Закрываўленае сонца

27

Хутка зыходзiў зiмовы дзень. Высыпаўшы з двухпавярховай гацкай школы, дзецi таропка разыходзiлiся. Найбольш вярталася ў мястэчка. На выглажаных палозьзем дарогах вясковыя вучнi азiралiся, каб нагледзець якога добрага дзядзьку, што дахаты падвёз-бы.

Маўклiва йшоў побач Дунi Янук. Думаў. Было шмат новага й цiкавага, сэрцу блiзкага. Няведама дзе гутарку пачынаць. Бянтэжыўся быццам гэны прыказачны камар у абозе нудыстаў, Мусiць тыднi тры назад вярнуўся Янук у школу. Сталася гэна зусiм нечакана. Неяк павячэраўшы, сказаў бацька сыну:

— Зьбiрайся, Янучок, у школу.

Хлапец разявiў рот.

— Ты, тата, жартуеш цi што?

— Чаму-ж жартую? Кажу, iдзi ў школу. Ты-ж хочаш, не?

Бацькавы вочы пазiралi на яго шчыра шчыра й проста, быццам гаварылi: што-ж ты скрываеш, абiбок? Цi-ж ня вiдаць, што аж пiшчыш, як у школу хочаш?

Янук спасьцярог добра ведамую iскрынку ў бацькавых вачох i ведаў, што не яму скрываць што. Ужо колькi разоў хадзiў на вячорныя курсы ў лiтоўскай школе, дзе «паруску» вучылi. Сын сачыў бацьку. Кавалак панскай зямлi быццам сьвежай жыватворчай хваляй падзеяў. Паясьнеў бацькаў твар, зьнiкла крактаньне-нараканьне, перастала дрыжэць спрацаваная рука, калi на прыгожыя, роўныя ськiбы бохан хлеба рэзала. Праўда з-пад жорнаў хлебкаструбаваты быў, але-ж ён свой, ня той, за каторым у «сяльпо» трэба было гадзiнамi ў чарзе калець. Цяпер у гутарках ня зводзiлiся пляны пра ўрадлiвы кавалак зямлi.

— Гэта-ж ня тое, што мой клiнок пяску, — мяркаваў Бахмач, — дзе, казаў той, адно калiва здругiм нi суседзiла. Там-жа зiмля-зямелька, сам-жа вунь працаваў на ей, знаю…

Так гаварыў адроджаны, уздужэлы чалавек, што кагадзе пра сэнс спадзяваньняў забыўся. У хаце жылi будучыняй. Яна поўнiла арганiзмы сiламi, налiвала жыватворчымi сокамi цi ня ўсе змораныя клеткi гэтай гаротнай сям'i.

— Дык чаму-ж не, — прызнаўся Янук, — хацець хачу ды яшчо вунь як. Алi-ж хто дома рабiць будзiць?

— Ты во нi бядуй, як кажу дык iдзi. Вучонаму сьвет адкрыты, а мы тут неяк рады дамо. Вясной-жа, чаго там, школа скончыцца i зноў памагаць будзеш.

Хлапца намаўляць ня трэба было. З радасьцi пад самую столь карцiла падскочыць. Гэта-ж колькi разоў ужо слова на языку было, ды не асьмельваўся. Ведаў бацькаву нямогласьць.

— А за каго-ж я буду вучыцца, тата?

— Як гэта за каго?

— Людзi-ж во вучацца то за вучыцеля, то за доктара, то за iнжынера…

— Гэта ты, сынок, надта ўжо разагнаўся, — усьмiхнуўся Пракоп. Цяперака пра гэта табе яшчо думаць ня трэба, пакуль тое прыйдзiць… Я-ж знаю, што яны накш чымся Палякi тыя вучаць. Гэтта я нi пра язык гавару, а праграму. Дык работы будзiць… А кiм будзеш, — паглядзiм. Хто ведаiць, як яно далей пойдзiць…

Пры апошнiх словах захмарылася бацькава аблiчча. Баяўся Янук, каб не раздумаўся раптам бацька й не назваў усяго, толькi што сказанага, благiм жартам. Але бацька не раздумаўся. Гэткiм чынам вярнуўся Янук у знаёмыя, калiсьцi iм аббеганыя-абабiтыя пакоi й калiдоры, ды вось цяпер яго хаджалыя ногi патраплялi Дунiным.

