Вам — заданне

Уладзімір Славін

Атрад атрымаў новае заданне. Уначы трэба было ўварвацца ў невялікае мястэчка, размешчанае ў сарака кіламетрах ад Мінска, знішчыць нямецкі гарнізон, захапіць здраднікаў Радзімы. Гэта былі паліцаі і старасты, якія беглі з вызваленых партызанамі вёсак і схаваліся пад крыло сваіх гаспадароў. Стала вядома, што нямецкае камандаванне мае намер блакіраваць мясцовыя лясы і знішчыць партызан. Вось тут і адводзілася галоўная роля здраднікам Радзімы як праваднікам. Яны добра ведалі навакольную мясцовасць.

Камандзір атрада даручыў Валенту і Славіну пад выглядам сялян паехаць у мястэчка і выведаць, як размясціліся карнікі.

Разведчыкам далі падводу, запрэжаную заезджанай кабылай. Яны паклалі ў воз саломы, сена, паставілі пару збаноў малака, кошык яек і крануліся ў дарогу.

Дзед Міхась кіраваў канём, а Славін, уладкаваўшыся за яго спінай, уважліва глядзеў па баках.

Гітлераўцы абнеслі ўсё мястэчка калючым дротам, дзе-нідзе замініравалі падыходы. Немцаў тут было нямала, выставілі пікеты. І хоць вакол быў лес, яны адчувалі сябе даволі ўпэўнена.

Валента і Славін заязджалі ў мястэчка з боку Валожына.

Нямецкія вартавыя перад шлагбаўмам агледзелі воз, жэстам дазволілі праезд.

Уладзімір заўважыў недалёка ад шлагбаўма кулямёт, далей на вуліцы стаяў бронетранспарцёр. Калі воз, падскокваючы на камянях маставой, заехаў у цэнтр мястэчка, разведчыкі ўбачылі казарму. У ёй, відавочна, знаходзіліся асноўныя сілы немцаў. Казарма таксама была абнесена калючым дротам, уздоўж агароджы хадзілі два аўтаматчыкі. Пад’язджаючы да плошчы, дзе звычайна збіраўся кірмаш, партызаны заўважылі ствалы дзвюх зенітак, якія тырчаць з-пад даху. Іх, па ўсёй верагоднасці, прывезлі сюды нядаўна, таму што артылерысты размясціліся ў армейскіх палатках.

Прабылі ў мястэчку дзед Валента і Славін гадзіны дзве. Выязджалі праз прапускны пункт па дарозе ў бок Мінска. Кіламетры тры яны ехалі па шашы. А потым, выкарыстаўшы момант, калі шаша апусцела, звярнулі на ледзь прыкметную лясную дарожку. Дзед Валента добра ведаў мясцовыя лясы, спрытна кіраваў канём і нейкім цудам умудрыўся выехаць прама да часовай стаянкі атрада.

Глазкоў адразу ж запрасіў разведчыкаў да сябе ў шалаш. Тут жа быў начальнік штаба. Ён разгарнуў карту і схему мястэчка. Валента і Славін, дапаўняючы адзін аднаго, падрабязна расказалі аб усім, што ім удалося выведаць.

Начальнік штаба старанна наносіў на схему, дзе знаходзяцца кулямёты, гарматы, казарма, пасты праціўніка.

Уначы атрад накіраваўся да мястэчка. Ішлі асцярожна. К тром гадзінам выбраліся на шашу, што была ў кіламетры ад гарнізона. Тут пакінулі заслон з адзінай у атрадзе гарматай, якую разгарнулі ў бок Мінска, каб затрымаць варожае падмацаванне, калі з’явіцца адтуль. Асноўныя сілы атрада рушылі да мястэчка. Але не ведалі партызаны, што праз тры гадзіны пасля таго, як з мястэчка выехалі дзед Валента і Славін, туды прыбылі дзве аўтамашыны з гітлераўцамі. Яны размясціліся ў хатах. Фашысты рыхтаваліся ранкам пачаць карную аперацыю ў бліжэйшых вёсках.

