Закрываўленае сонца

21

— Каб на вас каршун! — крычэў Мiкола на курэй. — А калi нi каршун, дык бальшавiкi нiхай вас пажаруць, от як!

Мiкола затрымаўся, каб паветра злавiць. Колькi нi ганяўся нiяк ня мог курэй у хлявушок накiраваць.

— Глядзi-ж, Мiкола, палавi ўсiх, пакуль пiрапiсваць прыдуць, толька чатырох пакiнь, — наказваў бацька.

— От ты тутака й палавi. Цьфу на вас! — злосна плюнуў дзяцюк. Балела нага й падбiты палец. Ганяючыся за курамi, у камень недзе стукнуў. I брала злосьць на Янука й бацьку. Брат недзе адыйшоўся, а бацька ў Гацi пайшоў пра млын праведаць. Змогся пры жорнах.

А перапiшчыкi, як чуваць, на другiм канцы вёскi былi. Каб сяньня ня прыйшлi, добра было-б. Зьлятуцца куры на курасадню, пайшоў — цап за хвост, ды схаваў дзе ў бясьпечнае месца, пакуль гэта трасца мiне. Ня тайнай у вёсцы было, што кажны гаспадар як мага больш дабра ад вока "народнай улады" стараўся схаваць. Дзiва што! Калi пайшлi па вёсках пярэпiсi, адразу насьцярожылiся сяляне. Гэта-ж пад панскай уладай нiчога падобнага людцы нi бачылi. Ужо каторы бедны падаткаў ня мог заплацiць, той дрыжэць пачынаў. Зьяўляўся ў хату й апiсваў усё, да апошняй iголкi, гэтак званы саквiстратар. Пасьля ўсё тое мiзэрнае дабро за няплачаныя падаткi забiралi. Агулам-жа падатак ад зямлi бралi, статку й птушку нiхто ня сьпiсваў. Гэтта-ж кажную гусь, качку, курыцу, авечку, — не гаворачы пра большае, — ўсё пагалоўна сьпiсвалi. А навошта iм гэта?

Мiкола забыўся пра курэй, абапёрся на тын i з агароду, што за клецяй, пазiраў на вулiцу. Сонца хiнулася з паўдня, засела ў нейкай млява-шэрай гушчы. Зраньня пакапрысiў прымаразак, пасьля адпусьцiла. З захаду зацягвала неба й пачынаў варушыць вярхамi доктаравых клёнаў вецер. Дзесь над балотам крычэлi жураўлi. Далёка плыла журботная туга па пакiданай бацькаўшчыне. Мiкола намагаўся знайсьцi ключ, але нiяк ня мог спасьцерагчы дзе ляцелi ў падарожжа птушкi.

Па пустой вулiцы, з-пад Якубавай хаты нетаропка шкандыбаў Захарукоў Пятро. У правай руцэ трымаў даўгую палку, зьбiваў ля плоту ўжо шэрую ад першых замаразкаў крапiву. Гэтак заняты, ён не заўважыў як параўнаўся зь Мiколам.

— Каму гэта сена косiш, Пятро? — спытаў Мiкола.

— Га? Ды во сабаку кудлатаму. чорту лазатаму ды яшчо таму-сяму.

Дзяцюк голасна зарагатаў.

— I многа ўжо накасiў? — сур'ёзна спытаў Мiкола.

— Эгэ колька… Вялiкi стог накасiў, цэлую пуню навазiў, дзьве кладнi натаптаў i суседу трохi даў… гэ-гэ-гэ…

Недарэчнасьць Захарукова сына найбольш увыдатнялася ў яго дзiцячым, прастадушным сьмеху з найменшай дурнiцы. Часта забаўляўся складаньнем сугучных словаў i асаблiва сьмяяўся-цешыўся, калi рыфмаваньне лёгка да гутаркi трапляла. Гэтак, як цяпер.

— Чуў, што ў Вульляны бальшавiкi курэй ловяць? — забег Пятро наперад Мiколу. Ягоныя звычайна няпрысутныя, дзесь пазiраючыя воддаль вочы цяпер заварушылiся жвавей. Рад быў вялiкую навiну Мiколу перадаць. Якраз папярэдзiў Бахмачовага сына, бо пра гэта хацеў дзяцюк пытацца.

— У Вульляны? — перапытаў Мiкола.

— Няўжо-ж… Лавiлi ды ўсiх нi палавiлi, дзьве ўцякло i мне папало, лепятаў Пятро.

— Ну ты, Пятро, нi выдурняйся, скажы хто курэй ловiць!

