччу ўкралі...

— У яго ж нямашака каровы. — Аўдоля сядзела на ўслончыку і абірала ў чыгунок бульбу на снеданне.

— Дык не яго карову. Папрасіўся ў яго пераначаваць нейкі не наскі чалавек. Вёў карову, кажуць, з-за Слуцка...

Антон хуценька апрануўся і выбег на вуліцу. Ноччу была завіруха. Каля варотцаў і каля прызбы намяло вялізныя гурбы мяккага сіняватага снегу. Уверсе гурбы канчаліся пакручастымі брылямі, на якіх курэў снежны пыл.

Лаўрэн Лапыцька, як уюн, круціўся на сваім двары, раз-пораз падбягаў да хлеўчука, усё абмацваў прабой. І цёр рукавом чырвонага кажуха вочы, усхліпваў:

— Напільнікам перарэзалі... Ах, нелюдзі! Што ж я чалавеку чужому скажу, як у вочы гляну?

Каўшырка ў адной кашулі стаяў каля плота. Твар у яго быў разгублены, белы. Здавалася, ён яшчэ не зусім зразумеў, якая бяда яго напаткала. Убачыўшы Антона, паклікаў:

— Ідзі сюды, хлопец!

Антон спалохаўся: а што, калі Каўшырка падумае, што ўчора ён наўмысна так позна сядзеў у Лаўрэна? Загаворваў зубы, а ў гэты час з хлява выводзілі карову.

Але Каўшырка, сумна ўсміхнуўшыся, сказаў яму:

— Бачыш, хлопец, як дзела ета павярнулася? Сядзелі мы тут, байкі баілі, а ліхі чалавек не спаў...

— Можа, усё добра будзе, дзядзька... Можа, знойдзецца ваша карова, — паспачуваў Антон, хоць сам не верыў гэтаму.

— Э, братка, — махнуў рукой Каўшырка. — Ваўкі яе ўжо дояць, маю карову... — Ён быў падобны на пакрыўджанае дзіця.

Тым часам на двор сыходзіліся людзі. Чутка, што ў Лаўрэнавага госця ўкралі карову, хутка разнеслася па Чмялях, і амаль кожны чмялёвец на хвіліну заходзіў сюды, каб на свае вочы ўбачыць, што так яно і ёсць. Людзі хадзілі каля хлява, краталі рукамі зламаны замок, прыцмоквалі, гаварылі:

— Спяцы рабілі... Не нашы... Пэўна, прыблуды нейкія з лесу...

І ўсе шкадавалі, што ноччу была завіруха і замяло сляды.

Прычыкіляў Сямён-артылерыст. Адразу, нібы старому знаёмаму, сказаў Каўшырку:

— Чаго ты без адзежыны стаіш на двары? Хочаш богу душу аддаць? Дык бог гэты ў нас у Чмялях дужа халодны...

Каўшырка глянуў на яго, увесь сцепануўся і пайшоў у хату.

А Сямён пахадзіў каля хлява, паўглядаўся ў прытаптаны нагамі снег, уздыхнуў:

— Што цяпер знойдзеш? Спрытна зрабіў нейкі гад, мурашак яму ў штаны...

Зноў узнімалася завіруха. Вецер загуў у старой ліпе, у частаколлі. На стрэхах хат закруціліся воблачкі снежнага пылу. Была ў голасе ветру нейкая жальба, нейкая скарга. Хутка ўвесь Лаўрэнаў двор патануў у шчыльнай белай смузе. Людзі разышліся па сваіх хатах. Толькі адзін Лаўрэн стаяў каля расчыненага хлява і нешта шаптаў сам сабе пабялелымі вуснамі. Яму, хоць забі, не хацелася ісці ў хату, у якой быў Каўшырка. Так стаяў ён у халодным здранцвенні, пакуль нечая рука не лягла яму на плячо. Лаўрэн уздрыгнуў, азірнуўся і ўбачыў свайго кватаранта Мішку Сырамалота. Нават бровы ў Мішкі былі белыя ад снегу.

— Бяда, Мішка, — скрывіўся, ледзь не плачучы, Лаўрэн. — Што рабіць? Хай бы яны мяне самога, як тхара, задушылі, а чалавекаву карову не чапалі...

Мішка, нахмурыўшыся, зморшчыўшы лоб, памаўчаў.

— Што ж рабіць? — не сунімаўся Лаўрэн. — Грэх на маю душу лёг... У чалавека васьмёра дзяцей. І жонка памерла. А выходзіць, я ў іх малако адабраў...

— Чаму ж ты, дзядзька? — ціха сказаў Мішка, увесь час аб нечым напружана думаючы.

— А хто? Я. Не мог, стары пень, за сваім хлявом прыгледзець. Ведаў жа, што розны народ бывае. У пятнаццатым годзе тут Цімох Гладкевіч хлявы і клеці чысціў, пакуль не затаўклі яго стражнікі каля Дулебка Пры старой уласці кралі, пры новай — крадуць. Во свет!

Лаўрэн згорбіўся, зморшчыўся, здавалася, вось-вось заплача. Абодва колькі хвілін пастаялі моўчкі, і раптам Мішка, нібы нешта ўспомніўшы, крута павярнуўся і хуценька пайшоў з двара.

