Людзі і маланкі

XVII

Хвароба адступала пакутліва і павольна. Дзень і ноч зліліся ў адну суцэльную чорную стужку. Кожны куточак Антонавага знясіленага цела быў напоўнены гарачынёй. Здавалася, усярэдзіне, у самым сэрцы, гарэў пякучы агонь. Так, пэўна, адчувае сябе рыбіна, якую выцягнулі з ледзянога віру, з халоднага мяккага глею і адразу кінулі на распаленую да чырвані патэльню.

На чацвёрты ці на пяты дзень хвароба ўсё-такі адступіла. Антон абвёў мутным позіркам бальнічную палату, у якой ляжаў. Упершыню захацелася есці. Ён ужо ведаў, што знаходзіцца ў мінскай яўрэйскай бальніцы. У горадзе дзве бальніцы: губеранская і яўрэйская. У губеранскай не толькі палаты, але і калідоры былі завалены хворымі, і таму ноччу, недзе пад раніцу, два вайскоўцы, адзін маладзенькі, русявы, а другі цёмны з твару, вусаты, прывялі яго сюды. Так расказала Антону моцная фігурай, чорненькая і насаценькая Соня, якая прыбірала ў палатах і кожны дзень яшчэ з адной жанчынай, высокай і маўклівай, ставіла яму на спіну банькі. Спіна гарэла, быццам з яе здзіралі скуру, але прыемна было адчуваць дотык халодных чуйных пальцаў. Яны краналіся спіны, нібы кроплі дажджу. Соня хуценька рабіла сваю справу і расказвала:

— Учора — хто мог падумаць? — стукаюць да нашага суседа Фімы Ройзмана. А на вуліцы ўжо ноч. Фіма ўжо сваю начную шапачку надзеў, спаць лёг. І раптам — стукаюць. Падняўся ціхенька Фіма, падышоў да дзвярэй і думае: адчыняць ці не? Што там за народ? Можа, бандыты. А можа, і таварышы з гарадскога Савета. Фіма, добрая душа, падумаў, што гэта таварышы з Савета, адчыніў. А яны ўсе ў чорных масках, з рэвальверамі. «Дзе грошы? — крычаць. — У цябе многа грошай». А дзе ўзяць тыя грошы? Фіма бедны яўрэй. З беднасці сваёй ён нават грэх зрабіў: у суботу вазіў на калясцы, што сам змайстраваў, вугаль.

Соня змоўкла, выцерла тонкія рукі кавалачкам шурпатай паперы, уздыхнула:

— За што нас не любяць?

Антон павольна павярнуўся на спіну, адчуў, як заныла, зашчымела апечаная скура. З яго галавы не выходзіла, як сустрэўся з братам. Кузьма быў так узрадаваны, што ажно разгубіўся. І ўсё дзівіўся, усё не мог паверыць. А як даведаўся, што дзед Ігнат памёр, прыкусіў губу і ўсхліпнуў. Добры Кузьма брат, добры чалавек. Казаў, што з самага кастрычніка ў бальшавіцкім войску служыць. Толькі потым ужо, як ішлі ад тэатра па нейкай вуліцы, нахмурыўся і спытаўся:

— А ты чаго тут? Чаго з гэтымі цюцькамі звязаўся?

І сябра яго вусаты так глянуў, як нажом паласнуў.

Антон утаропіўся паглядам у столь, задумаўся. Столь была высокая, з шырокіх сасновых дошак, шчыльна падагнаных адна да адной.

Яе, пэўна, нядаўна перасцілалі, бо дошкі былі жоўтыя, свежыя.

— Ці не прыходзіў хто да мяне? — спытаўся Антон у Соні.

— Як прывялі тады ноччу, болей ніхто і не быў, — адказала Соня, зграбаючы ў вядро смецце з падлогі. — А што? Можа, паненку якую чакаеш?

— Нікога я не чакаю, — буркнуў Антон.

Значыць, Кузьма не прыходзіў. А служыць недзе побач у горадзе. Можа, ад службы нельга адарвацца? Усё-такі вайсковы чалавек. Ды не, прыбег бы, знайшоў бы час.

Антон сцішыўся, увесь неяк здранцвеў, колькі хвілін ляжаў не дыхаючы, нібы слухаў нешта ў самім сабе. Усё выразней, усё ўладней нараджалася ў галаве думка, ад якой ён спачатку адмахваўся. Кузьма не прыйдзе да яго. Ні сёння, ні заўтра. Ніколі. Антон жа быў удзельнікам з'езда, а Кузьма са сваімі таварышамі, з тым сярдзітым вусачом, разганяў гэты з'езд. Значыць, яны ворагі, хоць і родныя браты. Кузьма, можа б, яшчэ і прыйшоў як-небудзь крадком, але баіцца свайго начальства. Даведаецца начальства, што такі ў яго брат, не паздаровіцца Кузьме.

Адразу зрабілася сумна і адзінока. «Навошта я сюды ехаў? — падумаў Антон. — Дурань, не паслухаў бацьку... Быў бы зараз дома, з Янінай сустрэўся б каля гумна...» Такія жаданыя, такія блізкія клопаты і справы былі адгароджаны ад яго гэтымі шэрымі бальнічнымі сценамі.

Калі ўвайшла ў палату Соня, ён спытаўся:

— Мне трэба будзе плаціць доктару?

Соня звяла на пераноссі чорныя тонкія броўкі:

— Ты што — Каплан, які мае сваю цагельню? Ці Кантаровіч, у якога ёсць шпалерная фабрыка? Ты хворы і бедны. І тыя салдаты загадалі не браць з цябе ніякіх грошай.

«А ў мяне тых грошай, як у вожыка пер'я», — нявесела падумаў Антон, але ўсё ж яму трохі палепшала на душы. Хутчэй бы толькі ўстаць на ногі.

— Вось у цябе што ў кішэні было, — трохі памаўчаўшы, сказала Соня і паказала яму званок. — Навошта ён табе? Мы падумалі спачатку — можа, ты ў цацкі яшчэ гуляеш...

Яе чорныя вочы смяяліся. Антон узяў званок, пра які зусім ужо забыўся. Незразумелая радасць варухнулася ў душы. Ён узрадаваўся званку, як жывому чалавеку, як сябру, што сустрэўся пасля доўгіх дзён разлукі. Званок быў цёплы, і ад ледзь прыкметнага руху ціхенька нараджалася ў ім сярэбраная песня. Перад Антонам зноў ажылі малюнкі з'езда: спатнелыя чырвоныя твары людзей, шум, крыкі, даўгалыгі Сцяпан Дыдо, што хадзіў са званком па вестыбюлі. Дзе цяпер Сцяпан? Ці дабраўся да свайго Клічава? Ён паклаў званок на падушку, зноў сцішыўся, стаў разглядаць сваю палату, бо да гэтага, калі ляжаў у гарачцы, яму было ўсё роўна — дзе ён і з кім ён. Палата была маленькая, вузенькая, крокаў шэсць, не болей, у шырыню. Пэўна, зусім нядаўна тут размяшчалася якая-небудзь бальнічная кладоўка, у якой захоўваліся вёдры, венікі і іншыя гаспадарчыя прылады. Усе сцены былі глухія, без акон. Непадалёку ад Антонавага ложка, як працягнуць руку, стаяў яшчэ адзін. На ім, тварам уверх, закінуўшы рукі пад галаву, ляжаў малады мужчына, вельмі прыгожы, светла-русы, чарнабровы. Правая нага ў яго была ў лубках. Мужчына адчуў на сабе Антонаў позірк, павольна павярнуў галаву. Вочы яго глядзелі з-пад цёмных веек халодна і насцярожана. Але, відаць, у Антона быў такі бяскрыўдны, такі даверлівы твар, што мужчына трохі памякчэў, глухаватым голасам назваў сваё прозвішча:

— Сташэўскі.