— Хто ловiць? Гэ-гэ-гэ! Ты многа знаць хочаш i скора састарэешся, гы-гэ-гэ…

— Нi выдурняйся, кажу! Скажы, хто курэк ловiць! — падняў Мiкола голас.

— Ну добра, табе, добраму чалавеку, скажу.

Ён азiрнуўся ў вадзiн канец вулiцы, у другi, быццам высьцерагаючыся, каб нiхто вялiкае тайны не пачуў.

— Кажы, — спанукаў Мiкола.

— Ловiць гэты камбедавiц Сымон i нейкi бальшавiк у чорным, каторага можа з Гацяў прыслалi…

— Ага, во як. I што робяць з тымi, каторых зловяць?

— У мяшок iх кiдаюць ды на рынак вязуць, гэ-гэ-гэ, — рагатаў дзяцюк. Пры тым рагатаньнi так шырака адчынiў рот, што сьлiна тоненькiм шнурком на яго падбародак пацякла.

— Кажу, нi выдурняйся, Пятро, — крыкнуў злосны Мiкола, — кажы, як ёсьць!

Пятро раптам спаважнеў, азiрнуўся на два бакi вулiцы, выцер сьлiну з барады.

— Сьпiсваюць усё чысьценька, — сказаў цiха й спакойна.

— Сьпiсваюць, кажаш?

— Ага, сьпiсваюць.

Мiкола задумаўся, правай рукой адгарнуў на бок даўгiя валосы, уважна зiрнуў Захаруковаму сыну ў вочы. Той спаважнеў, мовы ня было.

— Значыцца, што сьпiсваюць?

— Кажу ўсё: сьвiньней, курэй, авечак, цэлую гаспадарку.

— I гэты бабыль Пятух, кажаш?

— Ага.

— Каб яго зiмля нi насiла! — падняў Мiкола голас. — Ну а нi казалi, навошта яны сьпiсваюць?

— Нi знаю, — адказаў дзяцюк. Ён рушыў пад Зянькевiчаў двор, зьбiваючы палкай крапiву ля тыну.

Мiкола азiрнуўся. Дзе падзелiся куры? Некаторыя-ж пэўне пралезьлi ў доктараў агарод, а iншыя мо пад клець схавалiся.

— Мiкола!

— Га?

Ля тыну стаяла Алесява Надзя.

— Што новага чуў? Можа Пятро што казаў? — спытала.

— Так, казаў, што ў Вульляны нейкi бальшавiк i наш гультай-абармот Пятух пiрапiсваюць усё чысьцiнька.

Ён коратка пераказаў Надзi, што пачуў ад Пятра.

— Можа-б ты падыйшла ды паглядзела, што там робiцца, га? — прасiў Мiкола дзяўчыну, — бо я сам дома й нi хачу, каб наляцелi. Бацька казаў курэй палавiць, толька чатыры пакiнуць, алi я мусiць рады нi дам. Ды можа яны прыйдуць заўтра, дык я iх сягоньнiка на курасаднi цапну.

— Калi хочаш, памагу, — запрапанавала Надзя.

— Ды мусiць не. Лепi iдзi, паглядзi, што робiцца. Бо хто яго гэтага Пятра знаiць, цi праўду ён казаў.

— Добра, падбягу, — рушыла зь месца дзяўчына.

— I яшчо адно, — сказаў Мiкола.

— Ну?

— Калi ўвiдзiш дзе Янука, — ён даўно са Стасем у гэны бок пашоў, - дык скажы, каб зараз-жа дадому йшоў. Добра?

Надзя рушыла ў вёску. Ля Ўладзiмера Пятуха клецi ўбачыла Янука, Стася ды Антося Дзеркача. Спынiлася.

— Янучок, Мiкола прасiў, каб ты дамоў iшоў.

— А што там такога пiльнага?

— А што гэта? — зьдзiвiлася Надзя, зiрнуўшы на прыбiтую да сьцёны газэту. У цэнтры бачыны, на самым пачэсным месцы здымкi, падтрымлiваны iншымi, стаяў дзед Якуб.

— Вiдзiш сама, — адказаў Янук, — дзеда во на выбарах зьнялi i ў iхную газэту трапiў. Гяр-рой, брат, дзед наш!

— А што тутака пiшуць? Адкуль газэта? Можа ты, Антось, прачытаеш?

— Газэта з Глыбокага, — падказаў Янук.

— "Глыбоцкая праўда" — сказаў Антось. — А пiшыць, што наш дзед Якуб сам першы выйшаў, цi проста выбег у гэны дзень на iхныя выбары. Так каторы чалавек, як гэта прачытаiць, дык падумаiць сабе, што наш стары дзед цэлых сто гадоў на гэныя выбары чакаў i цэлую ноч нi спаў, так-жа яму гэта нi цярпелася. Калi-ж першыя пеўнi гукнулi, дык ён бегам кiнуўся Косьцiка й Лявона выбiраць.