— Куды ж ты? — паклікаў Лаўрэн, але Мішка нават не азірнуўся. Ён, спяшаючыся, ішоў па вуліцы, і ягоныя сляды замятала снегам.

Лаўрэн адчуў сябе яшчэ больш адзінока. Так непрытульна было на душы. Ён зайшоў у хляўчук, патаптаўся там трохі, абы не ісці ў хату. З паўахапачка сена валялася каля сцяны — карова не паспела даесці. Праз расчыненыя вароты на сена намяло снегу, і яно ляжала, як нечыя доўгія сівыя валасы.

«Можа, прадаць хату, а грошы аддаць чалавеку? — раптам падумаў Лаўрэн. — Толькі дзе цяпер купца знойдзеш?» І яго апякла злосць на свой лёс, на сваю адзінокую, амаль жабрачую старасць. Навошта чалавеку было нараджацца, калі ўсё ягонае жыццё — як ваўчынае галашэнне ў піліпаўку?

«Хіба ж я не хацеў шчасця? — адчуваючы, як пачынае калаціцца сэрца, як да ног падкочваецца млоснасць, думаў Лаўрэн. — Хіба Ганну і дзетак сваіх не любіў? Ці, можа, працаваць не хацеў, зломкам быў? Дык не ж. Да цямна, яшчэ малады, на паласе сваёй пні карчаваў. Рукамі і зубамі іх з зямлі выдзіраў. Адзін. Помачы не было. Баяўся, што кілу магу нажыць. І хату сам зрубіў, і калодзеж выкапаў. За што ж мне гора такое?»

Ён аж задыхнуўся ад крыўды, ад бездапаможнасці. Халоднае зімовае неба плыло над ім. Там, у небе, сярод ветру і снегу, плылі душы людзей, што, нібы мякіна, былі адвеяны з зямлі смерцю. Там былі родныя яму душы. Яны глядзелі на яго з ледзяной вышыні, але не маглі паклікаць, бо голасу не мелі. І яны пасылалі яму прывітанне з гэтым снегам, што, падаючы зверху, ціха і мякка цёрся аб ягоныя шчокі.

— Дзядзька Лаўрэн, — выйшаўшы з хаты, паклікаў яго Антон. — Чаго вы там стаіце? Хадзіце сюды.

Павольна і цяжка пайшоў Лаўрэн у сваю хату. Каўшырка сядзеў на лаве, пераабуваў лапці. Убачыўшы прыгнечаны твар гаспадара, слаба ўсміхнуўся:

— Ну чаго ты ўжо так узяў у галаву ёта дзела? Абы мы былі, а каровы будуць. Грошай патроху збяру, гады праз два зноў куплю. У сястры маёй карова ё. Кубак малака дзецям маім дасць. Усё ж сестрына карова.

Лаўрэн маўчаў, стаяў ля парога, як няпрошаны госць. Каўшырка ж, здаецца, зусім забыўся пра сваю бяду. Дастаў з торбачкі хлеб, сала, пачаў іх рэзаць на стол і гаварыў:

— Каб жа ведаў, чалавеча, дзе спатыкнешся... У майго суседа Мікіты Доўгага карову ў полі маланкай забіла. Кароў дваццаць хадзіла, а Ілля, прарок еты самы, толькі ў яе пацэліў. А кароўка дробненькая была, невялічкая.

«Ну і душа ў чалавека, — думаў пра Каўшырку Антон. — З крэменя. Іншы б ужо слёз поўную дзежку наплакаў. А гэты сала рэжа, нават пасміхаецца...»

Антон не пайшоў дадому. Нешта затрымала яго ў гэтай хаце. Відаць, чужое гора, якому хацелася паспачуваць, на якое хацелася паглядзець, хоць і халаднела ад яго ўсярэдзіне. Як прыкмеціў Антон, гэта было больш Лаўрэнава гора: быццам Лаўрэнаву карову ўкралі.

Антон ужо даўно заўважыў, што ў нечым яны падобныя, ён і Лаўрэн Лапыцька. Не заўсёды яму падабалася гэтае падабенства, нават не хацеў ён яго, але што зробіш? «Чым мы падобныя? — седзячы на старым Лаўрэнавым сянніку, пакутліва думаў ён. — Пэўна, адзінотай сваёй. Жывём, як сіроты, сярод людзей...»

Нарэшце Лаўрэн трохі ачомаўся, падышоў да Каўшыркі, вінаватым голасам сказаў:

— Што ж будзем рабіць, Дзяніс?

— А што рабіць? — узняўся з лавы Каўшырка, і аказалася, што ён на галаву вышэйшы за Лаўрэна. — Ты будзеш маліцца, а я буду песні спяваць.

Яны зноў змоўклі. Кожны думаў пра сваё. Мякка біўся ў мутныя шыбы снег. І тут дзверы расчыніліся, і ў хату ўвайшоў Мішка Сырамалот. Зняў з галавы белую ад снегу шапку, стукнуў ёю аб калена, весела сказаў, звяртаючыся да Каўшыркі:

— Ідзі забірай сваю рагулю.