— Радзімовіч, — сказаў Антон.

Сусед чамусьці ўздрыгнуў, быццам лінулі яму за каўнер халоднай вады. Уважліва паглядзеў на Антона, як бы нешта ўспамінаючы, нешта параўноўваючы. На хвіліну няёмкая цішыня павісла ў палаце.

— Дзе гэта вы нагу пакалечылі? — асцярожна, каб чым-небудзь не пакрыўдзіць суседа, пацікавіўся Антон.

— Ды так... — спахмурнеў Сташэўскі. — Паспяшыў, з цягніка саскочыў...

Яны зноў змоўклі. Відно было, што Сташэўскаму нешта не дае спакою. Ён усё прыглядаўся да Антона, абмацваў яго халоднымі вачамі. Потым спытаўся:

— А што робіцца на волі? — Так і сказаў «на волі», нібы сам знаходзіўся ў турме.

— У вёсцы мужыкі панскую зямлю і маёмасць дзеляць. А ў горадзе... Не ведаю. Кругом чырвоныя сцягі вісяць. Салдаты ходзяць. А я з вёскі, на беларускі з'езд прыехаў...

— З'езд такі быў? — здзівіўся сусед і павярнуўся тварам да сцяны.

«Не хоча гаварыць, — падумаў Антон. — Ну і няхай... Цяжка чалавеку, перажывае...»

Ён таксама замоўк, пачаў думаць пра Кузьму. Няўжо не прыйдзе? Няўжо не захоча наведаць хворага брата, якога ўжо год, як не бачыў? Строгая ж у іх там дысцыпліна. Ды, напэўна, не ў дысцыпліне загваздка. Сам Кузьма не хоча прыйсці. Ён жа з чырвоным бантам цяпер ходзіць, як святы, зрабіўся. А ён, Антон, супроць ягоных Саветаў руку ўзнімаў...

— Ці ёсць у вас тут у Мінску родзічы? — спытаўся Сташэўскі і, абапёршыся на локаць, як не пракалоў Антона сваім позіркам.

Антон разгубіўся ад нечаканага пытання, адказаў спачатку:

— Няма... — але потым паправіўся: — Брат ёсць, Кузьма... Ён тут служыць...

Сташэўскі зноў павярнуўся тварам да сцяны. Спіна ў яго была нерухомая, але было чутно, як ён часта дыхае.

Назаўтра ў палату прыйшоў Гайкевіч. «Як ён знайшоў мяне?» — здзівіўся Антон. Чакаў Кузьму, а прыйшоў Аркадзь. Вось і зразумей жыццё, вось і здагадайся, хто сябра табе, а хто вораг.

Гайкевіч агледзеўся, глянуў на Сташэўскага, сказаў Антону:

— Ну і трапіў жа ты, братка, у сінагогу...

Ён адразу ж пазнаёміўся са Сташэўскім, адчуў у ім блізкую душу. Стаяў паміж ложкамі, гаварыў:

— Цяжкія часы наступаюць, Антоне. Але не ўсё страчана. Наш консул у Кіеве Аляксюк просіць грашовай пазыкі ў Пятлюры. На румынскім фронце «беларусізуюцца» вайсковыя часці на чале з генералам Пажарскім. Як спяваецца ў нашым гімне: «не пагаснуць зоркі ў небе». Толькі б усе былі заадно. Але ж наша вёска ўсё болей верыць бальшавікам. Скажу табе: незразумелы наш народ. Для яго ж дабра стараешся, а ён нос убок верне. Сціпласць, а лепей сказаць — забітасць, у кас у крыві. У той час, як іншыя народы будуюць дамы, высозныя, пад неба, мы ледзь-ледзь агоралі сабе хатку. «Беларуская хатка». Як дробненька гучыць!

Гайкевіч павярнуўся да Сташэўскага:

— Вы, калі я не памыляюся, паляк? Тады вы нас павінны зразумець.

Сташэўскаму як бы крышачку зрабілася няёмка. Ён зморшчыўся:

— Мой дзед быў палякам. А я ўжо, з божай дапамогай, рускі. А вы дзіўны чалавек. Тысячы інародцаў, розных іудзеяў, мусульман, лічылі б за найвялікшы гонар стаць велікаросамі, хоць іхнія фізіяноміі не з таго цеста злеплены. А вы праваслаўны, такі, як усе, але вам, нібы дзіцяці, трэба даводзіць, што вы рускі, бо вы затлумілі сабе і іншым галаву нейкай Беларуссю. Прабачце, кажу вам шчыра, як інтэлігентнаму чалавеку.

Гайкевіч, відаць было, не чакаў такіх слоў. Ён збянтэжыўся, пачырванеў, а потым сярдзіта скрывіў губы. І больш не паварочваўся да Сташэўскага.

— Ты, здаецца, брата сустрэў? — спытаўся ён у Антона.

— Сустрэў... Кузьму, — Антон усё яшчэ знаходзіўся пад уражаннем слоў Сташэўскага. Бач ты, маўчаў, маўчаў, а тут такую аплявуху ўляпіў гэтаму Гайкевічу. У глыбіні душы Антону было прыемна, што Гайкевіча так асадзілі.

— А ты не думаеш, што цябе могуць забраць адсюль? — рэзка сказаў Аркадзь.

— Куды?

— На казённы хлеб і ваду. Ты быў на з'ездзе? Быў. Галасаваў супраць мінскіх камісараў? Галасаваў. Яны з табой за гэта цацкацца не будуць. Брат жа твой цябе і арыштуе.

— Кузьма не такі, — не паверыў Антон.

— Не такі, кажаш? Усе яны такія. Ленін сам з дваран, а пайшоў супраць дваранства. Дык што, думаеш, брат твой цябе пашкадуе, калі ты ідзеш супраць камісараў?

— Не палохай мяне, — не вытрымаў Антон. — Я не палахлівы. Трэба будзе — адкажу за тое, што нарабіў.

Гайкевіч адразу паспакайнеў. Прыгладзіў абедзвюма рукамі валасы, сказаў:

— Я цябе не палохаю. А толькі трэба нам адсюль куды-небудзь сыходзіць... Каб на відавоку не быць.

— Я ў вёску паеду, — панура глянуў на яго Антон.

— Думаеш, там цябе чакаюць? Пасылала цябе воласць на з'езд? Не пасылала. Ты сам паехаў. Дык, думаеш, з блінамі цябе там сустрэнуць?