— Куды гэта ты павярнула?

Задумаўшыся, адразу не спасьцярог, што дзяўчына не пайшла праз пераезд, а павярнула ўздоўж чыгунак направа. Гэтта хадзiў дадому ўлетку. Нацянькi праз поле й лес было шмат блiжэй.

— Пойдзiм ля могiльнiку, скарэй будзiць, — адказала Дуня.

Яна мела наўвеце вайсковы польскi могiльнiк. Ляжаў на ўзгорку за паўкiлямэтры ад станцыi, а зараз-жа за iм пачынаўся лес i летам бегла празь яго выхаджаная сьцежка.

— А цi пройдзем-жа? Нi знаеш, цi завеяла?

— Казалi бабы, каторыя хадзiлi, што сьцежку даўно пратапталi.

— Ну глядзi.

Заходняе неба румянiлася тым гарэньнем, што варажыла люты мароз. Побач чыгункi зьзялi iнеем дрэвы. Скрыпеў пад нагамi сьнег. На станцыi пераклiкалiся паравозы, лязгалi буфары. Ля галоўнай вулiцы пыхцела дымам з комiну мястэчкавая электрастанцыя. Дзесь на той бок вагзалу, у гушчы вагонаў, пачаў паволi чмыхаць паравоз. Кiдаў уверх вялiзныя клубы дыму. Чмыханьне згусьцела, чорны слуп падняўся ў празрыстую марозную вышыню i ўжо здалёк чуваць было ззаду за паравозам тарахценьне сотняў калёс. Зь вялiкай чырвонай зоркай наперадзе, паравоз выпаўз з гушчы вагонаў, параськiданых па чыгуначных шляхох. Дабягаючы да сэмафору, ахутаў вучняў гарам i дымам, ды накiраваўся на маладэчанскую чыгунку. Янук i Дуня спынiлiся й прыглядалiся даўгому эшалёну, наладаванымi ваеннымi машынамi, танкамi, вялiкiмi скрынямi.

— Глянь ты, матка мая, колька гэта дабра езьдзiць, — захапiўся Янук. Куды ты, Дуня, думаеш яны гэта вязуць?

— От дзiвак, — усьмiхнулася дзяўчына, — недзiка на нямецкую гранiцу, а куды-ж…

Янук памаўчаў, падумаў.

— Дык нашто-ж iм тамака танкi? Яны-ж кажуць, што зь немцамi саюз маюць. Цi гэта на саюзьнiка зьбiраюцца ўжо?

— Трапеш абы што, — махнула рукой Дуня, — iдзi ды iх запытайся. Iдзём во скарэй, бо сьцюдзена.

Дуня паскорыла крокi. Цягнiк уцёк на захад. Зноў пацiшэла, адно сьнег пад нагамi скрыпеў. Янук задумаўся. Ня ведаў зь якога боку гутарку пачаць. Цi гэта тая самая дзяўчына, што васiлькамi прынаджвала, выклiкала? Цi гэта тыя вусны, што гарачым вцалункам у канюшыне ў цёплы васеньнi вечар яго апяклi? Цi гэта тая гнуткая сярэдзiна, на каторай ляжала касматая, — ой як балела гэта Януку! — байцова рука на вечарыне? Пунсовыя ад марозу шчочкi й вочы-васiлькi былi тут-жа побач. Васiлькi глядзелi так проста й зусiм абыякава. Што за перамена! Дзеўка замянiлася ў вучанiцу.

Апранулася ў цёплы кажушок, вязаную ваўняную, сiнюю шапачку, выгадныя боцiкi з валёнкамi ўсярэдзiне. Зiрнуўшы на свае абноскi, Янук задумаўся. Пракоп Бахмач мог-бы ў камбед належыць, "награбленае грабiць"…

— Дуня.