На нейкае імгненне ўсе анямелі.

— Няўжо знайшлі? — першы апамятаўся Лаўрэн і выбег на двор.

За ім выйшлі Каўшырка з Антонам. Каўшырка, хоць вочы ў яго радасна свяціліся, ішоў надта спакойна. Быццам яго нічога не цікавіла. На двары стаяла і галодна мыкала чырвона-бурая карова. Адзін рог у яе быў абламаны, на другі накінута вяроўка. Мішка адвязаў вяроўку ад плота, горда глянуў на Каўшырку. Той трохі патаптаўся, збіў шапку на патыліцу, сказаў:

— Мая ж чорная была, а ета чырвоная.

— Бяры. Малако ўсё роўна белае будзе, — уклаў яму ў руку вяроўку Мішка. — Гэтую карову наш чмялёўскі рэўком табе дае. Сам таварыш Бацюта сказаў, каб далі. Ён хацеў сюды падысці, ды жонка ў яго захварэла.

Каўшырка разгублена глядзеў то на Мішку, то на карову. Ён думаў, што над ім жартуюць, і соп носам. Мішка раптам схапіў карову за рог, рэзка павярнуў яе галаву да Каўшыркі:

— От, чалавек... Бяры, табе кажуць. Савецкая ўлада табе дае.

У Каўшыркі закалаціліся рукі. Ён узяў вяроўку, наматаў яе на шырокую чырвоную далонь.

— Братачка, — сказаў ён Мішку, і голас ягоны ўздрыгнуў. — Век цябе буду помніць. Дзеці мае за цябе будуць маліцца...

Каўшырка па-дзіцячы ўсхліпнуў, выцер рукавом вочы. Тады апамятаўся і Лаўрэн Лапыцька. Зняў шапку, пакланіўся Мішку ў пояс:

— Ну і ўдружыў, Сырамалот. З шыбеніцы, можна сказаць, зняў. А Бацюту Андрэю я таксама аддзякую... Сёння ж аддзякую.

Твар у Лаўрэна пасвятлеў, памаладзеў. Лаўрэн падышоў да каровы, пачаў яе гладзіць. Карова глядзела на яго сумнымі вільготнымі вачамі.

І толькі Антону ўсё гэта не спадабалася. Вельмі ж ужо зрабілі Мішку нейкім героем. Дзякуюць, ледзь рукі не цалуюць. А ён і нос задраў. Антон адышоўся ўбок і лапцем калупнуў снег на прызбе.

Каўшырка адразу ж пачаў збірацца ў дарогу. Хуценька напакаваў сваю торбу, нават адмовіўся ад снедання. Быў ён узрушана-шчаслівы, насвістваў сабе пад нос.

Прыкладна праз паўгадзіны ён рушыў з вёскі. Усім моцна паціснуў рукі, Лаўрэну хацеў заплаціць за начлег, але той адмахнуўся ад грошай, як ад агню.

Неба тым часам пасвятлела. Вецер ссунуў хмары на захад, і блакітная паласа неба заззяла над зямлёй. З хатаў павыходзілі людзі. Каўшырка ішоў па вуліцы, ведучы за сабой карову. Карова нізка апускала галаву, нюхала снег. Каўшырка, прыўзнімаючы шапку, кланяўся, развітваўся з усімі, усміхаўся. Людзі гаварылі яму:

— Ну што, знайшоў сваё малако?

— Як карову зваць будзеш?

Каўшырка слухаў-слухаў іх, а потым весела шпурнуў на снег шапку:

— Дзе я яе прыдбаў? У Чмялях? Значыць, і назаву яе — Пчала.

Ён узрадаваўся, што прыдумаў карове такую добрую мянушку. Таргануў вяроўку, прысвіснуў:

— Пайшлі, Пчолка.

Разам з каровай ён выйшаў з вёскі, узабраўся на парослы хвойнікам узгорак, памахаў адтуль шапкай, спусціўся ў лагчыну і знік у белым снежным полі.

Усім стала трохі сумна, што болей ніколі не сустрэнуць яны Каўшырку. Быццам і не было яго.

— Запомніць нашы Чмялі, — усміхнуўся Мішка Сырамалот. — Не ў кожным сяле карову даюць...

І тут Антон не вытрымаў. Непрыязнасць да Мішкі, якую да гэтага стараўся нічым не выказаць, успыхнула ў ім з новай сілай.

— Кожны можа чужую карозу даць, — буркнуў ён.

— Як гэта — чужую? — здзівіўся Мішка.

— З графскай фермы.

— Ну, брат, — аж спыніўся Мішка, — ты што — з неба зваліўся? Рэвалюцыя ж. Усё, што было графскае, стала наша.

— Усё роўна чужая. Сваю б ты не аддаў.

— Несазнацельны ты чалавек, Радзімовіч, — Мішка пасур'ёзнеў і ўпершыню назваў Антона па прозвішчу. — З сялянскай працоўнай сям'і, а ў галаве ў цябе шляхецкая мякіна. Яшчэ пра Спартака збіраўся сачыняць... Які ты Спартак: цябе б і блізка не падпусцілі да спартакаўскага войска...