Антон нічога не адказаў. І, сапраўды, не так проста ўсё выходзіла. Ён раптам адчуў, што знаходзіцца ў нейкім зачараваным страшным коле. Як тхор, што трапіў у пастку. Што ж рабіць? Быў бы побач старэйшы брат, ён бы навучыў, падказаў. Але ж Кузьмы няма, і ён не прыходзіць. Што ж рабіць?

— Падумай, — сказаў Гайкевіч. — А я заўтра прыйду...

Нават не глянуўшы на Сташэўскага, ён выйшаў з палаты. Антон жа ўткнуўся тварам у падушку. Сум і слабасць агарнулі душу. Недзе далёка-далёка ад гэтага непрыветлівага каменнага горада была яго вёска. Адно паветра, здаецца, вылечыла б яго там.

Соня прынесла вячэру: кавалачак чэрствага хлеба і талерку гарачага рэдзенькага супу. Моўчкі павячэралі. Сташэўскі адвярнуўся да сцяны, сцішыўся. «Дзіўны чалавек, — думаў пра яго Антон, — усё нечага баіцца. Толькі тупне хто нагой у калідоры, падыдзе да дзвярэй палаты, як ён нацягвае коўдру на галаву, хаваецца. Ужо тады, як пачуе па голасе, што гэта Соня, вытыркне галаву з-пад коўдры. Дужа ж нехта яго напалохаў. Ды што тут дзіўнага? Час такі — чалавек чалавека баіцца... Я і сам — хто б паверыў? — брата свайго пачынаю баяцца».

Перад сном Сташэўскі сказаў:

— Думаю выпісвацца з гэтай чортавай бальніцы. Косць трохі зраслася — буду кульгаць як-небудзь. Заўтра ж скажу, каб знялі лубкі.

Ён раптам саскочыў з ложка, прайшоўся па палаце, наступаючы на хворую нагу. Твар у яго скрывіўся ад болю, на скронях выступіў пот.

— Рана вам яшчэ, — паглядзеў на Сташэўскага Антон. — З такой нагой не трэба жартаваць. Калекам можаце застацца.

— Нельга мне тут быць, — з нечаканым сумам у голасе прызнаўся Сташэўскі.

Назаўтра ў палату з шумам увайшоў Кузьмоў сябра, той самы вусач. Глянуў на Антона чорнымі цыганістымі вачамі, моцна паціснуў руку:

— Здароў, Радзімовіч. Ну і падобныя вы з братам, як два ружэйныя патроны. А я Юшкоў. Кузьма мяне дужа прасіў сюды забегчы. Сам ён пакуль што не можа прыйсці. Падстрэлілі яго трохі...

— Падстрэлілі? — перапытаў Антон.

— Паранілі, факт. Адзін буржуйчык з пісталета трахнуў. Але не страшна. Кузьма — мужык здаровы. Устане на ногі... А хто гэта з табой яшчэ ляжыць?

Юшкоў вачамі паказаў на Сташэўскага, што затаіўся, нацягнуўшы на галаву коўдру.

— Гэта? Сташэўскі. Паляк.

— Чаму ж ён галаву, як страус, хавае?

Юшкоў зрабіў выгляд, што хоча падысці да ложка Сташэўскага.

І тут нібы нехта падтаўхнуў Антона:

— Не падыходзьце, не чапайце яго, — сказаў ён. — Сташэўскі паранены ў галаву.

Юшкоў нахмурыўся, таргануў сябе за вус. Потым дастаў з кішэні шыняля невялікі пакунак:

— Брат табе прыслаў. Усё-такі ў нас, у войску, з харчам лепш, чым у бальніцы. І яшчэ Кузьма прасіў: як трохі падлечышся, абавязкова забяжы ў казарму на Каломенскай плошчы. Там яго знойдзеш. Ну, а мне зараз трэба ісці: служба.

Юшкоў кашлянуў, пайшоў да парога, там спыніўся, сказаў:

— Мая табе адна парада: не звязвайся з буржуямі. Брат у цябе — чырвоны баец, бацька — мужык. Ідзі з імі ў адной баразёнцы.

Ён выйшаў, а ў палаце яшчэ доўга стаяла цішыня. Антон сеў на ложак, абхапіў галаву рукамі. Дык, значыць, Кузьма паранены. А ён думаў, што брат не хоча яго бачыць.

Нарэшце з-пад коўдры асцярожна высунуў галаву Сташэўскі. Твар у яго быў спалоханы. Ён аблізнуў языком сасмяглыя губы, глянуў на Антона. Антон не варушыўся. Сташэўскі ціха ўздыхнуў, параіў:

— Не ідзі нікуды... Брат будзе здаровы — сам прыйдзе. Заманьваюць цябе ў пастку...

Антон паглядзеў на яго, злосна спытаўся:

— Якую пастку? Што гэта вы ўсяго баіцеся?

На скроні ў Сташэўскага нервова затрапяталася сіняя жылка. Так хацеў ён, відно было, сказаць нешта рэзкае, злое, але стрымаўся. Твар у яго скамянеў, вочы патухлі. Антон нават пашкадаваў яго ў думках.

Перад абедам прыйшоў Аркадзь Гайкевіч. Быў ён узбуджаны, у руках трымаў вайсковы рэчмяшок.

— Пойдзем хутчэй адсюль, — пачаў падганяць ён Антона.

Антон расказаў, як прыходзіў Юшкоў, як прасіў наведаць параненага Кузьму.

— Лухта! — перабіў яго Гайкевіч. — Твайго Кузьму я толькі што бачыў на Губернатарскай вуліцы. Нейкага інтэлігенціка вёў пад канвоем. Абкруціць хочуць яны цябе вакол пальца. Ведаў бы ты, што ў горадзе робіцца. Разагналі з'езд, а цяпер Беларускую цэнтральную франтавую раду забаранілі. Паловяць нас усіх, як вераб'ёў, і пагоняць куды-небудзь на германскі фронт. За камісараў паміраць прымусяць. Збірайся — я адну справу надумаў. Ёсць тут яшчэ некалькі нашых людзей. Прымкнём пакуль што да палякаў. Яны з усіх бакоў у Бабруйскую крэпасць збіраюцца. Лепш палякі, чым камісары.

Ён гаварыў усё гэта так шчыра, так пераканана, што Антон паверыў яму.

Яны пачалі збірацца. Антон хацеў пайсці і сказаць Соні, але Гайкевіч спыніў яго:

— Навошта? Не ўводзь нікому ў вушы...

Ён сцягнуў з Антонавага ложка прасціну, запхнуў яе ў рэчмяшок.

— Што ты робіш? — здзівіўся Антон.

— Спатрэбіцца ў дарозе. Можа, мазоль які перавязаць ці рану. А жыдкі ад гэтага не пабяднеюць, — крыва ўсміхнуўся Гайкевіч.

Яны ўжо былі гатовы адыходзіць, як раптам Сташэўскі ўскочыў з ложка, папрасіўся:

— Вазьміце і мяне з сабой...

Ён сядзеў на ложку, ліхаманкава зрываў з нагі лубкі.

— Нельга мне тут заставацца, — гаварыў ён і ўмольна глядзеў на Гайкевіча.

Аркадзь скрывіўся, нібы ў яго нечакана забалелі зубы.

Антон быў уражаны, калі ўбачыў, што Сташэўскі апранае салдацкі шынель. Значыць, ён просты салдат. А па руках, па твары, па гаворцы ніколі б не падумаў.

Тулячыся да сцяны, яны ціха прайшлі цёмны калідор. Тут смярдзела нечым кіслым і гнілым.

— Здаецца, не ўбачылі, — радасна выдыхнуў Сташэўскі.

Яны ішлі па марозным рыпучым снезе. Сташэўскі кульгаў.

— Няўжо вы думаеце, што мы будзем несці вас на руках? — іранічна спытаўся Гайкевіч.

Упершыню пасля ўчарашняй размовы ён загаварыў са Сташэўскім.

— Несці мяне вы не будзеце. Я не кітайскі мандарын. — Сташэўскі стараўся не адставаць ад іх, моршчыўся. А Гайкевіч наўмысна ішоў усё хутчэй.

З Захар'еўскай вуліцы яны павярнулі ў бок Свіслачы, выйшлі да Златай Гуркі, старадаўніх каталіцкіх могілак. Помнікі стаялі зацярушаныя снегам. Пад няяркім зімовым сонцам у снезе ўспыхвалі іскры. Антон ішоў за Гайкевічам і Сташэўскім, разгублена глядзеў наўкола. Такіх прыгожых і багатых могілак ён яшчэ ні разу не бачыў. Куды да іх чмялёўскім могілкам з драўлянымі струхлелымі крыжамі, з выцвілымі, белымі ад дажджу і снегу ручнікамі. Тут усюды горда зіхцелі граніт, мармур і бронза. Нават пасля смерці паны заставаліся панамі. Іхнія твары, высечаныя з каменя і жалеза, пагардліва глядзелі на Антона, быццам хацелі спытацца: хто дазволіў яму, мужыку, парушаць панскі вечны спакой, хадзіць каля іхніх магілаў? Больш за ўсё было тут помнікаў, якія нагадвалі абрэзаны з двух бакоў ствол чорнага дрэва, на якім былі ссечаны сукі. Ніколі не дасць парасткаў чорнае мёртвае дрэва...

Моўчкі ішлі яны па могілках і ўбачылі наперадзе групу вайскоўцаў.

— Польскія легіянеры, — шапнуў Гайкевіч.

Палякі стаялі каля помніка, з якога глядзела на іх маладая мармуровая, вельмі прыгожая жанчына. Жанчына, сумна і пяшчотна ўсміхаючыся, трымала ў руках паходню, якая была перавернута полымем уніз. Бліжэй за ўсіх да помніка, схіліўшы кучаравую чорнавалосую галаву, стаяў паручнік з перавязанай рукой. Антон, Гайкевіч і Сташэўскі ціха спыніліся непадалёку ад палякаў. Раптам паручнік рэзка павярнуў у іхні бок галаву, крыкнуў:

— Як стаіце перад магілай маці маёй? Шапкі далоў!

Яны ўздрыгнулі, паспешліва сцягнулі з галоў шапкі. Паручнік стаў на калені, па-польску пачаў гаварыць малітву. Словы сумна падалі ў халодны снег. Мармуровая жанчына слухала іх і бяссільна сціскала ў белай руцэ паходню. Кончыўшы малітву, паручнік узняўся з каленяў, надзеў на галаву канфедэратку, хутка пакрочыў з могілак.

Гэта быў гаспадарчы ўзвод, рэшткі польскага палка, які па загаду Крыленкі і Мяснікова выводзіўся з Мінска ў напрамку Дукоры і Бабруйска. Палякі ехалі на фурманках і верхам на конях. Антон налічыў восем фурманак.

— Нас бяруць, як праваднікоў, як тутэйшых жыхароў, — пагаварыўшы з паручнікам, сказаў Гайкевіч.

Відно было, што паручнік не вельмі цырымоніўся пры размове, бо брыво ў Аркадзя нервова трапяталася. З людзей, пра якіх ён гаварыў у бальніцы, на месцы аказаўся толькі адзін: шыракатвары, злёгку рабаціністы хлопец з дзіўным прозвішчам Страх. Гэты Страх адразу сказаў, што галодны, як воўк, выцягнуў з кішэні свайго жоўтага доўгага кажуха кольца вясковай кілбасы, пачаў есці. Кілбаса суха трашчала пад яго моцнымі зубамі.

Яны, Антон, Гайкевіч і Сташэўскі, селі ў фурманку, на якой ехаў пажылы рыжавусы паляк родам аднекуль з-пад Сандаміра. Страх сеў разам з паручнікам. Паручнік колькі часу слухаў, як ён трушчыць кілбасу, потым гідліва зморшчыўся.

— Я не хачу ехаць разам са свіннёй. А ну, злазь!

Страх пакорна злез, пайшоў за фурманкай.

Неўзабаве выехалі з Мінска і згубіліся сярод снежных маўклівых палёў. Пад коламі фурманак, парушаючы цішыню, тонка віскатаў снег. Белае зімовае неба нізка вісела над дарогай. У пакрытых шэранем рэдкіх хмызняках свістаў вецер. Час ад часу, далёка на небасхіле, віднеліся невялікія вёсачкі — купкі чорных хат, кінутых на халодную бель снегу. Гэтыя вёсачкі, гэтыя далёкія хаты выкрасалі ў душы тугу, ад якой хацелася плакаць. Так няўтульна было ім на вялікай трывожнай зямлі.

Антон сядзеў, перакінуўшы ногі цераз білы фурманкі. Ногі зацякалі, і ён час ад часу варушыў імі, быццам таптаўся па паветры. Пахла сенам, якое ляжала на дне фурманкі, пахла снегам і конскім потам. «Ну вось я і еду, — думаў Антон, сцяўшыся ў цёплы камяк, слухаючы нудлівую гаворку снегу і колаў. — Куды еду? Навошта? Адзін бог ведае...»

Але адступаць было позна, ды і не згадзіўся б ён зараз адступіць. Па крайняй меры, ён ехаў у кірунку свайго дому.

Дарога закалыхвала. Разам з санлівасцю прыходзіла шкадаванне да сябе самога, незразумелая крыўда на тых, хто быў зараз у цяпле, за тоўстымі сценамі хат. Ён заплюшчыў вочы, і адразу з цемры, з вогненных палосак, з сініх і зялёных кругоў, з нейкіх, ніколі не бачных, трапяткіх бліскучых кветак выплыў Янінін твар. Вочы ў Яніны былі сумныя і строгія.

— Цішыня... — сказаў Сташэўскі, што сядзеў побач, і Антон уздрыгнуў — так нечакана прагучалі словы. — Цішыня, аж унутры звініць... Страшная цішыня. А зусім нядаўна столькі было грому. Помню, пад Гумбіненам у першай арміі генерала Рэненкампфа мы наступалі. Германец б'е ва ўпор. Паветра так і сіпіць ад жалеза. А мы ідзём. Наперадзе капітан Марчанка, з папяросай у зубах, у белых пальчатках. А побач з ім... Хто б вы думалі? Палкавы бацюшка, айцец Варлам. У салдацкіх ботах, чорную расу падаткнуў...