— Ну?

— Ты гневаешся на мяне за тое, што я тады на вечарыне балюча на нагу ступiў?

Чаму ён гэта сказаў? Хацеў пра школьнае, а тут яно само наверх усплыло. Пунсовы тварык прачнуўся з задуменьня, расплыўся прывабнай усьмешкай.

— Янучок, якi ты… якi ты дурненькi, — таўханула дзяўчына яго плячом.

— Што я, чаму я дурненькi? — крыўдна буркнуў хлапец.

— Ну бо ты думаеш, што нешта такое важнае сталася. Я даўно аб тым забылася, — адказала жартаўлiвым голасам Дуня.

Пэўны час маўчалi.

— Ты глядзi, Янучок, што гэта там!

Воддаль ад чыгункi ляжалi кучы цэглы, дошак ў, бярвеньня. Мясцамi са сьнегу вызiралi курганы чорнае зямлi. Пачатак нейкага фундамэнту прастакутнiкам павёў направа ад дарогi.

— Будуюць, мусiць, нешта.

— Ага.

— Алi-ж, мусiць, нiдаўна пачалi, бо тут нiчагусянькi нi было.

Падыйшлi да месца будовы. Кучы конскага калу, пацяруха корму, недагарэўшыя смалякi на вогнiшчах, што курылi яшчэ дымком, да чарнаты вытаптаны вялiкi пляц, — усё гэта сьветчыла, што кагадзе людзi тут працу пакiнулi. Ля дарогi стаяла дашчаная будка. Са стрэшкi тарчэў круглы бляшаны комiн, што цяпер курыў чорным дымком. Ля дзьвярэй паказаўся чалавек у вушанцы, апрануты ў чорны шынэль. Пасярод таго, што выглядала на фундамант, на двух слупох прыбiтая таблiца апавяшчала вялiкiмi чырвонымi лiтарамi:

— Гэта, мусiць, будзiць тое самае фазаво, — сказала Дуня.

— Якое такое фазаво?

— Значыцца фабрычна-завадзкое абучэньня, школа нейкая, — паясьнiла дзяўчына. — Чула, як Жыды ў мястэчку гаварылi.

Чалавек у вушанцы, са шчацiнiстым чарнявым тварам, стаяў ля будкi й прыглядаўся вучням. Мiнуўшы новабудоўлю, трапiлi на неаб'ежджаную дарогу. Iсьцi было куды цяжэй.

— Знаеш што, Дуня?

— Ну што?

— Цi ня лепi нам на калею пайсьцi? Скарэй будзiць.

— Добра, давай!

Лагодным адхонам узабралiся на чыгунку. Пазiраючы адзiн на другога з задавальненьнем, пераскаквалi адлегласьць мiж шпаламi, гэткiм чынам паскорыўшы тэмпа вандроўкi. Воддаль налева, мо празь пятнаццаць чыгуначных шляхоў, вызiрала чырвоная страха нiзкага, падоўжанага вакзальнага будынку. Наперадзе чыгункi адбягалi направа й шмат вагонаў стаяла каля лесу, што прымыкаў да станцыi з паўдня.

— Ты паглядзi, колька яны гэтта набудавалi. Гэных-жа калеяў, што каля лесу, саўсiм нi было, — спасьцярог Янук.

— Тамака ў лесе, казалi, усякага хламу й бiнзiны ў бочках панавозiлi, дык мусiць каб пад'яжджаць было як, — адказала Дуня.

Яна пераскочыла адзiн, пасьля другi чыгуначны шлях i як гiбкая сарна хутка бегла па шпалах. Янук ледзь патрапляў ззаду. Гэтака намагаючыся адно другому навыперадкi, амаль не заўважылi, як прыблiзiлiся да тых двух эшалёнаў, што на бакавiне пры лесе стаялi. Янук раптам спынiўся.

