Добры хлопец Дзік

КАЛІ ГЭТА ЎСЁ АДБЫВАЛАСЯ

Цёплы і сонечны, сунічны і канюшынны ходзіць па лясах і сенажацях чэрвень.

Асаджваю тужэй пілотку на галаве, каб часам не здзьмула за борт з грузавічка, машыны-паўтарачкі.

Няўжо, думаецца, мы цэлыя тры гады не бачыліся са сваёю зямлёю! За адзін момант я ўявіў сваё нядоўгае жыццё на вайне. Пажары, што гасіў у Маскве пасля першых бамбёжак. Выбліскі ад залпаў «кацюш» пад Катлубанню, ад якіх па стэпе беглі шасціпалыя кіпцюры агню, падпальваючы небакрай і ўсю прастору за небакраем. Непрытомнасць пасля мінамётнага налёту, калі, засыпаны зямлёю, не мог паварушыцца, шпіталь у Іванаве.

Нарэшце такі самая страшная на чалавечай памяці вайна выкінута з нашай зямлі, дабіваецца на той, дзе пачыналася.

Бяжыць па гравійцы грузавічок, і ў ім — дзесятак паспешна адкліканых з фронту камандзіраў. Не, ужо не камандзіраў! Заўтра мы станем на сваю абвыклую работу, што рабілі да вайны: у даследчых установах, ліцейных цэхах і канструктарскіх бюро.

Бяжыць грузавічок, пасажыры прыстылі вачыма да шчодрых чэрвеньскіх краявідаў.

Дарога загінаецца ў лес, і на завароце — некалькі аўтаматных чэргаў: спачатку насустрач, а затым услед… Грузавічок ірвануўся наперад, матор загуў, сапучы і чхаючы…

Праскочылі…

Тут быў «кацёл», так у вайну называлі тугое і надзейнае акружэнне варожых часцей, адкуль адна дарога — у палон. А не хочуць, няхай наракаюць на сябе.

Відаць, нейкая жменя варожых салдатаў выслізнула з абцугоў і не кідае зброі — мерыцца пралезці за лінію фронту.

Грузавічок — не прымаць жа бою, немаведама, якая сіла з таго боку, — стараецца на ўсе лапаткі. Нарэшце стаў — хуткасць перавысіла яго ветэранскія магчымасці.

Былыя камандзіры саскокваюць цераз борт. Перакур. Шафёр, як звычайна, калупаецца ў маторы. Няшмат нам паказала дарога, але і тое цікава.

Не паспеў асесці парахавы дым, а на недатлелыя галавешкі родных сяліб збягаюцца, сыходзяцца, з’язджаюцца людзі, колішнія жыхары. Хапаюцца за працу, не абтросшы пылу горкай і гарачай дарогі бежанства і партызанства.

Перш за ўсё агорваюць жытло, хоць якое, з жэрдак і аполкаў, абы не мачыў дождж і не завявала снегам, раздабываюць ежу, прысяваюць, колькі стае насення, кавалкі зямлі позняю ярыною, хоць курам пасыпаць.

Твары ў пасажыраў грузавічка святлеюць: праз кроў, праз бяду, попел, друз прабіваюцца сцяблінкі жыцця.

Уцешна і смутна — магло ж гэтага няшчасця і не быць! Дый наперадзе не аладкі з мёдам чакаюць. Нялёгка будзе, можа, яшчэ цяжэй, як на фронце.

З нізіны патыхае смурод, робіцца млосна, і кружыцца галава: не ўсіх забітых паспелі пахаваць, наступленне разгортвалася шпарка. Не было часу і зброю сабраць: расхінеш куст — карабін ці аўтамат з патронамі.

Непадалёку ад дарогі брызентавыя палаткі, у іх пакіданы шынялі, бялізна, мундзіры. Доле — аж бела ад газет, адозваў, складзеных у гармонік паскудных плакацікаў. Па ўсім відаць — вытворчасць уласаўскай прапаганды.

Ледзь не поруч рыпнулі калёсы. Азіраемся на лесавую дарогу. Канячка, лядашчая, нявылінялая, угінаючыся, цягне воз. Адзін возчык вядзе каня за аброць, другі робіць выгляд, што папіхае.

Драбіны накрыты салдацкай коўдрай, узятай, відаць, у тым пакінутым лагеры.

Нехта з нас асцярожна адхінуў беражок коўдры: вінтоўкі! Навалены па самыя аглабіцы, нашы і трафейныя.

— А гэта нашто?

— Можа, спатрэбяцца калі, — адказвае маладзейшы возчык, бялявы, з не вельмі пэўнымі вачыма.

— Хто вы?

— Мы з… — называецца вёска, — вёрст пяць адсюль. Толькі што з партызанаў сыскаліся, адваявалі.

— I зноў за зброю? — гаворку вядзе капітан, старшы нашай групы.

— Не надта трэба, але няхай будзе.

— Лепш бы адзежу бралі. Бачылі, колькі яе. Вам жа перазімаваць у нечым давядзецца.

— Гнюсная там адзежа, гідка ў рукі ўзяць.

— А вінтоўкі не гнюсныя?

— Так-то яно так. Але ж вінтоўку агледзь ды страляй у варожыя галовы.

— Дык жа вайна пад канец коціцца.

— Так-то яно так! — зноў абзываецца белабрысы. — Але вайна ёсць вайна… Няхай будзе поблізу тое, чым стрэліць.

На гэтым і развітваемся. Казаць, каб скінулі з воза зброю — сэнсу няма: скінуць, а мы ад’едземся, зноў набяруць.

Сядаем на адпачыўшы грузавічок. Ва ўсіх, відаць, падобныя думкі. Столькі адваяваў, перацéрпеў народ і зараз не хоча выпускаць з рук зброі: ану, не дай божа, зноў давядзецца брацца за яе.

Наша машына адважна пераадольвае ручаіны — масты разбураны, выбіраецца з пяску, натужыцца, узлазячы на пагоркі.

I яшчэ раз спыняецца. Вылазім і, скінуўшы шапкі, моўчкі глядзім. Родны з маленства брук сталіцы, яе водар, яе сціплы выгляд. Няўжо ж нічога не змянілася?

Лепшая і прыгажэйшая частка горада, што называецца цэнтр, здаецца, стаіць, як і даўней. Але ж гэта адны сцены! Узвышаюцца над патрушчаным шклом і патоўчанай цэглаю руін. Нахаладаліся ад сіверу, наслязіліся ад пранізлівай слаты і вось пазіраюць пустымі аконнымі проймамі на ўсе бакі свету! Дахі, падлогі, рамы паглынула полымя: адна бамбёжка даганяла другую.

Хачу ўцерці запылены твар і намацваю пальцам мокрую палоску на шчацэ. Гляджу на сваіх таварышаў: і ў іх на тварах гэткія самыя рáгі. Апошнія, будзем спадзявацца, мужчынскія слёзы. А можа, і першыя: раней на іх не было ні часу, ні права.

Зараз жа — перад зіркам знішчаны горад, той, што падняў нас на ногі, стаў вялікім бацькоўскім домам. Праз сухія вочы глядзець на яго, такі, нельга…

Усе мы кіруемся ў адзін дом. Праз нейкую гадзіну кожнага накіроўваюць на работу, на нікім не ўгрэтае яшчэ месца. Часцей за ўсё не ў дамы, на пляцоўкі, дзе павінны вырасці дамы.