Сташэўскі глянуў на неба, на белыя ледзяныя хмары. Там, высока над зямлёй, узвіхурваўся снег. Першыя сняжынкі нясмела ўпалі Антону на шчаку.

— І Марчанка, і айцец Варлам ужо даўно на небе, — уздыхнуў Сташэўскі.

Вёрст за дзесяць ад Мінска, у вялікай валасной вёсцы, паручнік загадаў замяніць фурманкі саньмі. Легіянеры рассыпаліся па дварах і выканалі загад вельмі хутка. Прыкладна праз паўгадзіны атрад зноў рушыў на поўдзень, пакідаючы на вясковай вуліцы фурманкі з паламанымі аглоблямі, галашэнне жанчын.

— Закон ваеннага часу, — сказаў Гайкевіч. Але ніхто не падтрымаў гаворку, усе маўчалі.

Снег трохі папырхаў, палётаў над полем, і зноў усё супакоілася. Змяркалася. Неба з сіняга рабілася чорным, вугольным. Заззяў над снежнай раўнінай зеленаваты месячык. І снег у полі адразу ўспыхнуў, засерабрыўся.

Па ім пабеглі трапяткія блакітныя хвалі.

— Вашага брата Кузьмой завуць? — спытаўся Сташэўскі.

Антон глянуў на яго, нічога не сказаў, толькі кіўнуў галавой. Яму не хацелася б цяпер чуць пра брата. Але Сташэўскі, утуліўшы галаву ў плечы, глядзеў на месячык, высока закочваючы вочы, гаварыў:

— Кузьма старэйшы брат... А вы, Антон, малодшы... —Ён рэзка павярнуўся да Антона: — Хочаце, раскажу біблейскую легенду?

І не дачакаўшыся згоды, пачаў расказваць сухім, трохі хрыплаватым голасам:

— У першых людзей, Адама і Евы, нарадзілася двое сыноў. Старэйшага звалі Каін, малодшага — Авель. Выраслі браты, і Каін стаў земляробам, а Авель пастухом. Жылі яны, працавалі, сябравалі, але аднойчы пасварыліся, і Каін, старэйшы, забіў Авеля. Ён адсек брату галаву і ўзяў яе ў рукі. Цёплая кроў цякла па пальцах. І тады, каб ніхто не дазнаўся пра яго злачынства, Каін размахнуўся і з усяе сілы шпурнуў ад сябе братаву галаву. Але мёртвая галава ўпала не ў мора, не ў пустыню і не ў лес. Яна ўзнялася высока над зямлёй і ператварылася ў месячык. Тысячы гадоў, толькі схаваецца сонца, глядзіць на Каіна з неба мёртвая галава Авеля...

Усе маўчалі. Сярод гэтых мёртвых палёў, сярод халоднай снежнай пустыні сэрца замірала, сэрца, здаецца, пакрывалася лёдам. Усе глянулі на месяц. Ён плыў высока над зямлёй, беспрытульны і адзінокі.

«Значыць, я — Авель, — думаў Антон. — А Кузьма — Каін. Навошта Сташэўскі расказаў гэта? Што яму трэба? Не, не проста так пачаў ён гаворку. Нешта хацеў?»

Антон глядзеў на месяц. І, праўда, калі ўважліва прыгледзецца, месяц падобны на чалавечую галаву. Вось чарнеюць нейкія плямы, як быццам заплюшчаныя вочы, вось вузкая, доўгая, трошкі звілістая палоска — рот. Лоб і шчокі ў галавы бледныя, папяловыя. Гэта смерць дакранулася да іх сваёй рукой.

Антону зрабілася холадна. Усім целам, як толькі мог, уціснуўся ён у сухое калючае сена. Ён рашыў болей не глядзець на месяц, але прайшло колькі хвілін, не вытрымаў, зноў узняў галаву. Месяц вісеў проста над фурманкай. Як бы хутка ні беглі коні, ад яго нельга было ўцячы. Ён быў белым халодным вокам бязмежнага неба, і гэта вока пранізвала навылёт, усё бачыла, аб усім здагадвалася.

На начлег спыніліся непадалёку ад Рудзенска. Паручнік не дазволіў заходзіць у хаты — гэта было небяспечна, у любы час маглі наляцець чырвонагвардзейцы, узброеныя мясцовыя жыхары. Ды ці мала хто, сціскаючы вінтоўку, хадзіў зараз па зямлі. Атабарыліся ў вялікім старым гумне на ўскраіне вёскі. Пасярэдзіне гумна быў шырокі гулкі ток. Абапал току, у застаронках, ляжала сена і саламяныя кулі. Паставілі знадворку варту, а самі, хто дзе, пазашываліся ў сена і салому. Антон разам з Аркадзем лёг у невялічкай ёўні, якая была зрублена тут жа ў гумне. У еў ні было цёмна і глуха, як у магіле. Летам і ўвосень тут сушылі снапы, і яшчэ захаваўся пах цёплага распаранага зерня.

— Лепш палякі, чым камісары, — шаптаў недзе побач у цемры Гайкевіч. — Сіл набярэмся, акрыяем і плюнем тады на гэтых пшэкаў. А пакуль нам трэба за іх трымацца. Радзе з гэтымі доўбарчыкамі не выпадае сварыцца.

Антон краем вуха слухаў яго, а сам, нават тут, бачыў месячык, яркі і недасяжны. Заплюшчыўшы вочы, ляжаў ён на саломе, і месяц плыў над ім. Неўзабаве Антон заснуў сном цяжка стомленага, разбітага чалавека, і ўсю ноч сніўся яму адзін і той жа сон. Быццам ідзе ён па снежным полі. Ногі па калека правальваюцца ў шорсткі сыпучы снег. Ні душы навокал. Над галавой, замест кеба, месяц, адзін месяц, як суцэльная белая столь. Месяц увесь з лёду ці з нейкага празрыстага белага каменя. Хочацца памацаць яго. Месяц нізка-нізка — над галавой. Антон працягвае ўверх руку, але месяц чуць-чуць падскоквае, і ніяк яго не дастаць. Так паўтараецца некалькі разоў. Антон злуе, ідзе далей па снежным цаліку. Ён ідзе і ўважліва глядзіць на месяц. Месяц падобны на яго. Быццам гэта вялізнае люстэрка, у якім адбіваецца ягоны, Антонаў, твар. Антон, абліваючыся халодным потам, мацае сваю галаву, але яна на месцы. Раптам месяц з белага робіцца чырвоны, рэзка ўздрыгвае і падае на Антона. Антон ляжыць, уціснуты ў снег нечуваным цяжарам, і шчакой дакранаецца да месяца і не можа зразумець — ці гэта лёд, ці празрысты слізкі камень.

Ён спуджана прахапіўся. Сэрца аж калацілася ў грудзях. Побач у цемры спаў, свістаў носам Гайкевіч. Непадалёку, за тонкай сцяной ёўні, нехта праз сон гаварыў па-польску. Да самай раніцы ўжо не змог заснуць.