— Дуня, а можа ля могiльнiку ня пойдзем? Можа тамака празь сьнег нi прабрацца?

Спынiласяш задыханая Дуня. Пара валiла з ратоў.

— Цiха! — падняла дзяўчына ўверх руку.

Да вагонаў пры лесе было адлегласьцi мэтраў дзьвесьце.

— Чуеш? — шапнула дзяўчына. Твар ейны насьцярожыўся.

— Чую, — адказаў Янук.

З вагонаў даходзiў гоман… Ды гэта ня быў гоман. Гэтак не гаварылi людзi. Нехта то стагнаў, то енчыў, то лiтасьцi прасiў, то распачлiвым, сэрца сьцiнаючым голасам сьпяшыў навыперадкi iншым стогнам i енкам. Маса галасоў. Сотнi, тысячы. Мiж iх прабiвалiся танюсенькiя, сiпатыя, зьнядужэлыя дзiцячыя. Распачлiвая нясугучнасьць квялiла нэрвы, маразiла кроў. Зь перапынкамi брахалi сабакi.

— Што гэта? Божа мой! — жахнулася Дуня.

— Глядзi, глядзi, во вартавыя са стрэльбамi. Мусiць у гэных вагонах людзi…

— Якiя людзi?

— Адкуль мне знаць… Во слухай!

Стогны й енкi то мацнелi, то слабелi. А праз тое жудаснае нясугалосьсе прабiвася кашаль, хрыпата. Гэтак маглi галасiць адно зусiм зьняможаныя ў роспачы людзi. Заварожаныя такой несамавiтай загадкай, юнакi анямелi, замянiлiся ў слых i зрок. Усе вагоны былi таварныя. Звалi iх, — Янук гэта чуў, - цяплушкамi. У такiх сама Чырвоная Армiя езьдзiла. З даху кожнага вагону тарчэў комiн i дым валiў часамi. Праз адчыненыя дзьверы спасьцярог аднойчы Янук чыгунную печку, у якой весела хлiпаў агонь.

Адылi ў гэтых «цяплушках» ня вiдаць было зьверху нi комiнаў, нi дыму. А калi так то ня было ў сярэдзiне й печак. Iх назваць трэба было-б не цяплушкамi, а можа халадушкамi. I як людзi тыя ў сярэдзiне сьцюдзёных вагонаў такiя лютыя маразы вытрымоўваюць? Нiколi ня чулi юнакi такiх стогнаў i енкаў. Нейкiм дысанансам у гэна стогнучае мора ўлiўся кволы дзiцячы галасок. Пярхiкнуў i суняўся…

— Гэта страшна! — жахнулася Дуня. — Што гэта такое, Янук? Хто гэтыя людзi й чаму iх дзержаць?

Яна прыхiлiлася да Бахмача, яе рука моцна сьцiснула Янукова плячо. Янук зiрнуў на пунсовы тварык. Заклапочаныя васiлькi пазiралi вялiкiм, трывожным пытальнiкам. Вартавыя ў круглух шапках, даўгiх шыналях, са штыкамi на стрэльбах, хадзiлi навокал i ўздоўж вагонаў. Адзiн вёў на павадку сабаку ваўчара. I здалося Януку, што з крайняга вагону, з таго маленькага ваконца ўверсе, што пад страхой, вылазiлi рукi. Кастлявыя, сiнiя. Разьгiналiся й корчылiся пальцы. Рукi, — было iх некалькi, — намагалiся вылезьцi як найдалей з вагону, але нешта iх трымала.

— Па-а-а-мiлуй… пааа-мi-i-i!

Нехта прасiў лiтасьцi, адно слова зьняможаным, шурпатым голасам паўтараў. Раптам моцна забрахаў сабака. Да крайняга вагону падыйшоў вартавы, у правэй руцэ трымаў павадок, на каторым тузаўся, аж прысядаў ад хрыпаты вялiкi, буры ваўчар. Вартавы пазiраў у гэты бок i нешта крычаў. Пакуль юнакi спасьцераглi, што гэны крык да iх адносiцца, побач таго першага спынiлiся яшчэ два. Вартавы паказаў сюды рукой i нешта сябром гаварыў. Адзiн зь iх схапiў сабаку i ўсе тры кiнулiся ў гэты бок.

