150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі

33. Чаго дамагалася Марфа Пасадніца?

У другой палове ХV стагоддзя Маскоўская дзяржава пачала сілаю падпарадкоўваць іншыя княствы і землі Русі. Адным з найбольш зацятых супернікаў Масквы была Ноўгарадская баярская рэспубліка. Тут здаўна існавала моцная антымаскоўская партыя. Ноўгарад Вялікі меў вельмі шчыльныя гандлёвыя і культурныя кантакты з Эўропай. Ён не зазнаў мангола-татарскай няволі і адпаведна азіяцкага ўплыву на грамадска-палітычнае жыццё. Яго жыхары даражылі сваім рэспубліканскім ладам, незалежнасцю.

Калі Іван ІІІ пачаў называць Ноўгарадскую рэспубліку сваёй «вотчынай», ноўгарадцы моцна ўстрывожыліся і запратэставалі. Шукаючы заступніцтва ад маскоўскай дэспатыі, яны пастанавілі звярнуцца да Вялікага Княства Літоўскага. На чале гэтай антымаскоўскай партыі стаяла Марфа Барэцкая — удава ноўгарадскага пасадніка (таму яе называлі Пасадніцай) і яе сыны Фёдар і Зміцер.

У 1470 годзе на княжанне ў Ноўгарад быў запрошаны Альгердаў праўнук князь Міхал Алелькавіч. На неспакойных вечавых сходах ноўгарадцы тады крычалі: «Не хочам за вялікага князя маскоўскага, маскоўскі князь вялікія многія крыўды і няпраўды над намі чыніць». Ноўгарад хацеў далучыцца да Вялікага Княства, у якім разлічваў захаваць свабоду. Пэўна, на гэтае імкненне ўплывала і блізкасць паходжання: ноўгарадскія славене былі галіною крывічоў — продкаў беларусаў.

У 1471 годзе ўрад Ноўгарадскай рэспублікі накіраваў да Казіміра Ягайлавіча сваіх паслоў з зваротам: «Мы, вольныя людзі Вялікага Ноўгарада, б'ем чалом табе, чэснаму каралю, каб нашаму Вялікаму Ноўгараду і нам гаспадаром быў». Паслы прасілі таксама прыслаць архіепіскапа і князя. Ужо быў распрацаваны праект дамовы аб далучэнні Ноўгарада да нашага гаспадарства.

Аднак за гэтымі падзеямі пільна сачыла Масква. У 1471 годзе войска Івана ІІІ нечакана прыйшло пад Ноўгарад і разбіла на рацэ Шалоні ноўгарадскае апалчэнне на чале з Змітрам Барэцкім. Баярам, настроеным на хаўрус з Вільняй, Іван ІІІ загадаў адсекчы галовы (у тым ліку і сыну Марфы Пасадніцы). Так Ноўгарад Вялікі стаў васалам Масквы. А ў 1478 годзе ў выніку другога ваеннага паходу Івана ІІІ рэспубліка была канчаткова зліквідаваная. Вечавы звон — сімвал яе свабоды і дэмакратыі — быў вывезены ў Маскву. Марфа Барэцкая была зняволеная і разам з унукам Васілём высланая ў Маскву, потым пастрыжаная ў манашкі.

За наступныя сто гадоў маскоўскага панавання гэты квітнелы некалі край быў ператвораны ў глухмень. Заняпаў гандаль, рамёствы. Найбольш дзейная і адукаваная частка грамадства — носьбіт дэмакратычных традыцый і самабытнай культуры — была знішчаная або дэпартаваная ўглыб Маскоўшчыны. Завяршыўся гэты разгром у часе Івана Жахлівага. Ноўгарадская зямля, такім чынам, сталася вялікаю пусткаю.