Зацярушаныя саломай, яны выйшлі з гумна. Халоднае малочнае святло цадзілася з-за нізкіх снегавых хмар. Легіянеры ахапкамі насілі ў свае сані сена. Зялёная варухлівая дарога вяла з гумна да саняў. Непадалёку ад расчыненых варот, проста ў снезе, стаяў на каленях змучаны худы селянін, пэўна, гаспадар гумна. У пасінелых грубых руках ён трымаў шапку. Цьмяна блішчала лысіна. Вецер варушыў за вухам тонкі хвосцік злямчаных русых валасоў.

— Паночкі салдаты, — ціха гаварыў селянін, — пашкадуйце. У мяне сямёра дзяцей. Чым кароўку карміць?

Салдаты не заўважалі яго, весела размаўляючы, борздзенька бегалі ў гумно і назад. Для легіянераў гэты нямыты мужык быў проста зямлёю, снегам, якія можна таптаць.

— Чым кароўку карміць? — як шапаценне ветру, стаяў у вушах сумны слёзны голас.

Антон унурыў галаву, пайшоў да сваіх саняў. Сандамірац ужо таксама паспеў нацягаць свежага сена, сядзеў, як на падушцы. У яго на вус зачапілася сцяблінка і блішчала, калі ён паварочваў галаву. Непадалёку Страх, раздзімаючы рабаціністыя шчокі, цягнуў добры пласт сена. Усярэдзіне ў Антона нешта ўздрыгнула. Ён схапіў Страха за круглы плячук:

— Нясі назад!

Страх здзіўлена глянуў на яго, у цёмных вачах успыхнула іскрынка і патухла. Страх павольна павярнуўся і пайшоў назад да гумна.

Паехалі далей па белым ветраным полі. Белай сцяной ішоў снежны пыл. Коні з чорных і гнядых рабіліся сярэбрана-сівымі.

Замецены снегам, ціхі і сонны, сустрэў іх Рудзенск. Хаты стаялі з зачыненымі аканіцамі. Варона цяжка села на плот і быццам здранцвела. Яна здавалася адзінай жывой істотай на ўсім свеце. На чыгунцы рэйкі былі белыя ад снегу, раз'езджаныя. Самотнай купкай стаялі чырвоныя вагоны. На кожным надпіс: «Сорак чалавек і восем коней».

У Рудзенску палякі не затрымаліся, паехалі далей. Яны, відно было, глынулі нечага моцнага, бо весела насіліся на сваіх конях, далёка абганяючы абоз. У маленькай вёсачцы, што прытулілася да лесу, размясцілася вялікая старадаўняя царква. Яна таксама была мёртвая. Ні адзін чалавечы след не парушаў роўную бель снегу, што густа ляжаў наўкол яе.

— Атэістамі ўсе парабіліся, — крыва ўсміхнуўся Гайкевіч і перахрысціўся на царкву.

— Народ, які складаецца з адных атэістаў, не мог бы праіснаваць. Гэта словы Флабера, — сказаў Сташэўскі і глянуў на Гайкевіча. Але той адвярнуўся.

«Значыць, я Авель. А мой брат Каін», — зноў пачаў пакутліва думаць Антон.

Як каза да свайго коліка, ён быў прывязаны да гэтай думкі. Яна апякала сэрца. «Кузьма не прыйшоў у бальніцу. Не захацеў. А можа б, я памёр там. Захлынуўся ад кашлю і памёр». Антон глядзеў на пякуча-белы снег, і снег увідавочкі чарнеў, расплываўся ў вачах.

«Адна нас маці нарадзіла, — думаў ён. — Адзін хлеб мы елі. Буркі ягоныя я даношваў. Разам аўсянак лавілі. А ён не прыйшоў, хоць побач быў. Які-небудзь чмялёвец, ніякая не радня, і той бы забег на хвілінку, глянуў бы, як што».

Яму стала шкода сябе. Гэтае пачуццё прыходзіла ўжо неаднойчы, але зараз яно цалкам захапіла душу, аглушыла. Яму здалося, што ніколі не скончыцца гэтая марозная снегавая дарога, гэтае неба, гэты месяц над галавой. Ён будзе ехаць бясконца і калі-небудзь памрэ ці засне і зваліцца ў халодны сумёт. А ўсе паедуць далей, нават не азірнуцца, і толькі конь заржэ, самотна і трывожна, нібы заплача.

Недзе каля Мар'інай Горкі заехалі ў вялікі багаты маёнтак. Будынкі стаялі пустыя, нібы нейкі мор пабраў людзей. Вецер гуў у выбітых шыбах. Пачуўшы людскія галасы, іржанне коней, з халупкі, якая аказалася лазняй, выпаўз на белы свет сівы зморшчаны дзядок. У яго была доўгая неахайная барада, злыя пацуковыя вочы. Ён гаварыў і расчэсваў бараду крывымі белымі пальцамі. Антона ўразілі гэтыя пальцы. Ніколі ён яшчэ не бачыў такіх вялізных, такіх доўгіх пазногцяў. Успомнілася, як казала калісьці маці: памрэ чалавек, пакладуць яго ў труну, а пазногці і там растуць. Стары гаварыў, хоць у яго ніхто і не пытаўся:

— Маёнтак адстаўнога палкоўніка яго правасхадзіцельства Сякерскага Льва Францавіча. Палкоўнік яшчэ ўвосень у Маскву паехалі. А як усчалася гэтая віхура, недзе згубіліся. Ну а мужык, смерд, вядома, не прапусціць, каб ляжала дзе што без гаспадарскага вока. Як караеды, на ўсё накінуліся. Бяруць, цягнуць, руйнуюць...

Паручнік гідліва глянуў на старога, спытаўся:

— Хто сам будзеш?

— Садоўнік яго правасхадзіцельства, — паспрабаваў, як вайсковец, выцягнуцца ў струну стары, але ў яго гэта не атрымалася.

— Дзе ж твой сад, садоўнік?

— Сад трохі пасеклі ка дровы, трохі яшчэ стаіць. А сам я, — стары Ўмільна ўсміхнуўся, — ад смерці хаваюся, ад супастатаў. Пяты дзень пад палком у лазні сяджу. Добра яшчэ, што сушаных яблыкаў набраў...

З-за пазухі бруднай пакамечанай кашулі ён дастаў жменьку чорных згарэлых яблыкаў. Паручнік холадна глянуў на яго, адвярнуўся.

— Ваша правасхадзіцельства, — забег яму наперад садоўнік. — Хрыстом богам малю: пакарайце супастатаў. Так зрабіце, каб іхнія сабакі-дзяды ў трунах перавярнуліся. У Івана Канцавога ўся хеўра засядае. І сёння там. Жыта палкоўніцкае дзеляць...

— Жыта дзеляць? — узняў густое брыво паручнік. — Можаш паказаць дзе?

— Магу... магу... — радасна, як сабачка, паклыпаў уперад стары. — За мной ідзіце... Пакажу... Усіх пакажу!!!

Ягоныя вочкі ажылі, загарэліся.

Паручнік махнуў рукой. Фурманкі, адна за адной, крануліся з месца. А ўперадзе па зрэзанай палазамі бруднай дарозе бег стары.

— Усіх пакажу... — шчасліва шаптаў ён.

На ўскраіне вёскі стаяў пахілены, збуцвелы ад часу крыж. Ручнічок матляўся на яго цёмна-зялёнай старэчай шыі. Стары перахрысціўся на крыж, падбег да самай крайняй хаты:

— Тут!

Легіянеры саскочылі з фурманак, ланцугом пайшлі да хаты. Але стары ўсё роўна аказаўся наперадзе. Як уюн, праслізнуў між палякамі, падбег да нізкага цёмнага акна, костачкамі пальцаў стукнуў у шкло. Колькі часу было ціха. Потым у сенцах нешта загрымела, дзверы расчыніліся, і з хаты выйшаў каржакаваты светлабароды селянін у сіняй, расшпіленай на грудзях кашулі. Ён здзіўлена глянуў на салдат.

— Госці да вас, — зняўшы шапку, з'едліва пакланіўся яму садоўнік.

Мужык зірнуў на яго, як на гніду, спакойна чакаў, што скажуць незнаёмцы.

— Ты Іван Канцавы? — спытаўся паручнік.

— Ён... Ён самы, — заспяшаўся, сагнуўся ў абаранак стары і падбег да чалавека, глянуў на яго знізу ўверх.

— Што, Іванка, з'еў?

— Я Канцавы, — адказаў селянін, і яго шэрыя вочы гляделі на ўсіх без трывогі і страху.

З хаты выйшла яшчэ некалькі чалавек, усе без світак, шумлівыя, вясёлыя. Сталі ка ганку, некаторыя пачалі закурваць. Канцавы таксама дастаў з кішэні капшук з тытунём. Апошнім выйшаў на вуліцу высокі танклявы юнак з густымі цёмна-каштанавымі валасамі, якія завіваліся на патыліцы і скронях. Ён глянуў на сялян, на легіянераў і радасна заўсміхаўся.

— Таварышы, — сказаў ён, — гэта салдаты-інтэрнацыяналісты...

Юнак лёгка збег з ганка, падышоў да паручніка, загаварыў з ім па-польску. З кожным словам усмешка на яго твары ўсё блякла.

— Ты хто? — прыжмурыўшы вочы, спытаўся ў яго паручнік.

— Вацлаў Радомскі.

— Паляк?

— Паляк.

У паручніка заружавеліся шчокі. З нагруднай кішэні мундзіра ён дастаў тонкую цыгарэту, зноў спытаўся:

— Бальшавік?

— З ППС-лявіцы...

— Ты не паляк, — зламаў паручнік цыгарэту і кінуў яе^пад ногі. — Ты шалудзівы пёс! Палякі — тут! — тыцнуў ён пальцам у бок сваіх легіянераў. Тыя, скамянеўшы, глядзелі на яго адданымі вачамі.

— Я паляк... І не трэба крычаць, — ціха і ўсхвалявана прамовіў юнак.

— Усім хлопам па пятнаццаць шомпалаў, — загадаў легіянерам паручнік. — А гэтага — звязаць...

Толькі цяпер сяляне зразумелі, што адбываецца.

Яны захваляваліся, зашумелі:

— Гэта незаконна!

— Мы — вясковы сялянскі камітэт...

— Мы будзем скардзіцца цэнтральнай Савецкай уладзе!

— Я тут улада, — сказаў, раздзімаючы ноздры, паручнік.

Легіянеры вынеслі з хаты ўслоны. Сялянам здзіралі з плячэй кашулі, валілі тварам уніз на ўслоны. Адзін легіянер садзіўся чалавеку на шыю, другі навальваўся на ногі, трэці хвастаў шомпалам. Спіны ў мужыкоў былі белыя, незагарэлыя. Як і вядзецца, усё лета ў самую спёку, на касавіцы і на жніве хадзіў чалавек у кашулі. З-пад шомпалаў пырснула кроў.

Калі паклалі на ўслон Івана Канцавога, ён не крычаў, не войкаў, толькі жмурыўся, быццам снег сляпіў яму вочы.

— Дай мне. — Садоўнік выхапіў з рук у легіянера чырвоны шомпал. Потым прыкусіў жоўтымі зубамі губу, ударыў з усяго пляча: — Да косткі рассяку! Пабачу — ці чорная костка...

Канцавы заплюшчыў вочы, сцяў зубы і маўчаў. Пэўна, гнеў абудзіў у старым садоўніку маладую сілу, і шомпал аж свістаў у яго руках.

— Не чакай, не закрычу, — расплюшчыў мутнае ад болю вока Канцавы. — Сабака ты сівы... Ападак чарвівы з яблыні струхлелай...

Антон стаяў збоку, слухаў, як тонка і востра свішчуць шомпалы, і па ўсім целе ў яго расцякаўся холад. Гэта быў нейкі вар'яцкі сон. Цяжка было паверыць гэтаму. Але была — ён бачыў яе — кроў. Яе прагна ўбіраў у сябе снег і сам чырванеў. З кожным чалавекам, якога валілі на ўслон, снег рабіўся ўсё болей чырванейшы.

Раптам паручнік падбег да старога, адштурхнуў яго ад услона, глянуў наўкола бліскучымі шалёнымі вачамі.

— На! — працягнуў ён Страху шомпал. — Бі!

Страх уздрыгнуў, узяў шомпал, неяк бокам ступіў да ўслона, размахнуўся і шлёгнуў па чырвонай спіне.

— Бі! — крыкнуў паручнік Гайкевічу.

Аркадзь крыва ўсміхнуўся і таксама пачаў лупцаваць селяніна. Потым біў Сташэўскі. Гэты хвастаў старанна, умела, аж палякі загледзеліся.

Скончыў, выцер з твару пот, падышоў да Антона, сказаў:

— Трохі разагрэўся...

І вочы ў яго блішчалі.

Між тым да хаты Івана Канцавога збеглася ўся вёска. Жанчыны, трымаючы дзяцей на руках, галасілі. Мужчыны спадылба глядзелі на ўсё, што адбываецца, хмурыліся.

— Бяры! — падаў паручнік шомпал Антону.

Нясцерпна зіхцеў снег. Па гэтым снезе трэба было ступіць чатыры крокі. Да ўслона. Да знявечанай голай чалавечай спіны. Са снегу тырчала нейкая чорная галінка. Чамусьці падумалася, што вясной яна была зялёная, шумела ў небе.

У чалавека плечы былі нібы ў просе, у дробных бледных вяснушках. Ён ляжаў і ўздрыгваў усім целам. Шомпал апякаў далонь. Рука была цяжкая і адначасна млявая, так, як быццам яе пераляжаў. Хацелася сагнуцца і ў чыстым снезе апаласнуць, адмыць ад крыві шомпал. Ён ступіў апошні крок. На вузкім услоне трымцела перад ім белая чалавечая спіна, чакаючы пакуты. Зусім нядаўна, у кастрычніку, ён сам стаяў, прывязаны да бярозы. Ён узмахнуў рукой, ударыў. Спіна ўздрыгнула. Чалавек цяжка, перарывіста задыхаў. Антон заплюшчыў вочы, кінуў шомпал і пабег ад услона.

З сенцаў у Івана Канцавога легіянеры выкацілі бочку, поўную жыта.

— Не падзялілі, — пацёр сухія рукі садоўнік. — Не паспелі...

Жыта высыпалі проста на снег. Яно расцякалася па снезе, як жывое. Паручнік загадаў падвесці Радомскага. Спытаўся, паказаўшы на жыта:

— Ты рабаваў?

— Я браў тое, што належыць народу. І аддаваў народу...

Вяроўкі ўпіваліся Радомскаму ў цела, і ён моршчыўся.

— І ты пасля гэтага паляк? Для паляка святыя законы прыватнай уласнасці.

— Я паляк. Я з Польшчы Касцюшкі і Канарскага. Я з той Польшчы, якая заўсёды змагалася супраць рабства і якую вы ўтапталі ў гразь.

— Маўчы, пёс! — Паручнік сціснуў кулак, але не ўдарыў звязанага, загадаў: — У бочку яго!

Радомскага запхнулі ў бочку, вялікімі цвікамі прыбілі зверху накрыўку. Потым легіянеры пакацілі бочку па дарозе, так, як дзеці, робячы снегавікоў, качаюць снежныя круглякі. Проста за вёскай было глінішча — вялікія глыбокія ямы з крутымі схіламі. Тут летам капалі гліну. Легіянеры разагналі бочку і пусцілі яе па схіле. Падскокваючы, яна памчалася ўніз. Яна кацілася доўга-доўга, і ўвесь час следам за ёю віхурылася снегавое воблачка.

Паручнік аддаў каманду збірацца. Калі ўжо селі ў фурманкі, да паручніка падбег садоўнік, папрасіў ціха, кланяючыся:

— Вазьміце мяне з сабой...

Шчокі ў яго дробна дрыжалі. Паручнік засмяяўся:

— Ты мне болей не патрэбен. Ідзі ў лазню, пад свой палок, ці да іх... — Ён паказаў рукой на жанчын, што маўкліва стаялі каля скрываўленых услонаў.

Садоўнік пасінеў, каўтнуў паветра і асеў на снег.

Зноў пабеглі насустрач халодныя палеткі, узгоркі, з якіх вецер змёў снег, бела-зялёныя лясы. Снег скавытаў пад палазамі, быццам яму было балюча. Неба, ледзяное, крухмальнае, ціснулася да зямлі, нібы хацела пагрэцца ля цёплых вясковых комінаў.

Антон сядзеў у фурманцы, згорбіўшыся, прыціснуўшы падбародак да грудзей. Не хацелася ні на кога глядзець. Не хацелася глядзець на свае рукі. Ён ненавідзеў гэтых людзей. Ён з агідай думаў, што дыхае тым жа паветрам, што і яны. І ён ужо быў звязаны з імі, звязаны крывёю. Кроў, хоць яе не было на руках, ланцугамі скавала ягоныя рукі. «Я біў чалавека, — думаў ён. — Безабароннага чалавека, якога ўпершыню ўбачыў, які не зрабіў і не мог зрабіць мне нічога благога. А я лічу сябе чалавекам. Ды я ўтрая горшы, чым нават гэты паручнік. Паручнік б'е таму, што ў яго такая служба, такі абавязак, што ён тут чужаніца. А я?..»

Ён глядзеў на спіны сваіх спадарожнікаў і са страхам думаў, што нічым не адрозніваецца ад гэтых людзей. Яны білі, але і ён жа біў. Хто паверыць, што ён не хацеў біць? Тыя жанчыны павераць, што стаялі з дзецьмі ка руках і галасілі? Тыя жанчыны, каб іхняя воля, утапталі б яго нагамі ў снег, выдзерлі б яму вочы. І ўсё было б справядліва і правільна.

Так, з такімі думкамі і перажываннямі, даехаў ён да Асіповічаў. Ён зусім змёрз, ледзь варушыўся. Але гэта ніколькі не палохала — на душы была дрымотная абыякавасць. Легіянеры пабеглі ў будынак вакзала па кіпецень, пабег і фурман-сандамірац, і тады Сташэўскі лёгка саскочыў на прытаптаны снег, сказаў:

— Ну, тут мне з вамі ўжо не па дарозе.

— Куды ж ты пойдзеш? — здзівіўся Гайкевіч.

За гэтыя чатыры дні дарогі ўсе асвойталіся і звярталіся адзін да аднаго на «ты».

— Свет вялікі, — шматзначна ўсміхнуўся Сташэўскі і абтрос з шыняля сена і снег.

Ён неяк адразу пасвяжэў, падцягнуўся, у вачах загарэлася ўпэўненасць і сіла. Антон успомніў, як ён біў селяніна, — біў ад поўнай душы, шчыра і прывычна, быццам у карты гуляў.

Сташэўскі глянуў на Антона вясёлымі вачамі, спытаўся:

— Брата Кузьму ўбачыш?

— Не ведаю... Можа, і ўбачу, — адказаў Антон і ў думках здзівіўся: навошта гэта Сташэўскаму?

— Убачыш — перадай прывітанне. Перадай, што прагну яго пабачыць.

Сташэўскі наставіў каўнер шыняля, збіраючыся ісці. Відно было, што ён задаволены сабой.

— Ад каго прывітанне? Ад цябе, Сташзўскага?

— Не ад Сташэўскага, а ад Стахеева, — Сташэўскі ўсміхнуўся, павярнуўся да Гайкевіча і Страха: — Панове, прашу прабачыць мне мой невялічкі маскарад. Я Стахееў. Сташэўскі — гэта проста фікцыя, маска, якую носяць, каб на пэўны час схаваць свой сапраўдны твар.

Ён пакланіўся ўсім і пайшоў з выглядам пераможцы, крыху накульгваючы. Антон здзіўлена глядзеў яму ўслед. Вар'ят нейкі, ды ўсё. Быў Сташэўскі — стаў Стахееў. Усю дарогу гаварыў пра Каіна і Авеля, пра Кузьму ўспамінаў... Які ж яго «сапраўдны твар»?

Як толькі выехалі за Асіповічы, падзьмуў сустрэчны вецер, узнялася завіруха. Коні ледзь ішлі. Сані правальваліся ў глыбокія сумёты, якімі была перамецена дарога. Без Сташэўскага ў санях стала прасторней, але затое і ветру было болей прастору. Антон стаў захутвацца і намацаў у кішэні званок. Дастаў яго, пакруціў у руках.

— А дзе ж ваш чацвёрты? — павярнуўшыся, спытаў паляк. Убачыў званок, выхапіў яго ў Антона з рукі, засмяяўся: — Добрая штучка!

Потым саскочыў з саняў, прывязаў званок да дугі, цмокнуў языком:

— Як на вяселлі паедзем.

Сані рвануліся насустрач ветру. Дзынкнуў званок. Потым асмялеў, зазваніў гучна і пералівіста. Так і паехалі. Спераду, з бакоў і зверху — завіруха, калючы снег, пранізлівы вецер. А пад дугой — званок. Пад польскай дугой званок, які званіў нядаўна на скірмунтаўскім з'ездзе. Слухаючы яго галашэнне, ехаў Антон далей ад бацькавай хаты, у снегавую замець, у белы вір завірухі, у невядомасць.