— Вам чыво зьдзесь? Ухадзiце!

Выразны голас. Людзi ў зялёным беглi й крычэлi. Адзiн выхапiў з кабуры наган.

— Янучок, гэта яны на нас! — страсанулася Дуня.

— Давай ходу!

Зь месца ўзялi колькi моцы. Янук азiраўся, цi ня спусьцiлi з павада сабаку. Адзiн трымаў ваўчара, што рваўся наперад, але здалося Бахмачу, што вартавыя iх даганяюць.

— Янучок, скарэй, бо здагоняць! — падахвочвала Дуня.

Беглi ў кiрунку вакзалу. Мiж iмi й шляхам, застаўленым вагонамi, зьзялi ў заходнiм водсьвеце рэйкi. Кроў бiла ў скронi, займала дыханьне, а даўгаваты бацькаў армяк замiнаў Януку даць поўны ход нагам. Хлапец зноў азiрнуўся. Вартавыя крычэлi, махалi кулакамi. Янук крыва ступiў, нага зачапiлася за шпалу цi якую патарчаку, хлапец рынуўся на зямлю, кнiжкi й сшыткi плёхнулi з торбы ў сьнег. Па нечым цьвёрдым скаблянуў локаць i моцна забалела ў баку.

— Дуня, пачакай!

Дзяўчына спынiлася, падскачыла памагчы хлопцу ўстаць. Яна дрыжэла. Гарачае дыханьне аблiло Янукоў твар.

— Як ты гэта… алi-ж разява! Глянь, даганяюць, скарэй!

Мiгам згрэблi раськiданыя сшыткi й кнiжкi й кiнулiся далей. Дабегшы да вагонаў, шмыгнулi пад буфары. Вартавыя спынiлiся. На другiм баку вагонаў пабачылi воддаль чалавека ў чорнай вопратцы.

— Скарэй, скарэй iдзём, тутака, мусiць, няможна, — спанукала Дуня.

— У баку балiць, — скардзiўся Янук.

— Пасьля стагнаць будзеш. Iдзём!

Януку нiякавата было, што дзяўчына яго спанукала. Каб ня гэты даўгi армяк, можа ня ўпаў-бы. Азiраючыся па-бакох, яны пралазiлi мiж вагонаў. Глянулi назад. Там нiкога ня было. Вартавыя вярнулiся, мусiць да стогнучых людзей. Цяпер Дуня выпрасталася.

— Ууу-ух, Янучок, дай адсапнуцца. Алi-ж i нагналi страху, каб iх халера!

Дзяўчына паправiла кажушок, нацягнула на вушы шапачку.

— Алi-ж i мароз бярэцца, — сказала.

Рухам i гоманам жыла станцыя. Юнакi ўзялi дарогу лявей, туды, дзе на абочыне стаяў даўгi ланцуг пасажырных вагонаў. Яшчэ затрымалiся, зiрнулi на вакзал. Там кiшэў, пружыўся мускуламi, топаў ботамi людзкi мурашнiк у зялёным. Збоку, у вялiкай будцы, нядаўна з дошак ля станцыi збудаванай, дымiла кухня, браджэлi кацялкi. З усходу ўкацiўся, скрыпнуў тармазамi, адсапнуўся вялiкай чорнай лёкаматывай цягнiк. Даў кароткi, сiпаты гудок i спынiўся. Лязнулi буфары. Быццам бульба са скрыняў, высыпала з вагонаў войска. Недзе ў тым вэрхале захлiпаўся-рыгаў баян. Ля будынку вакзалу ярчэлi сьветлы. На шэрай сьцяне, пад выцьвiлым напiсам ГАЦI, даўгое, бруднае, сажай зачарнелае палатно апавяшчала: