Закрываўленае сонца

14

У гэны вечар надта ўсхадзiўся сьцюдзёны вецер. Калацiў доктаравы клёны, лiсьцем замятаў лiтоўскую вулiцу й двары. У васелiцах тужлiва шумелi вольхi й вербалозы. Зьгiналi на могiльнiку пышныя чубы сёстры сосны, скрыпела пакалечанымi дрэвамi й злавесна гудзела Гаравацкая пушча, удужкi зь ветрам браўся на Гараватцы гiгант Архiп.

У Пракопавай хаце вясёлым буйным полымем трашчэў у печцы-бакавушцы сухi сасновы хвораст. На плiце варылася вада на зацiрку. Прымасьцiўшыся на зэдлiку, Мiкола абломваў хрусткiя сасновыя галiны, зьбiраў з падлогi iглiцу й кiдаў пад плiту. Полымя брала раптоўна, ярка асьвятляла змрочны пакой i людзей у куце пры стале. Медзьдзю аблiвалiся задуманыя змрочныя твары. Здавалася, што пазлазiлi яны з малюнку каторага рэнэсансавага мастака й застылi пад абразамi ў Пракопавай хаце. Полымя ўспыхвала зыркiм агнём i раптоўна малела.

Цень запанаваў ня толькi ў Пракопавай хаце. Цi адзiн селянiн пазiраў на сухi хвост кнута ў лямпе. Нафты на дне асталося столькi, што й камару ўтапiцца ў ей цяжка было-б. Хмарнелi твары пры згадках пра кiлямэтравай даўжынi чэргi пры гацкай краме-сельпо. I мала каго цешыла гэна бальшавiцкае выясьненьне: — Нафты няма? Ды не сьпяшыце, усяго хопiць. Пачакайце, справiмся!

Акупантавым самахвальствам хаты не асьветлiш. Надыходзiлi доўгiя вечары й жанчыны трывожылiся, што ўпацёмку нiчога не напрадзеш. Як кашаль хваробе, памагала iм тое бальшавiцкае «пачакайце».

Доўга зьзяла яркiмi вокнамi лiтоўская школа. Прывалаклi сюды электрычны рухавiк, паказвалi такiя фiльмы, як "Ленiн в Октябре", «Чапаев», "Броненосец Потемкiн" i iншыя. Каб падкаваць людзей у «палiтграмаце», ды навучыць чытаць i пiсаць "паруску нiграматных", разы два на тыдзень лекцыi давалi. Прыяжджаў зь Лiпавiчаў палiтрук, часам i сам Маршалкаў заглядаў.

Пра гэта вось, аблакацiўшыся на стол напокуцi, гаварылi ў Пракопавай хаце Алесь, Пракоп i Янук. Пад трэск хворасту й шум ветру за вакном млява йшла гутарка.

— Ну гэтыя-ж пахатухi туды чаго? Што iм? — пытаўся Пракоп. — Яны-ж нi бэ, нi мэ…

— Ты гэта пра Аўдолю й Аксеню?

— Ну.

— Казала Надзя, што цiкуюць, каб Маршалкава прыпiлнаваць ды даведацца цi Сталiн палатно атрымаў.

— А паслалi?

— А як-жа. Ды каб гэтыя толька, а то й Макатунiха таксама. Цi нi Пятух з таго камбеду прыцягнуў, сьвiснуўшы недзе. Во ўжо нядзелi тры назад выслалi, а нiчога яшчо нi чуваць.

— Во яно як…

Недзе на дварэ вецер тоўк акацiцай у сьцяну.

— Янучок, выйдзi ты, паглядзi каторую акацiцу б'ець. Можа прывязаць, цi што. Нечага во надуець, так усхадзiўся.

— Добра, тата.

— З гэтым самым камбедам… Пiтуху-гультаю цяперака нi рабi, адно сьмярдзючкай-самакруткай сьвет божы капцi ды людзей аграбай. Цьфу, басяк! узлаваўся Пракоп.

— Права-ж iхнае. Яшчо во хто гэта мне на днях казаў, - задумаўся Алесь, — ага, во Тодар, значыцца, казаў, што ня толька паноў i асднiкаў абiраюць. Тамака-ж самая, казаў, уласьць савецкая падчышчаiць. Казаў скора й да нашых багацейшых даберуцца.

— Чаму-ж не, даберуцца…

Тата, вада кiпiць, — адазваўся Мiкола, што пiльна трымаў вуха, каб нiводнага слова не прапусьцiць.

— Ну дык добра. Запалi, сынок, лучыну ды зацiрку рабi.

Мiкола пайшоў у сенi й прынёс адтуль малое карытца. Налiў у яго ваду, дастаў з-за пячы вялiкую лучынiну, запалiў яе ды ўторкнуў у дзяржала, прыладжанае з аднаго боку карытца. Паставiўшы яго на прыпечку, палез у шафу.

— Тата, у нас мукi мала.

— Як у цябе з млiвам? — спытаў Пракопа Алесь.

— Ды ўжо мука на зыходзе. Мяшок жытняй мусiць ёсьць ды пшанiчнай жменька. Трэба во да Сявенькi йсьцi, на зацiрку пазычыць прасiць, а на млын аж у Докшыцы тыя цягнуцца. Тут у Гацях усё вайсковае мелюць. А ў Докшыцах, кажуць, завоз надта вялiкi. Жыду, кажуць, млын забралi, дык новыя парадкi, цi бiспарадкi пачалiся. Нейкiя талоны нiбыта вымагаюць, цi якую халеру… Пакуль ехаць, дык трэба Шпунта распытацца, гэты-ж мусiць знаць.

— Гэтага бандзiта! — плюнуў Алесь. — Каб яго зiмля нi насiла, як во маей дзяўчыне праходу нi даець!

— А чаго-ж ён?

— Ну як гэта чаго? Нi знаiш, што сабаку трэба? Маладых во палякi ўсiх падчысьцiлi, а гэты басяк застаўся. Цяпер во яму разгул, усё поле чыстае. Ну дык i давай, праходу дзяўчыне нi даець. Ды начальнiк-жа яшчо…

Памаўчалi.

— Уласьць! Да лучыны дажылiся! — скардзiўся Пракоп. — Бяз солi еш… Што гэта робiцца? Зямлю, кажуць, даваць будуць, дабро наступiць. Ну паглядзiм…

Пракоп зьмянiў тон.

— Ты гэта кажаш, быў у школе ўчорака?

— Ага.

— Ну й што тамака?

— Ат, махнуў, - памарудзiўшы, рукой Алесь, — гэты палiтрук жыдок пра галасаваньне плявузгаў. — Тавагыш Сталiн, — кажыць даёт вам вазможнасьць самiм гашыць, хацiця ля вы пгысаiдзiнiцца да нашага нiаб'ятнага Савецкага Саюзу, iлi нет… Пыхцеў як мех кавалёў. Як-бы тоя «пгысаiддзiненьня» нiвядома якое дабро.

— А калi тое галасаваньне маiць быць?

— Ды нi казаў. Скора мусiць. Можа от людзям у вушы начаўпуць, дык тады.

— Ну як-бы гэта было, каб людзi прагаласавалi, што ня хочуць да iх далучыцца? — усьмiхнуўся Пракоп.

— Пра гэта жыдок нi казаў. Ды да каго-ж мы маiм прылучацца? Цi можа самi асобна гаспадарыць пачнём? Паспробуй во, нi прылучыся, яны табе пакажуць дзе ракi зiмуюць…

У хату ўвайшоў Янук.

— Ну як там на дварэ? — спытаў бацька.

— Ды дуець i нi пiрастаець, — неахвотна адказаў юнак. — Можа во надуiць чаго.

— Учорака чуў я на рынку ў Гацях, — узяў голас Мiкола, — як адзiн чалавек са Слабоды расказваў, як у iх сяле адзiн бiларус iз таго боку праходам быў. Iшоў куды, цi што… Дык расказваў, што мы яшчо бяды нi вiдзiлi. У iх народ даўна пра мяса забыўся, на самым посным крупнiку й бульбе марнеiць. Калхозы ўсiх у лапцi абулi.

— Гэта ты чуў? Каторы знаёмы чалавек?

— Свой чалавек. Вiдiў я яго раней на кiрмашы.

— Во як. А што яшчо расказваў?

— Наша жыцьцё, казаў, нiма чаго да iхнага, калхознага, раўняць. Неба й зiмля, кажыць. Ходзяць, казаў, абарваныя, спрацаваныя, худыя, як жабракi. А ў тым калхозя, дык як дзед Якуб Якуб расказваiць, як у прыгоне некалi. Многа каторыя, кажыць, упёрлiся, у калхозы йсьцi нi хацелi. Дык тады Сталiн усiх на Сiбiр павысылаў. Гэта, кажыць, самых найлепшых, найболi працавiтых. Толька бедныя й басота асталiся. Што-ж гэта яшчо… ага, казаў, што людзi настрашаныя такiя, што цяпер чалавек баiцца роту адчынiць, навiт наракаць забылiся.

Мiкола пачаў мяшаць зацiрку.

— Страх, што гэта чуваць. Няўжо-ж праўда?

— Калi-ж гаворуць, дык нешта ёсьць. Нiма дыму бiз агня.

Запанавала доўгае маўчаньне. Адно вецер грукаў весьнiчкамi, сьцёбаў рабiнаю па страсе, ачэсваў падстрэшша, праз няшчыльныя вокны прабiраўся ў хату.

— Трэба во скора падвойнныя вокны ўстаўляць, мусiць, бо халадзеча бярэцца. Пакрова ўжо нiдалёка, а там i зiма, нi агледзiшся калi, — прыгадаў Пракоп.

— Пайду дамоў, - устаў Алесь, — недзiка там ужо вячэра гатовая. Дабранач.

— Дабранач.

Зацiрку сёрбалi паволi. Колькi разоў уставаў ад стала Янук, каб зьмяняць лучыну. Хоць прыказка кажа, што лыжкай i ўпоцемку ў рот трапiш, практыкаваць гэта нiхто нiхто ня iмкнуўся. Сядзелi з трох бакоў стала, схiлiўшы галовы над мiскамi. Адно вялiкi шэры кот голасна мяўкаў пад сталом i цёрся ля босых ног.

— Аа-псiк, ну цябе! — сыкнуў Мiкола.

— Дай во кату ў чарапок, таксама-ж есьцi хочыць, стварэньне божае, зьвярнуўся бацька да Мiколы.

— Усьпеiць, нiкуды яму нi сьпяшыцца, дый гарачага ён ня будзiць есьцi, — адказаў Мiкола. Калi скончыў есьцi, налiў кату ў глiняны чарапок зацiркi ды сказаў Януку: — Цяпер ты прыбiрай, я сваё ўжо зрабiў.

— Можаш i сам, пан нiвялiкi, — адказаў Янук.

— Вы гэта што, зноў зачынаiця? Янук, прыбяры. Нi пан i ты нiякi, можаш памагчы, — падняў голас Пракоп. — I я болi нi хачу нiякiх сварак. Рабiць нiма каму, самi ведаiця.

— Узяў-бы ты, тата, ды ажанiўся. Хоць-бы во гаспадыня ў хаце была, сказаў Мiкола.

Калi-б гэта было сказана ў iншых абставiнах, Пракоп можа навалiўся-б на сына. Ды ў Мiколавым голасе было гэтулькi шчырасьцi й добрага жаданьня, што бацька ўстрымаўся.

— Ты гэта адкуль такую думку ўзяў? — сказаў лагодна Пракоп. — Мацi нiдаўна на той сьвет адыйшла, а ты во што… Як табе ня грэх?

— Грэх грэхам, а жыць неяк трэба. Бог можа даруiць. Сам можа вiдзiць вунь, што бiз бабы нiякай гаспадаркi нiма.

Пракоп уважна зiрнуў на старэйшага сына. У будзёншчыне мала нагодаў да душэўнай размовы было. Ад шэрага жыцьця пачарсьцьвелi, здавалася, сэрцы. Стрымлiвалiся пачуцьцёвыя выказваньнi. Так ужо павялося, што часта адно слова, зiрк вачэй, цень цi прамень на твары замяняў тое, што ў iншых людзей забрала-б шмат часу для пылкiх выказваньняў.

Пытаньне гаспадынi ў хаце вымагала даўжэйшага разважаньня. Не пазьбегнеш эмоцыяў, мо i спрэчак ня мiнеш, Хоць ведаў Пракоп, што вялiкая праўда была ў словах сына, але нiчога пазытыўнага ня мог-бы цяпер зрабiць. Звонку выглядаў апанаваным i зроўнаважаным, але дзесьцi глыбака ў грудзёх загнязьдзiўся чарвяк з таго часу, як чужынцы падсеклi ягонае карэньне. Кажуць, што час ёсьць найлепшым лекарам. Праўда. Да вясны крыху зажыла душэўная Пракопава болька. Ды новыя падзеi зноў адбiралi роўнавагу, нярэдка бяссоньнiцай марылi. Намагаўся трымацца перад сынамi, ды болькi гэнай глыбака не схаваеш, Неасьцярожнае слова цi рух былi надта вымоўнымi.

Мiкола мяркаваў, што мужчыну ў бацькавых гадох жанчына патрэбна была ня толькi для гаспадаркi. Перад Бахмачом, як на добры лад, ляжаў яшчэ прастор жыцьця. Калi-б знайшоў сабе сабе добрую сяброўку, ды ня толькi бацьку раўнавагу вярнула-б, але й яму, Мiколу, вялiкi цяжар з плячэй звалiўся-б. А дзевак выбар цяпер быў вялiкi. i мо таму, што насьпелае сарвалася зь Мiколавага языка зусiм нечаканна, бязь нiякага папярэджаньня, аж уздыхнуў лягчэй. Стаяў i пазiраў на бацьку. Што-ж ён скажа?

— Ну знаiш што, Мiкола, нi час пра гэта цяперака, — сказаў Пракоп. — Нi палiце во дарма лучыну, спаць iдзiце. Можа калi пра гэта пагаворым.

"Ага. — падумаў сын, — значыцца нi сказаў наадрэз, што не. Дык можа яшчо што й будзiць з гэтага".

Мiкола зiрнуў на Янука й той мiгам зразумеў ягоную думку.

— Спаць? Я яшчо во на сяло думаю. Ноч вялiкая, высплюся, — сказаў дзяцюк.

— Да каго-ж ты гэта?

— Недзiка некага знайду.

— Можа дзе самагонку знайдзiш?

— А чаму самагонку? Думаў, што можа дзяўчынай упiкнеш, ажно самагонкай, — усьмiхнуўся сын.

— Табе мусiць дзiўчаты ў галаве. Ат, iдзi, — махнуў Пракоп рукой.

Доўга качаўся ў пасьцелi й ня мог заснуць Янук. У галаве блыталася-крыжавалася павуцiньне думак. Неяк на днях, нечакана сустрэўшы Дуню, выплыла наверх новае й неспадзяванае: школа. Дзяўчына казала, што быццам у Гацях бальшавiкi школу маюць адкрываць i цi не жадаў-бы Янук пайсьцi й даведаццапра навуку.

Ад часу, калi нямоглы бацька здаў на ягоныя слабыя плечы гаспадарку, думкi пра навуку на заднi плян адыйшлi. Адно ў марах часам сябе на школьнай лаўцы бачыў. Былi калiсьцi мроi пра перамену. Цяпер-жа яна прыйшла. На лепшае цi на горшае? Прага да навукi не змалела. Кажуць Французы, што апэтыт падчас яды расьце, а Янукова прага да ведаў нiколi ня спыняла росту. Калi Дуня згадвала пра школьную лаўку, аж млосна зрабiлася. Варта было-б новы сьвет пазнаць.

Памкнуўся нешта Дунi сказаць, зьбянтэжыўся, зачырванеўся. Завязаўся мiж iмi нейкi, Януку ня зусiм зразумелы вузел. Дзяўчынiна блiзкасьць i непасрэднасьць зьвязвала яму язык, забiрала волю. Бянтэжылi хлапца дапытлiвыя й добразычлiвыя вочы-васiлькi.

— Нi… нi знаю. Сама ведаеш як у нас…

Абмiнаў дзяўчынiн зрок, баяўся, што ўсё на ягоным твары вычытае. З аднаго боку спанукала нешта, каб душу перад сяброўкай раскрыць. А што будзе, калi пачнеш скардзiцца ды сьлiнькай выглядаць будзеш? Трэба трымацца, мужным быць. Дуня спасьцерагла, як гарэў Янукоў твар.

— Што з табой, Янучок? Чаму ты як бурак чырвоны зрабiўся? Часта нi пазнаю цябе.

Васiлькi больш дапытлiва й глыбей у твар пазiралi.

— Нi пытайся.

Янук адвярнуўся й раптоўна адыйшоў. Спачатку ногi непаслухмяныя былi. Мо вярнуцца й расказаць? А пра што раскажа? Пра мазылi й цяжкую працу? Аж здрыгануўся пры думцы такой. Прыгадаў далёкi той час, калi дзяўчыну ў школу нi пушчаў. Яна-ж горшая была. — А чаму-ж горшая яна? — пагрозьлiва вырасла на лясной сьцежцы высокая постаць дзядзькi Захарука.

Нешта ў нутры пякло. Цяпер «горшая» яму разам у школу iсьцi сулiла. Бачыш, як яно перавярнулася, зьмянiлася. Ды ў iх-жа цяпер у хаце дабра поўна, хоць i з камбеду нацяганага. А Пракоп Бахмач можа ў Сабакевiча на чорнай лiсьце запiсаны.

Ногi пайшлi раўней. Адно раз азiрнуўся. Дуня стаяла, сачыла за iм, мо спадзявалася, што вернецца.

На мяжы дрымоты, у той паласе, дзе смугой паволi зацягваецца сьведамасьць, прыгадалася тое нiкчэмнае зьбянтэжаньне. I зноў, здавалася, загарэўся чырваньню твар.

Вецер ацiхаў. Недзе на вулiцы пачулiся гулкiя, няроўныя галасы. Адзiн буянiў, iншы гарлапанiў нейкую няведамую «частушку». Вечарамi бальшавiкi да вясковых дзяўчат заглядалi й цяпер мусiць у Лiпавiчы вярталiся. Недзе прахапiўся й забрахаў Тапсiк.

Янук перавярнуўся на другi бок, глыбака ўдахнуў паветра й смачна пазяхнуў. Галасы за вокнамi ацiхлi ненадоўга. Мусiць iшлi iншыя, бо чуваць была гаворка. Тапсiк кiнуўся да весьнiчак i гулка забрахаў. Воддаль адклiкнуўся доктараў Мурзiк. Моцны дзёрзкi голас вылаяўся трохпавярховым матам. Гэта цi нi падбадзёрыла Янукова гадунца, бо аж заходзiўся ад браханьня. Гулкi стрэл скалануў паветра за вакном. Тапсiкаў голас раптоўна перамянiўся ў балючы енк, быццам душыўся сабака. Енк той, спачатку вельмi галасьлiвы, скора слабеў.

— Так тебе, подлец! — пачуўся за вакном грубы голас. I рогат.

Жахлiвая думка падарвала Янука з ложку. Кiнуўся да вакна й прылiп носам да сьцюдзёнай шыбiны. Празь нiзка абвiслыя галiны рабiнаў, што расьлi перад ганкам, спасьцярог дзьве вайсковыя постацi, што йшлi ў доктараў двор.

— Тата, мусiць бальшавiкi Тапсiка застрэлiлi! — крыкнуў трывожна Янук i кiнуўся ў дзьверы.

Поўнiк вызiраў з-за хмараў i, быццам хлапцу на помач, млявым рудым сьвятлом разрэдзiў гушчу цемры. Янук пабачыў двух бальшавiкоў ужо за лекаравай брамай. А пад плотам, дрыгаючы ўсiм целам, цяжка хроп залiтым крывёй горлам, душыўся ягоны найлепшы сябра. Хлапец прысеў перад iм, узяўся за вушы. У рудых поўзакрытых вачох гасьлi апошнiя iскрынкi жыцьця.

Недзе зь вялiкай глыбiнi, як шырокая разьлiўная рака, прыйшоў плач. Хлынуў раптоўна, набiраў моцы, трос усiм Януковым целам. Гарачыя сьлёзы залiлi вочы. Хлапец намагаўся зiрнуць сабаку ў рот. Едкi смурод пораху зьмяшаўся са сьвежай крывёй.

У Бахмачовым уяўленьнi ажыў маленькi, забаўны шчанючок, каторага некалi ад шляхцюка з Галавачоў прынёс. Шчанюк абрастаў доўгай рудой поўсьцю, вырас вялiкiм, разумным сабакам. Вось ён гэйсае з хлапцом па Гараватцы, забаўна падскаквае й шырокiм, чырвоным языком лiзнуць Янукоў твар намагаецца. Вось ён на балоце гадзюку абнюхаў. Тая ўстала пагрозьлiвай дугой, шыпiць, пружыцца, а сабака аж заходзiцца браханьнем, як звар'яцелы мох дзярэ. Вось ён гаўкае на ваверку на хвоi ў Гаравацкай пушчы, лапамi разграбае нарасьць над магiльным камянём паўстанцаў, гонiць кароў, або тулiцца да яго ў цяньку бярозы на хутары Лазоўскага. Такога разумнага сабакi мусiць на сьвеце ня было.

Нiколi ўжо не зазьзяюць неабдымнай радасьцю пры сустрэчы з гаспадаром гэтыя любыя вочы, нiколi ня будуць бегаць зь iм па родных гонях i лясох гэтыя касматыя лапы й не махне забаўна на прывiтаньне даўгi пушысты хвост. У нябыт адплыла часьць Януковага сьвету. Хлапец падняў галаву й зiрнуў на бронзавы месяц. Вецер мусiць добра падмёў неба й сам на заслужаны адпачынак пайшоў. Месяц пазiраў на лiтоўскую лагчыну з поўнай сваей маестатычнай велiчы. Празь сьлёзы начны прыгажун крывiўся й мiтусiўся.

У адной кашулёнцы й споднiках, Янук зусiм не адчуваў сьцюжы. Нястрыманы плач калацiў грудзьмi й хлапец не спасьцярог за плячмi людзей, адно галасы пачуў. Нечая рука лягла на плячо.

— Лепi йдзi ў хату, бо прастынiш, — ласкава сказаў бацька.

Янук азiрнуўся. Побач бацькi, ззаду стаяў доктараў Стась i Мiкола.

— Дык гэта-ж, каб яго халера, забiў мусiць-ткi, — гаварыў Стась. — А каб на яго гром, каб яго зiмля нi насiла! Хто гэта?

Янук устаў, зiрнуў на сябру.

— Хто-ж… Бальшавiк пракляты!

— Байцы?

— Яны.

— От-жа нячысьцiкi, каб iх зiмля нi насiла! Такога добрага сабаку забiлi, — сьцьвердзiў доктараў сын.

Гэткi Стасеў камэнтар выклiкаў у Янука новую хвалю плачу й стрымаўся адно тады, як бацька за плячо страсануў.

— Кажу, нi стаi голы на дварэ, бо прастынiш. Мала бяды? Трэба было на прывязi дзiржаць!

— А што з сабакам рабiць?

— Ды што-ж… iдзi во спаць, заўтра закапаеш.

Пра закопваньне Янук i ня думаў. Цяпер слова гэна станула перад iм у поўнай сваей брыдоце. Бачыў некалi, як ямы на могiлках засыпалi. Насыпаўшы надмагiльны гарбок, плёскалi рыдлёўкамi па глiне. Асаблiва ёмка й зручна рабiлi гэта каторыя мужчыны цi дзяцюкi, што ня першы раз гэту няўдзячную павiннасьць выконвалi. Цяпер гэна бацькава простае й шорсткае «закапаеш» выклiкала ў Януковым уяўленьнi жахлiвы вобраз. Шырокай, зьзяючай ад частага ўжываньня, рыдлёўкай яно плёснула па найбольш кволых i балючых мясцох Янукова сэрца. Новай хваляй пракацiўся плач. Хлапец кiнуўся да трупа сабакi, абняў яго й пачаў крычаць: — Нi дам! Тапсiк, мой мiленькi, што з табой зрабiлi?!

Яго сiлай пацягнулi ў хату.

Доўга трывала жахлiвая ноч.

"Трэба было на прывязi дзiржаць!" — гучэлi бацькавы словы. Позна. Чалавек пасьля бяды разумны. Але чаму гэта Тапсiка, а не якога Ромку?

Быццам у вадказ на гэта, дзесь здалёку з-пад балота даляцела вясёлае Ромкава гаўканьне. Цi здалося гэта? Бандыты, нечысьць! Адну найбольшую радасьць меў на сьвеце й цяпер яна ў нябыт адыйшла. Сьлёзам ня было супыну.