— А нявестка праклiнала, што старога й хворага гультай Пятух з пасьцелi сьцягнуў, - сказала Надзя. — Кажаш, тут пiшуць, што ён гэта сам i зь вялiкай ахвотай галасаваць нiбы за iх пабег?

— Каб яшчо сам, ато кажуць, што дзед i другiм прыклад даў, ну амаль усю вёску за сабой пацягнуў.

— Ого, якi наш дзед маладзец! — усьмiхнулася Надзя. — А мы во тут з боку жывём i нi падазравалi навет.

Дзяўчына ўважней прыгледзiлася груповай здымцы. Найбольш увыдатнялася на ёй высокая постаць Маршалкава. Распраменены твар гаварыў: я тут гаспадар. I з выглядам "i я-ж тут з боку-прыпёку" стаяў побач вусаты Захарук, нешта нявыразнае гаспадарыла на тцары Аксенi, а лагодная ўсьмешачка Дунi аздабляла ўвесь гурт. З фанабэрыстым выглядам прыхiнуўся да кiслага Косьцiка Лявон Шпунт. Дзед Якуб зморшчыўся, касавурыўся на Маршалкава i ягоны выгляд выразна запярэчваў баявому апiсаньню лiтоўскага дзеда. Яго падтрымлiваў Захарук. Здымка атрымалася даволi выразная, бо газэту надрукавалi на добрай паперы, цi ня з тых запасаў, што ад паноў асталiся.

— Паглядзi во на яго! Чалавек, што з крыжа зьняты! — спасьцерагла дападлiвая Надзя.

— Мусiць нi падкрасiлi як сьлед, — усьмiхнуўся Антось.

— Ну а калi тыя зь Бiластоку вернуцца? — спытала Надзя.

— Чорт iх знаiць, — адказаў Антось, — на днях мусiць.

— Я-ж думала, што ты ўсё знаiш, — усьмiхнулася дзяўчына.

— Гэтых надта за язык нi пацягнiш.

— У каго-ж пiрапiсваюць?

— Былi во ў Сявенькi. тады ў Вульляны, так во з тога боку ад балота гоняць.

— А ў вас?

— Яшчо не.

— А ў Бурака?

— I ў таго яшчо не. Што яму, калi сын начальнiк… Той калi дзе й прыхiнець дык можа насядаць ня будуць. А Сявенька жалiўся, што i ў клець лазiлi, i збожжа пасьпiсывалi, i ўвесь статак, i птушку, усё чысьценька пагалоўна. Толька сабак i катоў нi чапалi.

— Навошта гэта iм?

— Навошта? — зьдзiвiўся Антось. Янук уважна слухаў, а Стась у носе калупаў. — Падаткамi во скора абложуць, вось на што. Людзi з таго боку казалi, што падаткi будуць браць ня толькi грашмi але й натурай, значыцца ад кажнай курыцы давай iм яйкi, пер'е, ад каровы — малако й мяса, ад авечак воўну й мяса, ад пчол — мёд. Ну а што вашы парабляюць?

Нашы каля дому, а дзядзька Пракоп у Гацi пра млын праведаць пашоў. Жорны ня ў сiлах круцiць…

Надзя зьвярнулася да Янука: — Янучок, Мiкола казаў, каб ты дамоў зараз iшоў. Чуеш?

— А што тамака дома?

— Сам увiдзiш. Казаў, што пiльна трэба. Ну я табе два разы казаць ня буду.

Аж на трэцi дзень пасьля гэтай гутаркi пры Пятуховай клецi зьявiлiся ў Бахмача перапiшчыкi. З паўдня хiнула. Пракоп якраз у хаце быў.

— Здраст…, - гукнуў ад парогу Пятух.

— Добры дзень, — цiха адказаў Пракоп.

— Мы да цябе, Пракоп, знаiш… атнасiцельна гэтага… ўласьцi сьпiсаць усё прыказалi, — паясьнiў Сымон. — Мусiць чуў?

— Яшчо каб ня чуў… Гэта-ж пакуль вы праз цэлае сяло прайшлi i кажды глухi вас пачуў, ня толька што…

— Ну дык i харашо… Можна прысесьцi?

Пятух накiраваўся да стала. Худы чалавек у чорнай, як у чыгуначнiкаў, вопратцы, шэрай кепцы, каторай пры ўваходзе ў хату з галавы ня зьдзеў, буркнуў нешта пад носам i цяпер рассасулiўся з аднаго канца стала, а Пятух з другога.

