150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі

48. Што такое «валочная памера»?

ХVІ стагоддзе адзначанае ў гісторыі Беларусі значным эканамічным росквітам. Павялічваліся плошчы ворных земляў, расла вытворчасць сельскагаспадарчай прадукцыі на продаж. Сталы попыт на збожжа ў краінах Заходняй Эўропы, адным з асноўных экспарцёраў якога было Вялікае Княства Літоўскае, вымушаў землеўласнікаў, і ў першую чаргу дзяржаву, стымуляваць сельскагаспадарчую вытворчасць.

Дзеля гэтага яшчэ з канца ХV стагоддзя была распачатая рэарганізацыя панскай гаспадаркі. Прадугледжвалася як пашырэнне феадальных гаспадарак («двароў»), гэтак і стварэнне «фальваркаў» — новых гаспадарак з таварным характарам вытворчасці, заснаваных на працы прыгонных сялян. Разам з тым, адсутнасць адзінае сістэмы вымярэння зямлі, а таксама абкладання павіннасцямі і падаткамі паставіла дзяржаву перад неабходнасцю больш шырокіх пераўтварэнняў.

Дакладны ўлік, размеркаванне зямлі ў дзяржаве, уніфікацыя павіннасцяў і былі мэтамі аграрнай рэформы, распачатай у сярэдзіне ХVІ стагоддзя, якую ўзначаліў земскі падскарбі (г. зн. міністр фінансаў і эканомікі) Астафей Валовіч. Яна атрымала найменне валочнай памеры — ад найбольш вядомага дакумента рэформы «Устава на валокі», выдадзенага 1 красавіка 1557 года вялікім князем Жыгімонтам Аўгустам. Гэты закон вызначыў шэраг захадаў: тэхнічных (перамер зямлі), сацыяльных (змены ў становішчы феадальна залежнага насельніцтва), эканамічных (стварэнне фальваркаў, змены ў сістэме павіннасцяў).

У якасці меры плошчы і адначасова адзінкі павіннаснага абкладання ўводзілася валока (30 маргоў, або 21,36 гектара). Кожная сялянская сям'я атрымлівала зямельны надзел велічынёю з валоку ці яе частку, з якой выконвала дакладна вызначаныя павіннасці (улічвалася таксама якасць глебы: грунт добры, сярэдні, дрэнны і вельмі дрэнны).

У залежнасці ад характару павіннасцяў валокі падзяляліся на цяглыя — за карыстанне імі сяляне адраблялі паншчыну, асадныя — плацілі чынш, службовыя — выконвалі дваровую, рамесную або іншую службу. На апрацоўку аднае фальваркавай (панскай) валокі адводзілася сем сялянскіх валок.

Валочная памера дала пачатак перабудове сельскай гаспадаркі нашай краіны. Увядзенне аднастайнай адзінкі пазямельнай меры і абкладання павіннасцямі спрыяў пераходу эканомікі на новы ровень і, адпаведна, гаспадарчай стабільнасці дзяржавы. Аграрная рэформа забяспечыла своечасовае і ў пэўным сэнсе справядлівае спагнанне падаткаў з насельнікаў Вялікага Княства, зліквідавала непажаданую здрабнеласць дзялянак ды цераспалосіцу, упарадкавала размеркаванне зямлі паміж сялян.

Пасля ўліку і перадзелу зямельнага фонду, а таксама засялення занядбаных земляў сялянская сіла размяркоўвалася на абшарах Княства больш-менш раўнамерна, дзякуючы чаму павялічылася эфектыўнасць землекарыстання. Нарэшце, дакладнае вымярэнне ўсіх зямельных надзелаў і юрыдычна аформленае замацаванне іх за канкрэтнымі гаспадарамі спрыялі спыненню ўзаемных прэтэнзій уласнікаў ды незаконных захопаў чужых земляў, ад чаго, як вядома, даўней пралілося нямала крыві.

Вельмі важнымі сталіся вайскова-палітычныя вынікі рэформы. Павелічэнне даходаў у дзяржаўны скарб падвышала вайсковую ды палітычную моц нашага гаспадарства. Без гэтай рэформы Вялікае Княства, напэўна, не вынесла б цяжару Інфлянцкай вайны. Акрамя таго, валочная памера стварыла эканамічны падмурак для развіцця культуры Беларусі ва ўсіх яе праявах у другой палове ХVІ стагоддзя.