Закрываўленае сонца

35

Перад сэмафорам спынiўся, некалькi разоў сапнуў i чмыхнуў парай на бакi ды паставiў вялiзны слуп дыму проста ўверх грузны, тупалобы, зь вялiкай чырвонай зоркай сьпераду, паравоз. Панакрывалiся брызентам на плятформах ззаду ваенныя цацы, што гэтта, мусiць, на "гнюсную Фiнландзiю" праяжджалi.

Перад закрытм пераездам затрымалася чарада хурманак, наладаваных "нарыхтоўкамi". Апусьцiўшы галовы, дышачы парай з абмерзлых ноздраў, дрыжэлi ад марозу ў ваглоблях конi. У пацатых мяшкох на развалках ляжала «збожжа-дзяржаве», сядзелi захутаныя ў кажухi, сярмягi, абутыя ў лапцi цi валёнкi, з абмерзлымi вусамi дзядзькi.

Зь лесу цягнiкоў гацкай станцыi паволi, чмышачы густым сiнявата-чорным дымам i густой парай валачыла вялiзную сям'ю вагонаў дужая лёкаматыва. Хуткасьць брала паволi. Пералезла пераз пераезд, а за ёю сьпяшылi даўгiя наладаваныя бярозавым i дубовым бярвеньнем плятформы. Дрэва ў "саюзную Гiрманiю" скончылася й за iм iшлi зачыненыя таварныя вагоны, дзе спачывала "збожжа — дзяржаве, мяса — дзяржаве, яйкi — дзяржаве, усялякае дабро дзяржаве" ды iншыя "нарыхтоўкi".

Калi абарваўся хвост таго, што паджгаў у "саюзную Гiрманiю", рушыў гэты з ваеннымi цацамi ў "гнюсную Фiнландзiю". Ужо пасьля яго паднялiся запоры пераезду i, напiнаючыся ў аглоблях развалак, цягнулi "нарыхтоўкi дзяржаве" конi. Далей за пераездам у вялiкiх, пачарнелых ад сажы сьценах, дымячы з трох комiнаў, чыгуначнае дэпо грукала сваiм сьлёсарска-рамонтным жыцьцём. На страсе вялiзнай майстэрнi пачарнеў ад гары сьнег. Халодным сьвятлом аблiвала зьверху мястэчка зiмовае сонца, зьзялi на дарозе гладкiя каляiны ад палозьзя саняў, наляталi вераб'i на парассыпаную па дарозе пацяруху. Моцна трымаў у сваiх учэпiстых кiпцях замезлую зямлю мароз.

Пры самым вакне, у перапоўненай клясе сядзеў Янук. Ён ня бачыў таго, што за вакном адбывалася. Разам з дырэктарам Якаўлевым i вучнямi двух клясаў прыглядаўся як рыхтуе паўстаньне, рукамi рымскiх гладзiятараў выбiрае зброю, узважвае магчымасьцi перамогi над тыранамi з форуму вялiкi Спартак.

На стале перад Якаўлевым ляжала таўстая, у шэрых палатняных вокладках, кнiга. Дырэктар чытаў. Ня было ў праграме пятае клясы дырэктаравай лекцыi. Вучыў ён геаграфiю й гiсторыю ў трох старэйшых клясах. Сяньня занямог, мусiць, стары матэматык i таму дырэктар загадаў паклiкаць пяцiкласьнiкаў у шостую клясу, адкiннуў нармальную праграму i ўзяўся чытаць.

Танклявы, сухi ў твары, напалову ўжо лысы, малады дырэктар мог-бы прыкiнуцца старэйшым студэнтам, цi ўраднiкам, калi-б ня ведаючы яго, дзе мiж людзей сустрэлi. Надзiва дзяцiнны з выгляду твар ня ўзбуджаў з боку якое-небудзь пашаны, а хутчэй да панiбрацтва спанукаў. Гэта да таго часу, пакуль дырэктар рот адчынiў. Прыпадковы панiбрацец адразу насьцярожваўся, рабiў хуткую пераацэнку чалавека, у каторага напалову лысай галаве зь дзяцiнным тварам мусiў мясьцiцца няштодзённы розум.

