150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі

15. Як адбіваліся нашыя продкі ад крыжацкае навалы?

ХІІІ стагоддзе сталася часам сур'ёзных выпрабаванняў для многіх эўрапейскіх народаў і дзяржаў. На славянскія землі з поўдня абрынуліся незлічоныя орды стэпавікоў, а з захаду распачалі экспансію крыжакі.

Гэта былі рыцары з усёй Заходняй Эўропы, якія пасля няўдалых крыжовых паходаў у Палесціну (з мэтай «вызвалення Божай Дамавіны») імкнуліся захапіць новыя землі. Адным з першых прыняло на сябе іх удар балцкае племя прусаў. І было вынішчана, а рэшта — анямечана. Жамойты скардзіліся ў грамаце на крыжакоў: «Ордэн не шукае душаў нашых для Бога, ён здабывае нашыя землі для сябе, усе плады зямлі нашай і борці пчаліныя рыцары ў нас забралі, звозілі дзяцей нашых да сябе ў закладнікі; старэйшых нашых звезлі ў Прусію, іншых з усім родам агнём папалілі».

Імкнучыся адсекчы Полацкае княства ад мора, у 1201 годзе крыжакі ля вусця Дзвіны заснавалі горад Рыгу (дарэчы, паводле В.Ластоўскага, рыга, або рыгво, на старабеларускай мове азначае «вусце ракі»). З таго часу пачаўся ціск на Полацкую зямлю ды іншыя старажытнабеларускія землі. У 1208 годзе палачанін князь Вячка вымушаны быў спаліць свой горад — Кукенойс, каб не пакідаць яго крыжакам. У 1224 годзе гэты мужны князь разам з сваім паплечнікам эстонскім князем Мяэльсам загінуў, абараняючы ад крыжакоў горад Юр'еў (сучасны Тарту). У 1209 годзе быў захоплены яшчэ адзін полацкі горад — Герсіка, уладар якога — князь Усевалад — сам ледзь не трапіў у палон.

Паступова крыжакі падпарадкавалі сабе ўсю Лівонію і Эстонію, перакрылі гандлёвы шлях па Дзвіне, падыходзілі пад сцены самога Полацка. У адказ полацкі князь Валодша (гісторыкі мяркуюць, што менавіта такое імя насіў князь, якога «Кроніка Лівоніі» называе каралём Вальдэмарам) знішчаў ордэнскія ўмацаванні пад Рыгаю і Гольмам. На жаль, ён позна зразумеў сваю памылку, што дазволіў крыжакам засноўваць свае паселішчы і весці місіянерскую дзейнасць. У 1216 годзе князь Валодша сабраў вялікае войска з эстаў, латгалаў, палачанаў, каб даць рашучы адпор ворагам. Але як толькі ўзышоў на карабель, знепрытомнеў і памёр, атручаны ордэнскімі віжамі.

Разам з тым барацьба працягвалася. Палачане бралі актыўны ўдзел у бітвах з крыжакамі на Няве ў 1240 і на Чудскім возеры ў 1242 гадах. Гэтаксама і валадары новай беларускай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага — ад Міндоўга да Вітаўта мусілі змагацца з імі. Ледзь не штогод на працягу амаль трох стагоддзяў сутыкаліся ў бітвах беларускія і крыжацкія войскі. Былі вялікія перамогі, такія як на возеры Дурбе ў 1260 годзе, пад Новагародкам ў 1314 і Псковам ў 1322–1323 гадах, дзе крыжакоў білі нашчэнт. Але былі і паразы, шматлікія аблогі беларускіх замкаў і гарадоў. Напрыклад, толькі ў часы Альгерда (1341–1377) налічваецца блізу сотні набегаў крыжакоў на Беларусь і толькі трыццаць паходаў беларускага войска ў адказ. У некаторых паходах нашае войска налічвала да 30 тысяч вояў, а ў некаторых і менш за тысячу.

Так доўжылася да 1410 года, калі аб'яднанае войска Вялікага Княства і Польскага Каралеўства дало рашучы бой крыжакам пад Грунвальдам. Гэта была найвялікшая бітва ў тагачаснай Эўропе, дзе сустрэліся блізу 80 тысяч чалавек. Ордэн быў разбіты дазвання. Загінуў і крыжацкі магістр, камтуры, увесь цвет рыцарскага войска. Хоць пэўны час Ордэн яшчэ існаваў, толькі аднавіць былую моц крыжакі ўжо не здолелі. З гэтага часу знікла пагроза з іх боку для земляў усяе Ўсходняй Эўропы.