150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі

94. Як вуніяты вярнуліся ў праваслаўе?

Для расейскага самаўладдзя, што запанавала на нашай зямлі пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, ніякіх беларусаў не існавала. Між тым вуніяцкая (або, іначай, грэцка-каталіцкая) царква, да якой пры канцы ХVІІІ стагоддзя належала болей за 75 % жыхароў Беларусі, сведчыла пра адваротнае. У адрозненне ад праваслаўных і каталікоў, якія часта траплялі пад уплыў чужой культуры і ідэалогіі, вуніяты добра ведалі, што яны не палякі і не расейцы.

Яшчэ за цараваннем Кацярыны ІІ з небяспечнага для акупацыйных уладаў вуніяцтва ў надзейнае праваслаўе расейскага ўзору прымусова перавялі блізу паўмільёна нашых продкаў. Адначасова ішла апрацоўка грэцка-каталіцкіх гіерархаў, частка якіх у выніку перайшла на службу царызму. У змаганні з народнаю вераю асабліва вызначыўся вуніяцкі біскуп Іосіф Сямашка. Ён увёў расейскую мову ў духоўных семінарыях і царкоўных справаздачах. Святары атрымалі загад спраўляць набажэнства па службоўніках, прысланых з Масквы. На вачах у вернікаў з вуніяцкіх бажніц выкідалі бакавыя алтары, ламалі арганы. Нязгодных судзілі як царкоўных і дзяржаўных злачынцаў.

Вернікі адказвалі на рэлігійны гвалт супрацівам. Так, за спробу перавярнуць іх у праваслаўе сяляне-вуніяты з маёнтка Азярышча Гарадоцкага павета пастанавілі ўтапіць полацкага праваслаўнага епіскапа Смарагда і віцебскага генерал-губернатара Шрэдэра, і «воссоединители» ледзьве здолелі ўцячы. А ў снежні 1834 года на дваранскіх выбарах у Віцебску 172 шляхцічы падпісалі пратэст супроць пераследу вуніятаў. Урад адрэагаваў пагрозамі суда і секвестрацыі маёмасці (г. зн. забароны або абмежавання на карыстанне ёю). Тым не менш з 680 святароў Полацкай вуніяцкай дыяцэзіі ў 1838 годзе за далучэнне да праваслаўя падпісаліся толькі 186.

Вайна расейскага самаўладдзя з вуніяцтвам афіцыйна завяршылася 12 лютага 1839 года на Полацкім царкоўным саборы, дзе верхаводзіў Сямашка. Святая Сафія, што ўжо два з паловаю стагоддзі была грэцка-каталіцкім храмам, пачула пастанову пра вяртанне сваіх прыхаджанаў у праваслаўе, «дабы пребывать отныне в послушании Святейшего Правительствующего Всероссийского Синода».

Пратэстуючы супроць гэтай пастановы, больш за мільён вуніятаў перайшлі пасля Полацкага сабора ў каталіцтва. Пра здзекі з беларусаў-вуніятаў абурана пісалі нават асобныя дзеячы расейскай культуры: Леў Талстой, Аляксандар Герцэн (які назваў Сямашку «Иудой во Христе»).

Знішчэнне вуніяцтва сталася вялікім няшчасцем для нашага народа, падзяліўшы яго на праваслаўных і каталікоў. Гэта адна з галоўных прычын слабой нацыянальнай згуртаванасці беларусаў.