Прадметы, выкладаныя дырэктарам, давалiся вучням чысьцюсенькай насалодай. У клясу настаўнiк уваходзiў борздым, спружынiстым крокам i мамантальна ацiхалi вучнi. Скупа ўсьмiхнуўшыся. Якаўлеў чытаў дзёньнiк прысутнасьцi, выклiкаў аднаго цi двух для праверкi матар'ялу ды, не марудзячы, роўным вольным крокам пачынаў вандраваць перад фронтам лавак.

— Амазонка, как вам всем iзвестно, пересекает контiнент Южной Амерiкi с запада на восток, — пачынаў роўны нiзкi бас.

Вучнi не спасьцераглi, калi пераносiлiся ў флёру й фаўну бразылiйскай джунглi, цi iншым разам слухалi пра паўжабракоў з-над сiняга Нiлу. Суправоджаныя красамоўствам дырэктара, валачылiся Ганiбалавы сланы праз засыпаныя сьнегам, небясьпечныя Альпы, тапiлiся пад напорам Ганiбалавых вояў Рымляне ў Тразiменскiм возеры, або квялiў далiкатны слых рымскiх патрыцыяў шурпаты голас Нэрона. Пасьля дырэктаравай лекцыi мала хто пацеў над гiсторыяй цi геаграфiяй дома, хiба адно каб затрымаць у галаве галоўныя даты й факты.

Сяньня нешта зусiм неспадзяванае сталася. З вуснаў таленавiтага настаўнiка, каторага нiхто з вучняў ня чуў, каб калi беларускай мовай карыстаўся, паплыла прыгожая, прывабная, як крынiца чыстая мова бацькоў вучняў гэтых.

— Вследствiе того, что заболел Iван Нiкiфоровiч, собрал я здесь два класса, но так как нормальной програмы не могу преподавать, предлагаю вам чтенiе iз рiмской iсторii, — пачаў на ўступ дырэктар. Далей коратка й зьвязна паясьнiў пра пэрыяд, да якога адносiлася чытаньне, дзеючых людзей i ажно тады адчынiў таўставатую, шэрую кнiгу.

Шматколерным багацьцем паплыла з вуснаў Якаўлева вялiкая й цудоўная беларуская мова. Яна бруiлася вясёлкамi вялiкае трывогi рымскага канфлiкту, вуснамi патрыцыяў клiкала на помач розных вялiкiх i малых багоў, выгiналася й цадзiлася мiлагучнасьцю людзей з-над Нёмана, Дзьвiны, Дняпра, малюючы вялiкую драму магутнага, адыйшоўшага ў гiстарычныя кнiгi й памятнiкi краю. Дырэктар замянiўся ў мастака, што быццам насалоджваўся-забаўляўся сьпеўнасьцю, гiбамi й перагiбамi моўнае тканiны паняволенага народу. Голас то зьнiжаўся, запавольваў, сьцiхаў, гладзiў-няньчыў, ладзiў прыгожую казку-нябылiцу, то зноў з мэтанакiраваным iмпэтам уздымаўся на вышынi, грымеў гневам, пярунамi, маланкамi, цi зноў рагатаў, прасiў патолi, супакою. Захапляла самая шырыня дырэктаравай танацыi, разьмеркаваньне перапынкаў. Калi слухач ня ведаў тайнiцаў майстэрства мастацкага чытаньня, дык ня гэтта месца й час iх разгадваць. Сакавiтая рака зь Якаўлевых вуснаў ашаламляла, брала слухача ў палон цудоўнага моўнага багацьця, ангажавала, валачыла, адрывала ад рэальнага й на лёгкiх крыльлях пераносiла ў iншае, няменш праўдзiвае й цiкавае.

Быццам заварожаны-зачараваны, разявiў шырака ад зьдзiўленьня рот i забыўся пра суседку Дуню Янук. Калi дырэктар пачаў чытаць, Бахмач зь няўцямнасьцю на твары зiрнуў на дзяўчыну й iншых вучняў. Але чараўнiца мова падхапiла, завалодала, панесла.

Кагадзе, пасьля лекцыяў пайшоў Янук зь Лявонам Загорным у мясцовую краму купiць патрэбныя школьныя падручнiкi. Кнiгi былi, але не ў расейскай, а ў беларускай мове. Пакiнуўшы краму з пустымi рукамi, зайшлiся хлопцы да Лявонавага дзядзькi, здольнага агранома, што на краю Гацяў меў вялiкую прыгожую хату ды надта ўзорны сад i агарод. Апроч добрай i даходнай аграномii, маладжавы Лявонаў дзядзька ганарыўся й вялiкай бiблiятэкай, у якой амаль поўнае багацьце беларускiх выданьняў нашанiўскага й акупацыйна-польскага пэрыяду.