— Будзь ты Спартаком, — злосна выдыхнуў Антон. — Праўда, носам не выйшаў, але нічога — з тваім языком усяго даб'ешся.

Ён крута павярнуўся і амаль пабег ад Мішкі і Лаўрэна. Злосць туманіла яму вочы. Хопіць! У яго ёсць свая галава, і ён не дасць вадзіць сябе на павадку. Вадзіце графскіх кароў, а яго, Антона, не чапайце. А Лаўрэн размяк. Купілі за карову. Вось табе і маўчун.

Спяшаючыся, ішоў Антон па вуліцы і здалёк убачыў: каля іхняй хаты сядзіць на лавачцы нейкі чалавек. Утуліў галаву ў плечы, рукі сашчэплены на каленях. Хто б гэта мог быць? Бацька ніколі б так не рассеўся сярод белага дня. Калі надарыцца вольная хвіліна, бацька лепей шмыгне куды-небудзь у гумно ці пад паветку, далей ад жончыных вачэй.

«А можа, Кузьма вярнуўся з войска?» — аж захлынуўся ад радаснай здагадкі Антон.

Але гэта быў не Кузьма. Атрасаючы з чорных штаноў снег, хукаючы на рукі, з лавачкі падняўся Аркадзь Гайкевіч. Быў ён акуратна паголены, чысты, вясёлы, але вочы чырвоныя — пэўна, недаспаў. Ён паціснуў Антону руку сваёй халоднай рукою. Антон узрадаваўся нечаканаму госцю. Гэты хоць не будзе павучаць на кожным кроку.

— Як жывеш, Антон? — спытаўся Гайкевіч.

Голас у яго быў ціхі, стомлены.

Антон глянуў на яго новыя белыя буркі ў чорных бліскучых галёшах, сумнавата ўсміхнуўся:

— Не так, як у горадзе. У нас тут свая публіка: коні ды свінні.

— А я толькі што з вашага павета, з Ігумена прыехаў, — не прыняў яго жарту Гайкевіч. — І адразу да цябе. Збірайся, братка, у Менск.

— У Мінск? — здзівіўся Антон. — Чаго? У мяне там родзічаў няма.

— У цябе там будзе аж за тысячу родзічаў. 15 снежня Усебеларускі кангрэс збіраецца. Лёс краю свайго будзем вырашаць.

— А мне чаго туды ехаць?

— Ты, братка, будзеш дэлегатам ад Чмялёўскага валаснога земства. Уся Беларусь збіраецца. Ад кожнай губерні, кожнага павета людзі павінны прыехаць. І ад бежанцаў нашых, па белым свеце раскіданых. Ад пяцідзесяці сем'яў адзін дэлегат. І ад ваякоў-беларусаў. Пяць тысяч ваякоў пасылаюць аднаго свайго чалавека. Будуць таксама дэпутаты Устаноўчага сходу ад Беларусі. На Вялікі Народны збор, Антоне, паедзеш.

Гайкевіч гаварыў гэта ўрачыстым голасам, вочы ў яго ззялі.

— Мяне ж ніхто туды не выбіраў. Як я паеду? — разгубіўся Антон.

— У нас не выбіраюць. Цябе, як дэлегата, запрашае Беларуская рада. І ўсіх так. Я ў павеце наконт цябе дамовіўся. Толькі, — Гайкевіч сцішыў голас, — нікому пра гэта ні слова. Не трэба, каб лішнія вушы чулі. Асабліва новым сённяшнім начальнікам не прагаварыся. Хто ў вас тут у начальстве цяпер ходзіць?

— Каваль Бацюта. З нашых — Яўхім Сцепанюга, Мішка Сырамалот і яшчэ чалавек пяць...

— Ну во. Гэтым не трэба ведаць. Яны нас не дужа шануюць...

Ён сказаў слова «нас» так, быццам быў, самае меншае, стрыечным братам Антону.

— Бацьку ж з маці я павінен сказаць, куды паеду, — нахмурыўся Антон. Ён ужо цвёрда вырашыў: як бы там ні было — паедзе ў Мінск. Ніхто не можа яму забараніць. Хоць раз на белы свет трэба глянуць, людзей убачыць. У душы ён быў вельмі ўзрадаваны: з Чмялёў запрасілі яго, толькі яго.

— Бацькам можаш сказаць, — дазволіў Аркадзь. — Я ведаю: яны ў цябе неязыкатыя. Бо табе мандат і пропуск на з'езд, — дастаў ён з унутранай кішэні паліто доўгую жаўтаватую паперыну, — а во трохі грошай: на білет. Грошай яшчэ вазьмі з сабой і з'есці чаго, бо ў Менску з харчаваннем слаба. І заўтра выбірайся ў дарогу. Як прыедзеш, адразу пытайся, дзе гарадскі тэатр. З'езд будзе ў тэатры. Ну, братка, не падводзь мяне. А я пабягу. Мяне фурманка на Ігумен чакае.

Ён паціснуў Антону руку, павярнуўся і пайшоў. Ад яго галёшаў на снезе заставаўся прыгожы след — дробненькія кружочкі і зорачкі. Антон сеў на лавачку, паглядам правёў Гайкевіча да павароткі. Над галавой, ушчыміўшыся ў плот, голым голлем шумела сліва. Непадалёку выбегла з хаты Франя Перуноўская без хусткі, з голымі па локаць рукамі. У дзіравым вядры несла жар з печы, сыпанула яго ў снег. Чырвоныя распаленыя вугольчыкі аж запішчалі ў халодным снезе, а над тым месцам, куды яны ўпалі, узнялося воблачка белай пары. Франя ўсміхнулася Антону і зноў пабегла ў хату. «Заўтра я еду ў горад», — падумаў Антон, і яму зрабілася трывожна і весела.

Бацька трохі пабурчаў, а потым махнуў рукой:

— Едзь! Калі дзе ўбачыш сякеру добрую — купі. Наша ўжо зусім пашчэрбілася...

Маці заплакала:

— Што ты надумаў, сынок? Заб'юць яшчэ дзе-небудзь у дарозе, пад поезд кінуць...

Потым чым маглі пачалі пакаваць Антону торбу. У белую лапінку загарнулі соль.

— Шчаслівы ты, Антон, — усё яшчэ моршчылася ад болю, уздыхала Дзіна. — Горад убачыш, можа, дзе Кузьму нашага сустрэнеш...

Прахор патаптаўся ў хаце і пайшоў на вуліцу.

— Глядзі ж, ні з кім не вадзіся, — павучала маці. — Загаворыць такі чалавек зубы, чмуту ў вочы напусціць, а потым хеўру сваю навядзе на цябе...

Антону было прыемна, што за яго так баяцца, клапоцяцца аб ім. Быццам ён зрабіўся малым хлапчуком і ўпершыню збіраецца пераступіць родны парог, выйсці за аселіцу. А ён жа ўжо быў аднойчы ў горадзе, у Бабруйску. Восем ці дзесяць гадоў тады яму было. Помніцца, зайшлі яны ў краму да нейкага чорнабародага дзядзькі, якога бацька зваў Шлемам. Дзядзька смяяўся; паказваў ім язык, а потым наўмысна рассыпаў на падлогу сабе пад ногі цукеркі — прыгожы, рознакаляровы гарошак. І яны, Антон з Кузьмой, кінуліся збіраць гэтыя цукеркі, поўзаць па бруднай падлозе, а бацька раптам раззлаваўся і пачаў крычаць на Шлему.

У клопатах і ў зборах прайшоў вечар. Спаць ляглі рана. Антон ляжаў на ложку, слухаў, як точыць сцены шашаль, як варочаецца, не засне маці, і ў думках развітваўся з хатай. Заўтра ён ужо не будзе спаць на гэтым ложку. Заўтра яго чакае дарога, чужыя людзі. Як яны сустрэнуць яго?

У акно заглянуў месяц, кінуў на падлогу халодныя срэбныя промні. У хаце пасвятлела. Са змроку выступіла печ, заблішчаў у куце абраз.

«Быў бы жывы дзед, — падумаў раптам Антон, — дзед бы не спаў, а сядзеў каля мяне на ложку і расказваў, як сам калісьці ездзіў у горад, ажно ў Беласток...»

Назаўтра, паснедаўшы, Антон пайшоў да Яніны. Каля хаты Міхейчыкаў у нерашучасці спыніўся — заходзіць ці не? Усё-такі не зайшоў, каб не сустрэцца там з Іванам, пачакаў, пакуль з хаты выбегла малодшая Янініна сястрычка Галя набраць пад паветкай дроў.

— Пакліч Яніну, — папрасіў яе Антон.

Неўзабаве з хаты выйшла Яніна, радасна ўсміхнулася.

— Я сёння еду, — сказаў Антон.

Яна пабляднела:

— Куды, Антонка?

Ён пачаў расказваць, нічога ад яе не ўтойваючы, і бачыў, што з кожным яго словам вочы яе ўсё больш сумнеюць, халаднеюць. Быццам хмарка наплыла ёй на твар.

— Антон, — сказала яна, — ідзі дадому, збірайся. А пасля абеду, як будзеш ад'язджаць, забяжы ў лес за Сцепанюгавым гумном. Там палянка ёсць, ведаеш? Толькі глядзі — забяжы.

Ён не спытаўся, навошта абавязкова трэба забегчы на гэту палянку. Ён цяпер гатоў быў зрабіць усё, аб чым яна ні папрасіла б.

Калі Антон вяртаўся дадому, на вуліцы яму сустрэліся Бацюта з Яўхімам Сцепанюгам. Антон падаўся бліжэй да плота, зрабіў выгляд, быццам не заўважыў іх, але Бацюта паклікаў яго:

— Радзімовіч, пачакай...

Яны падышлі да Антона, абодва плячыстыя, моцныя, нечым незадаволеныя, паздароўкаліся.

— Ты, здаецца, у Мінск едзеш? — спытаўся Бацюта.

«Хто яму сказаў? Напэўна, бацька», — падумаў Антон, але прамаўчаў, стаяў, перамінаючыся з нагі на нагу.

