150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі

59. Калі была выдадзеная першая беларуская граматыка?

На ХV-ХVІІ стагоддзі прыпадае перыяд росквіту старабеларускай літаратурнай мовы. У тагачаснай Эўропе, як сведчыць гісторык Ё.Первольф, валоданне чэшскай і беларускай мовамі было адзнакай вышэйшага тону. Напачатку нават польская арыстакратыя, выхаваная на ўзорах чэшскага этыкету, з вялікай пашанай ставілася да ўсяго беларускага. Невыпадкова дзеячы польскай культуры разглядалі нашу мову як крыніцу ўзбагачэння сваёй. Так, Гжэгаж Кнапскі, вядомы складальнік польска-грэцкага слоўніка (1621), які быў гарачым прыхільнікам чысціні роднае мовы, тым не менш увёў у свой слоўнік шмат беларускай лексікі.

Варта падкрэсліць таксама плённы ўплыў беларускай кніжнасці ХV-ХVІІ стагоддзяў на станаўленне літаратурнай мовы нашых усходніх суседзяў, пра што сёння яны неахвотна ўспамінаюць. Неўпарадкаванасць тагачаснай пісьмовай мовы Масковіі выклікала імкненне да актыўных кантактаў з нашай філалагічнай культурай, вымушала маскоўскіх кніжнікаў звяртацца да вопыту старабеларускай мовы, якая дасягнула ў тым часе высокай ступені дасканаласці, даволі арганічна спалучыўшы і сабе кніжную і размоўную плыні.

Менавіта ў гэтым часе нашымі кніжнікамі было створана пяць граматык, розных паводле свайго характару і прызначэння: ананімная граматыка з друкарні Мамонічаў, граматыка-буквар Івана Фёдарава, граматыка Лаўрэна Зізанія, граматыка Мялета Сматрыцкага і граматыка Івана Ўжэвіча.

Першая з іх пад назовам «Кграматыка словеньска языка» пабачыла свет у Вільні, у славутай друкарні Кузьмы і Лукаша Мамонічаў 8 кастрычніка 1586 года. Як адзначана ў пасляслоўі, яна выдадзеная па просьбе жыхароў сталіцы Вялікага Княства Літоўскага.

Сярод папярэднікаў гэтага падручніка варта адзначыць буквар-граматыку Івана Фёдарава, надрукаваную ў Альбове ў 1574 годзе і перавыдадзеную ў сярэдзіне 90-х гадоў у Вільні братамі Мамонічамі.

Выданнем больш дасканалым, класічнай граматыкай уласна беларускай мовы з'яўляецца падручнік Лаўрэна Зізанія (выдадзены ў друкарні Віленскага брацтва ў 1596 годзе), які побач з ягонымі «Азбукай» і «Лексісам» годна прадстаўляе ранне беларускай філалогіі.

Вяршыняй жа славянскай лінгвістычнай думкі эпохі Сярэднявечча лічыцца «Граматіки Словенския правилное синтагма» Мялета Сматрыцкага (выдрукавана ў 1619 годзе ў Еўі, пад Вільняй). Гэтую граматыку поруч з «Псалтырам рыфматворным» С.Полацкага М.Ламаносаў назваў «вратами своей учености». Граматыка М.Сматрыцкага сапраўды была «брамаю вучонасці» — і не толькі для расейскага, а для ўсіх славянскіх народаў — да з'яўлення граматык новага часу.

Станаўленне беларускай філалагічнай думкі адбывалася ў шчыльнай сувязі з аналагічнымі працэсамі ў Заходняй Эўропе. Асаблівай увагі ў гэтым плане заслугоўвае лацінамоўная «Граматыка славенская» 1643 года беларускага вучонага Івана Ўжэвіча (захавалася ў рукапісах, што знаходзяцца ў Францыі).

Стварэнне беларускімі навукоўцамі шэрагу граматык было выклікана практычнымі патрэбамі адукаванага грамадства і адлюстроўвае выдатную распрацаванасць, багацце і развітасць нашай літаратурнай мовы.