Прывiталiся. Дзядзька папрасiў вучняў сесьцi й расказаць навiны.

— Ды от нiчога такога, — гаварыў Лявон, — хадзiлi ў краму падручнiкi купляць.

— Ну й што, купiлi?

— Ды дзе там… Такiх, як нам трэба, паруску нiма, атолька розныя практыкаваньнi ды выкрыўляньнi, — скрывiў вусны Лявон. — Ня якога чорта нам такiя.

— Бiларускiя, значыцца? — хацеў упэўнiцца аграном.

— Ага, ну а якiя-ж… — адказаў Лявон.

— Эгэээ, брацец ты мой! — успыхнуў перад хлопцамi аграном. — Смаркач ты, малакасос нiкчэмны, бутылка цёмная, на свае роднае ўжо пачынаеш пляваць, нi разабраўшыся яшчо што i ў чым! Замiж таго, каб зацiкавiцца, распытацца, сваё палюбiць i шанаваць, дык ты ўжо крывiшся, пад ногi таптаць хочаш?

Можа каб той дзядзька добрым ладам, ласкава вытлумачыў, параiў, можа тады вочы адкрыў-бы. Але-ж не. Як-бы ядавiтай гадзюкай укушаны, ён тросься з гневу, бiчаваў пляменьнiка кленiчамi, пагражаў, зьдзекваўся. Можа яно было й рацыянальна, можа ў самога дзядзькi гаркога даўно на сэрцы накiпела. Хто-ж яго ведаў… Адно тады, — прыгадаў пасьля Бахмач, — было сорамна й крыўдна. Там, дзе маглi-б адчынiцца дзьверы ў родны сьвет, пляснула вялiкая аплявуха.

На розных сходах чужнiкi карысталiся расейшчынай, дый навет свае ўчэпiстыя басякi з "народнае ўлады" калечылi чужое й свайго цуралiся. Мусiць, цi так трэба было, цi мода такая. Дый цi думаў пра тое паважна Янук, або каторы iншы школьны юнак. Чужая моўная плынь завалiла старую мяжу i ўварвалася ў краiну разам з тымi магутнымi танкамi ды абшмулянымi хамутамi й стрэльбамi на вяровачках зь пянькi. Тыя зь вёскi, што былi некалi ў Расеi, трымалi ў пашане мову Пiцера, бо там была крынiца й сiлы, i нейкага блiжэй нявызначанага палiтычнага розуму. Сваё-ж жыло ў песьнях, казках i прыказках… Вялiкая, багатая й цудоўная, чужнiкамi гвалчаная мова, што цяпер ашаламляла сваймi колерамi зь Якаўлевых вуснаў, жыла й цьвiла як шматгранная ў нязьлiчоных колерах прырода. Апляваная чужнiкамi, ганьбаваная мясцовымi недавукамi, яна чакала свайго новага прыходу. I вось дзе яна, незраўнаная прыгажуня, вуснамi таленавiтага «васточнiка», добрага настаўнiка, выдатнага чытальнiка-мастака нарэшце шырака адчынiла дзьверы, загудзела-загаманiла, забавiла-зачаравала. Мо й сам Якаўлеў ня ведаў што робiць.

Сэнс надзвычайнага адкрыцьця ледзь не ашаламiў Янука. Першае зьдзiўленьне ўступiла месца надзвычайнаму захапленьню, а пасьля ўжо й памяркоўнаму, мо яшчэ крыху наiўнаму разважаньню. "Дык от якая яна пекная!" — думаў Янук. — "Саўсiм нягоршая, а можа яшчо й лепшая, чым расейская. Глянь, як ажылi старыя Рымляне. I гэта ўсё панашаму. А калi гэта так, дык чаму ўсе казалi, што польская й маскоўская ёсьцiка пякнейшыя? Нiпраўда, мусiць…"