— А гэта са мной таварышч Пётр Iванавiч, спiцыяльна каторага ўпаўнамочылi дзiля пярэпiсi, — паказаў Сымон на тога.

Пракоп прыпёрся да сьцяны, злажыў на жываце рукi й чакаў. У хату ўвайшлi сыны й Алесь. Швагра прывiтаўся й сеў. Запанавала нязручнае маўчаньне. Пятух выцягнуў спорны капшук з табакай, адрываў тоненькую паперу, круцiў яе ў даўгаватую конаўку, загнуў пасярэдзiне, насыпаў карашкоў i прыкурваў.

— Вiджу во… гэта самае… што сам у газэту ўжо ня круцiш, а гiльзу дастаў, - сказаў Пракоп.

— Ага, — зацягнуўся Сымон, — гэта-ж у жыда Янкiля дастаў.

Пры згадцы «жыда» чалавек у чорным войстра зiрнуў на старшыню камбеду.

…яўрэя Янкiля дастаў, - паправiў курэц, — вялiкi жмут, на доўгi час будзiць.

Ён расшпiлiў прыгожы чырвоны кажушок, аблакацiўся выгадна на стол, шапку на лаве палажыў. Карцiла Пракопу спытацца, на чыiх плячох гэны кажушок раней быў, ды не адважыўся.

— Стало быць, начнём? — загаварыў чалавек у чорным.

I Алесь, i Пракоп цяпер запраўднага начальнiка спасьцераглi. Чакалi далейшых пытаньняў. Пачалося ад "iмя, отчаства й фамiлii". Пасьля дабралiся да зямлi, статку й iншай маёмасьцi. Пiсаньне адбывалася даволi хутка. Зручна хадзiла маскалёва рука на нейкай афiцыйнай форме. Пры Пракопавых адказах чалавек уважна пазiраў у гаспадаровы вочы. Бахмач адказваў скора й лiшняга не гаварыў, Даўно перажваў вялiкую жыцьцёвую мудрасьць, што начальству трэба адказваць дакладна й коратка, асаблiва-ж калi начальства варожае. Кажнае неасьцярожна сказанае слова можа помсьцiцца.

— Нашто гэта сьпiсваеце? — спытаў Алесь, калi змог слова ўкiнуць.

Маскаль коратка зiрнуў на Алеся й нiчога не сказаў. Аблiчча сухое, наскрозь казённае. Здавалася, што на прышчаватым твары нiколi не магла гаспадарыць усьмешка цi радасьць. Шэрая, васеньняя марудная хмара. Пракоп i Алесь цi раз пераглянулiся й хутка здагадалiся, што чалавека мусiць «адтуль» прыслалi.

Праверка пачалася ў сьвiране, прадаўжалася ў хлявох i кончылася ў гумне. У куратнiку маскаль зiрнуў на жэрдкi, на якiх начавалi куры, доўга пазiраў на памёт пад нагамi.

— Сколькi курей у вас вы сказалi?

— Чатыры.

— Удiвiтельно. Необыкновенно большiе куры должны быть.

Маскаль уважна зiрнуў Пракопу ў вочы. Як на дзiва, Пракоп добра вытрымаў гэны позiрк.

— Погодiте, это что ў вас? — спынiўся маскаль, не даходзячы да гумна. На мяжы мiж вiшняў i сьлiваў стаяла Бахмачова пчалiная гаспадарка.

— У вас здесь запiсано, что iмеете трi колоды пчёл, а я вiжу шесть. Как эта так?

— Саўсiм проста: тры вульлi пустыя, пчолы памерзьлi.

Без далейшай гутаркi, маскаль павялiччыў лiк вульляў на тры ў сьпiсе Пракопавай маёмасьцi.

— Што вы робiце? — запратэставаў Пракоп. — Кажу, што тры ўсяго маю, а гэныя пустыя стаяць. Вазьмiце ды праверце.

На бяздушным, прышчаватым твары Пятра Iванавiча ледзь заўважна шмыгнуў праменьчык iронii.

— Нiчего, товарiшч Бахмач, будет шесть.

Фiнальнасьць маскалёвага тону так ашаламiла Пракопа, што першы раз перад тварам тупалобага начальнiка страцiў самакантролю.

— Алесь, глядзi, браток, што-ж гэта робiцца! — зьвярнуўся да швагры. Той адно паварушыў плячмi, ледзь сьцiснуў вусны, а ў вачох загарэлiся злосныя iскрынкi.

— Каб вам нячыстая сiла скуру сьпiсала, каб вас зiмля гэта цяжка спрацаваная нi насiла! — кiнуўся Бахмач у кленiчы пасьля таго, як перапiшчыкi да доктара Зянькевiча пайшлi.