— На Беларускі з'езд едзеш, — гаварыў, не дачакаўшыся адказу, Бацюта. — Але ж мы цябе не пасылаем. Ты ж чуў, якую рэзалюцыю мы прынялі на сходзе. У нас улада адна — савецкая. Іншых мы не прызнаём...

— Не едзь, Антон, — раптам папрасіў Яўхім Сцепанюга. Пануры і ваўкаваты, ён сказаў гэтыя словы на дзіва лагодным голасам.

— Не паеду, — схлусіў Антон, каб толькі яны хутчэй адышліся, каб не бачыць іхнія строгія і адначасова разгубленыя вочы.

— Значыць, дамовіліся, — паціснуў яму руку вышэй локця Бацюта і ўсміхнуўся.

«Усё роўна паеду. Толькі вы мяне і ўбачыце, — ідучы на свой двор, думаў Антон. — Я сам сабе гаспадар.

І хачу жыць так, як хочацца мне, а не так, як трэба вам...»

Яго нават не засмуціла тое, што ён схлусіў, паабяцаўшы не ехаць. «Дзеля добрай справы можна і схлусіць», — як за свечку ў цемры, трымаўся ён за такую, як здавалася яму, простую і правільную думку.

Бацька быў у хаце, яшчэ нават не збіраўся запрагаць Чумака. Глянуў на Антона, палез у кішэню закурыць.

— Пакурыш у дарозе, — раздражнёна сказаў Антон. — Ужо час ехаць... Твае начальнічкі мяне не адгаварылі.

Бацька пачырванеў, як дзіця, якое злавілі за непрыгожым заняткам. Уздыхнуў, узяў пугу, што вісела на цвіку ў качарэжніку, выйшаў на вуліцу.

Яны выехалі за вёску, павярнулі на лясную дарогу. На шчоках у Антона ўсё яшчэ гарэлі цёплыя матчыны слёзы. Вёска віднелася купкамі старых ліпаў, калодзежнымі жураўлямі. У лузе насупраць лесу стаялі гумны. Вось і гумно Яўхіма Сцепанюгі, нізкае, з пляскатай, скасабочанай страхой.

— Спыніся, — папрасіў Антон бацьку, саскочыў з саняў і, правальваючыся ў снезе, амаль пабег у лес. Пад нагамі трашчала мёрзлае голле. Бацька здзіўлена глядзеў услед.

Пасярод паляны гарэла невялічкае цяпельца. Чырвоны водбліск ад яго трапятаў на снезе. Антон убачыў Яніну. Яна ішла яму насустрач з другога боку паляны. Яны сышліся каля цяпельца. Твар у Яніны быў белы, як снег.

— На калені стань... Як у царкве... — прашаптала яна.

Антон, нічога не разумеючы, апусціўся на калені ў халодны шорсткі снег. Над галавой, стоена і журботна, шумеў лес. Яніна і сама стала на калені, з вузельчыка, што быў у яе ў руках, дастала вялікія нажніцы, якімі стрыгуць авечак. Халоднымі нажніцамі яна састрыгла ў Антона з галавы пасму валасоў, потым у сябе, кінула валасы ў агонь. Пачуўся слабы трэск.

— Перахрысціся, — сказала Яніна. — Хай згарыць усё, што можа нас разлучыць, хай возьмецца полымем бяда, якая ходзіць кругом нас.

Ціхія і расчуленыя, глядзелі яны на цяпельца, а яно ўжо дагарала, памірала на халодным снезе. Антон стаў на ногі, сказаў, хоць думаў сказаць зусім не гэта:

— Добрая паляна...

— Тут я вясной краскі рву, вянкі ўю...

Яніна глядзела на Антона і запіхвала яму ў кішэню кажуха нейкі пакунак.

— Гэта табе перакусіць будзе...

Ён заспяшаўся на дарогу, а яна засталася каля цяпельца, што ўжо патухала. Сіні дым віўся каля ног.

Зноў па калдобістай лясной дарозе пабеглі сані. Маўчаў Антон, маўчаў бацька. Яны, вядома, хацелі пагаварыць, але ніхто не адважваўся пачынаць размову першы. Часам палазы глуха стукаліся аб карэнні дрэў, якія пераразалі дарогу, і тады Чумак уздрыгваў. Лес гусцеў, глушэў, усё вузейшаю рабілася бледна-сіняя палоска неба над дарогай. Праехаўшы вярсты тры, Прахор, ні слова не кажучы, крута завярнуў каня. Антон ледзь не вываліўся з саняў.

— Ты што? — спытаўся ён у бацькі.

Прахор злосна сцебануў каня лейцамі, пакіраваў

назад, у вёску.

— Спыніся! — крыкнуў Антон.

— Нікуды ты не паедзеш. Іч, грамацей! Сядзі дома на печы і не выторквайся. Той з'езд табе трэба, як сабаку пятая нага.

Тады Антон выскачыў з саняў, упаў тварам у снег. Але ні холаду, ні болю не адчуў. Хуценька ўзняўся, перакінуў цераз плячо торбачку і пашыбаваў па дарозе. Снег раставаў на барадзе і шчоках. Ён прайшоў прыкладна з паўвярсты, калі бацька на кані дагнаў яго, сказаў:

— Садзіся, Антон... Не смяшы людзей. Паедзем дадому.