У Гацкай сямiгодцы беларуская мова была адно абавязковым прадметам. Была й родная лiтаратура, а ўсё iншае выкладалi парасейску. Мову й лiтаратуру беларускую надта суха й схэматычна выкладаў завуч Перабораў, чалавек, вiдаць, здольны. Адно, што насядаў ён на рознае аканьне й яканьне, дзеканьне й цеканьне. "у" кароткае, склоны, лады й iншае. Маючы, мусiць, праграмны падыход, наводля прынцыпу "абы збыць". Перабораў, ведама-ж, трымаў вучняў воддаль ад цудоўных скарбаў i вялiкага мастацкага патэнцыялу роднае мовы. У ягоных вуснах i Купала, i Колас, i Зьмiтрок Бядуля гулi суха казённа, калолi асотам, адштурхоўвалi, прыносiлi нейкi жвiраваты, штучны смак. Нацiск на правiлы наблiжаў мову да матэматыкi, шаблённыя пераказы апвяданьняў цi iншых мастацкiх твораў спынялiся на зафiксаваных праграмных вэрсiях, што пасьля ўсьмiхалiся пяцёркамi, крывiлiся тройкамi, або зьдзеквалiся двойкамi ў вучнёўскiх дзёньнiках. Завуч Перабораў чытаў неяк штучна, быццам чужынец, у найлепшым выпадку як чалавек, якому прадмет быў прынамся ў сярэдняй ступенi абыякавы. Калi гэта ня была казёншчына, — а сам завуч бяздушным настаўнiкам-рамесьнiкам, — дык што гэта тады было?

Наўмысна цi нясьведама, прыпадкова цi з намерам дырэктар узяў вучняў за рукi, узьвёў на вышыню й адчынiў перад iмi магутную, вечна жывую, бурлiвую й цудоўную стыхiю. Працэс адбыўся незаўважна, прост-напраст арганiчна, бязь нiякае прынукi. Ня быў-бы дырэктар красамоўным i таленавiтым настаўнiкам, ня любiў-бы мовы Купалы, Коласа й Багдановiча, не заваражыў-бы чараўнiчай сiлай ейнай сваiх вучняў, прынамся не разбудзiў-бы вялiкага й чароўнага сьвету ў Януковым сэрцы.

— Што ты думаеш, Дуня? — спытаў Янук Макатунiшку на перапынку.

— Думаю пра што?

— Пра Якаўлева чытаньне.

— Добра чытаiць, лепi як ты цi я, — усьмiхнулася дзяўчына.

— I гэта ўсё? — спытаў рашчараваны Янук.

— Ну а што яшчо?

— А тое, што пабiларуску чытаў, от… тое, што нам здавалася, што можа ён пабiларуску й ня ўмеiць, а ён во глядзi як, дый яшчо…

Янук затрымаўся, ня ведаў як выказацца.

— Яшчо што? — таўханула дзяўчына.

— Я сам, знаiш, слухаў i проста сваiм вушам ня верыў. Мне здавалася, што ёсьць пекныя мовы, алi толька нi наша… Ну можа руская, польская цi французкая… от як я думаў. Цяпер слухаў я Якаўлева ды проста анямеў. Дзiва дзiўнае! Цi чула ты такое нешта пекнае, як наша гаворка? Як яна гучыць, ляцiць, захапляiць, пiралiваецца як чыстая крынiца. Кажу табе: мусiць гэты Якаўлеў вялiкi штукар у чытаньнi бо так-жа пекна, так пекна ў яго выходзiць, што я нiколi не паверыў-бы…

— Так, падумаўшы дык ты праўду кажаш, — згадзiлася дзяўчына. — Алi-ж гэта для таго, хто сам любiць чытаньнем забаўляцца, мову любiць. Мне то яно ня вельмi. Ну я люблю гэта, нi магу сказаць, што не, алi ня тое, каб я за моўнай пiкнатой прападала…

— Табе, мусiць, толька зёлкi ды краскi, — усьмiхнуўся Янук.

— Так, гэта маё. Алi-ж знаеш, што я й да навукi ня зломак…

Янук мяркаваў, што альбо лепш спынiць гаворку, або зьмянiць тэму. Так цi накш, пытаньне прыгажосьцi цi вялiкасьцi мовы, тое, што сяньня чуў i пра што думаў, гэта адно вяршок ледзяной гары. Зачапi вяршок, зацiкаўся цэлай гарой, дык тады трэба пад ваду лезьцi, шмат чаго iншага заглыбляць.