Антон моўчкі ішоў сваёй дарогай. І Прахор раззлаваўся, крыкнуў сыну:

— Ідзі, хай па табе коні ходзяць. Захочаш жэрці — вернешся...

Не азіраючыся, Антон чуў, як усё слабеў за спінай віск палазоў. Вось зусім стала ціха. Толькі з усіх бакоў панура шумеў лес. Да Асіповічаў заставалася яшчэ вёрст дваццаць. Антон падумаў пра гэта, і адразу адзінока і трывожна сцялося сэрца. — «Гадзіны чатыры трэба будзе ісці, — у думках падлічыў ён. — Поезд на Мінск адпраўляецца ў адзінаццаць гадзін вечара. Значыць, паспею...» Ён надбавіў ходу.

Між тым кароткі зімовы дзень ужо канчаўся. За густымі ляснымі шатамі, не бачнае воку, падала ў аснежанае поле чырвонае сонца. Неба палымнела, пералівалася ўсімі фарбамі і адценнямі, але з кожнай хвілінай гэтыя фарбы і адценні рабіліся цямнейшымі. Быццам халодны шэры попел пакрываў гарачае вуголле. Высыпалі першыя нясмелыя зоркі. Неба чарнела, набліжалася да зямлі. У верхавінах дрэў ажыў вецер. Дрэвы зашумелі, закалыхаліся, трэск пачуўся з глухой лясной цемры. Антон не быў палахліўцам, але адчуў, як ледзянее, напружваецца ўсё ўсярэдзіне. Ён стараўся не азірацца назад, не глядзець па баках. Ішоў і думаў пра маці з Дзінай, пра Яніну. Ды ўсё роўна адчуванне, што ягоную спіну свідруюць нечыя злыя халодныя вочы, не пакідала яго. Ён вальней уздыхнуў, калі выйшаў на прасторную лясную паляну. Калісьці некалькі дзесяцін лесу вынішчыў пажар, і цяпер тут тырчалі чорныя абсмаленыя пні. У гэты час на кеба выплыў месячык. Дрэвы засвяціліся. Антон ішоў і бачыў свой цень. На асляпляльна-белым снезе цень быў такі чорны, такі выразны, быццам яго нехта намаляваў вуглем. Дарога зноў убілася ў лес. Тут пачыналася балота. Усцяж дарогі раслі крывыя бярозы, тонкія лядаштыя асіны. Антон ямчэй узяў у руку шнурок, якім была звязана торба, і раптам пахаладзеў. Яму здалося, што ў прагалах між дрэвамі мільгаюць нейкія лёгкія светлыя цені. Цені гэтыя рухаліся.

«Глупства, — супакоіў ён сам сябе. — Гэта блішчыць пад месяцам снег, і ў вачах ад яго цямнее, чорцікі бегаюць...» Але страх ужо не выходзіў з сэрца.

Антон глянуў на неба, ка зоркі. Яны былі такія далёкія, недасяжныя. Роўна і холадна гарэла іхняе святло. І ён адчуў сябе зусім нікчэмным і малым сярод усёй гэтай няўтульнай звонкай цішыні.

Ззаду пачулася выццё. Пруткі бясшумны звер скочыў цераз дарогу і быццам растаў у снежным ззянні. «Ваўкі», — жахнуўся Антон. З двух бакоў дарогі, крокаў за трыццаць ад яе, паміж чорных дрэў, распластваючыся над снегам, несліся доўгія імклівыя цені. Яны ўжо як бы ахоплівалі Антона пятлёю. І ўсё больш смялелі, усё больш набліжаліся да дарогі. Ён ужо чуў, як шорстка рыпіць снег пад іхнімі моцнымі лапамі. «Толькі костачкі ад мяне застануцца», — з жахам падумаў Антон і выцер рукавом пот, які заліваў вочы.

Вялізны худы воўк крокаў за дзесяць наперадзе ў яго скочыў на дарогу, ляснуў зубамі, прыціснуў тулава да зямлі. Антон схапіў з-пад ног нейкую ламачыну, размахнуўся і пусціў ёю ў ваўка. Той віскнуў, як сабака, чорным клубком пакаціўся па снезе. Потым, падцяўшы зад, саскочыў з дарогі. Як па камандзе завылі ўсе астатнія ваўкі. Поўсць на іх серабрылася, вочы ззялі галодна і нецярпліва. Антон, адчуваючы, што сэрца вось-вось вырвецца з грудзей, падбег да тоўстай крывой бярозы, падскочыў, учапіўся за ніжні сук і, коўзаючыся ботамі па слізкай зледзянелай кары, палез уверх. Здавалася, яшчэ хвіліна — і ў яго ад напружання лопнуць жылы. Той жа самы воўк у момант вока рвануўся да бярозы, шчоўкнуў зубамі каля самага Антонавага сцягна. Антон неяк цераз плячо, наводліў, ударыў яго торбай па тупой, як бы абсечанай пысе. Воўк перавярнуўся ў паветры, бухнуўся ў снег. А зграя ўжо шкуматала, разрывала на кавалачкі торбу з хлебам і салам.

Да самай раніцы сядзеў Антон на бярозе. Адзіным жаданнем у яго было не заснуць, не зваліцца ў зубы ваўкам. Ён увесь спруцянеў, скамянеў, пачаў кашляць. Кашаль быў сухі, стылы. Быццам нехта вострым халодным цвіком раздзіраў лёгкія.

Калі пачало світаць і над балотам разліўся белы туман, ваўкі пайшлі ад бярозы. У іхніх вачах была злосць і расчараванне. Антон яшчэ з паўгадзіны счакаў, потым асцярожна злез з дрэва. Ногі і рукі яго не слухаліся, ад кашлю балелі грудзі. Цягнік на Мінск, вядома ж, яго не чакаў, ужо даўно пайшоў. І ўсё ж Антон, не раздумваючы, вырашыў ісці толькі ў Асіповічы. Вярнуцца дамоў значыла скарыцца бацьку. А што падумае Яніна? Не, ісці трэба толькі наперад.

Ён даплёўся да Асіповічаў, калі ўжо зусім развіднела. Уздоўж чыгункі ляжалі штабелі шпалаў і бярвенняў. Са свістам пранеслася па рэйках дрызіна. Ён сеў на засыпаную снегам лавачку каля ўваходу ў будынак вакзала. Запыленыя мукой, а можа, мелам, прайшлі грузчыкі. На снезе, там, дзе было рассыпана сена, валтузіліся вераб'і. Антон падумаў, што, пэўна, ноччу да цягніка з далёкіх лясных вёсак прыязджалі сяляне і тут, прывязаныя да плота, стаялі іхнія коні. Раптам яму зрабілася так сумна, так адзінока, так няўтульна. Куды і да каго ён едзе? Хто чакае яго там? А дома засталіся маці з Дзінай, Яніна, бацька. Пэўна, ужо снедаюць, сядзяць за сталом, успамінаюць яго.

Праз гадзіны паўтары прыйшоў таварны поезд напрамкам ка Мінск. Прыгінаючыся, хаваючыся ад старонніх вачэй, Антон падкраўся да платформы з дрывамі і ўзлез на яе. Халоднае жалеза апякло рукі. Дровы пахлі сырасцю, лесам, нават, яму падалося, грыбамі. Ён заціснуўся ў вузенькі праходчык паміж дрывамі, сеў на тоўстую слізкую бярозавую плашку, падкурчыў ногі, заціх. Каля самага яго твару матляўся пад ветрам кавалачак бяросты. Бяроста тоненька спявала.

Машыніст даў свісток, паравоз чмыхнуў, выпусціў воблака гарачай пары (яна даляцела аж да платформы), цяплушкі і платформы ўздрыгнулі, неахвотна, лена зазвінелі. Прыстылыя да рэйкаў, натужна зарыпелі колы. Поезд крануўся. Сумная зімовая зямля пабегла насустрач Антону. Ён бачыў белыя лугі, белыя палі, на якіх толькі дзе-нідзе чарнеліся прабітыя людзьмі сцяжынкі. Высозныя дубы стаялі ў срэбных снежных шапках. Сярод усёй гэтай роўнай, нават нейкай мёртвай белі ярка, свежа і молада зелянелі яловыя лясы. У небе, як бы падсіненым, бледным, кружыліся вялікія чароды варон. Варонам было холадна, і яны ледзь-ледзь махалі крыллямі. Антон глядзеў на ўсё гэта сумнымі халоднымі вачыма, горбіўся пад ледзяным ветрам, які час ад часу раптоўна налятаў збоку, і яго не пакідала незразумелае жаданне. Ён думаў: выскачыць бы зараз з цягніка ў незнаёмым месцы, на поўным ходзе і згубіцца сярод гэтых лясоў і снягоў. І дзе-небудзь, у нейкай не вядомай нікому лясной вёсачцы знайсціся малым і спачатку пачаць жыццё. Каб усё было па-іншаму, не так, як сёння, не так, як учора. Яму думалася, што там, у той вёсачцы, якая раскінулася на самым дне дрымучых непраходных лясоў, жывуць добрыя вясёлыя людзі, абавязкова русавалосыя і сінявокія. Там увечары ў заледзянелым акне ціхай драўлянай хаты гарыць блакітная, чыстая, як сляза, зорка. Там у студнях, што абраслі тоўстым белым лёдам, блішчыць, звініць самая чыстая, самая гаючая на зямлі вада.

Ён уздыхнуў, пачаў ямчэй уладкоўвацца на халоднай бярозавай плашцы і ў кішэні свайго кажушка каторы раз намацаў падараваны Янінай пакунак, які ён хаваў на потым. Ох, як захацелася есці! Ён асцярожна дастаў з кішэні пакунак. У белую палатняную лапінку былі загорнуты хлеб і сала. І яму зноў успомнілася паляна ў лесе, цяпельца, бледны твар Яніны, яе вочы, напоўненыя сумам і трывогай. Ён адшчыкнуў кавалачак халоднага мёрзлага хлеба, пачаў есці. Ніколі яшчэ ён не еў такі смачны хлеб...