Партызанскі атрад, разбіты на некалькі груп, павінен быў пракрасціся ў мястэчка з розных кірункаў. Адным групам даручалася блакіраваць казарму ворага, другім — знішчыць яго тэхніку, трэцім — захапіць здраднікаў і нямецкіх афіцэраў.

Відавочна, даволі працяглы спакой, у якім знаходзіліся акупанты, падтупіў іх пільнасць, і партызанам удалося зняць пасты і ўвайсці ў мястэчка непрыкметна.

Вось і казарма. Зняць вартавых бясшумна не атрымалася. Адзін з іх паспеў стрэліць ва ўпор у партызана, які падбег да яго. Глазкоў чаргой скасіў вартавога, і партызаны кінуліся да казармы. У вокны паляцелі гранаты. Усё адбылося так хутка, што фашысты, якія спалі, не паспелі выскачыць з памяшкання.

Справіліся партызаны з гітлераўцамі і там, дзе стаялі нямецкія зенітныя гарматы. Але тут здарылася неспадзяванае. Стральба спудзіла немцаў, якія прыехалі ў мястэчка напярэдадні, і яны адкрылі па партызанах моцны агонь з вокнаў і гарышчаў хат.

Група, у якой быў і Славін, прарвалася да цэнтральнай плошчы, дзе знаходзілася некалькі грузавікоў. Паўдзясятка гранат, кінутых у іх, і некалькі кароткіх аўтаматных чэрг па бензабаках зрабілі сваю справу: машыны загарэліся. Аднак партызаны, апынуўшыся на адкрытым месцы, трапілі пад моцны агонь гітлераўцаў, што заселі ў хатах. З’явіліся забітыя. Трэба было ў што б там ні стала выбіць фрыцаў з крайняй хаты.

Немцы, якія знаходзіліся ў ёй, трымалі пад прыцэльным агнём усю невялікую плошчу. Камандзір групы Панчанкаў падпоўз да Славіна і Крайнюка, якія ляжалі недалёка адзін ад аднаго:

— Хлопцы, паспрабуйце дабрацца да хаты з боку агарода!

Славін кінуўся да плота і адным махам пераскочыў яго. Затым агародамі дабраўся да хлява, які стаіць недалёка ад хаты і ў ім фашысты занялі кругавую абарону. У акне, што выходзіла ў двор, можна было заўважыць чалавечыя постаці. Адзін гітлеравец выбіў з рамы шкло і прасунуў вонкі ствол вінтоўкі.

Разважаючы, як хутчэй выбіць ворага з хаты, Уладзімір вызірнуў з-за хлява, і тут жа ў тоўстае бервяно ўпілася куля. «Дакладна б’е, чорт!» — падумаў ён і кінуўся ў другі вугал, каб паспрабаваць з таго боку наблізіцца да хаты. У гэты момант прыбег Крайнюк.

— Чаго ты тут затрымаўся?! — злосна крыкнуў ён. — Не бачыш, як нашых паліваюць! А ты скачаш каля сценкі!

— Якія скокі? — пакрыўдзіўся Славін. — Яны кругавую занялі. Падыходы з гэтага боку таксама пад прыцэлам трымаюць.

— З чаго смаляць? — трохі астыўшы, спытаў Крайнюк.

— З вінтоўкі, праз акно. Высунуў я было галаву, дык ледзь без яе не застаўся.

Антон прылёг на зямлю, асцярожна вызірнуў з-за вугла. Яго не заўважылі. Аднак было зразумела, што бегчы ад хлява да хаты — значыць патрапіць пад кулю. Крайнюк павярнуўся да Славіна:

— Надзень на аўтамат пілотку. Падражні. А я паспрабую дастаць яго з гарышча, толькі дапамажы мне.

Славін упёрся рукамі ў бярвеністую сцяну, ледзь прысеў, падставіў Антону спіну. Той спрытна дабраўся да невялікага акенца, ледзь праціснуўся праз яго і схаваўся на гарышчы. Славін надзеў на ствол аўтамата пілотку і вярнуўся да вугла, з-за якога выглядаў. Ён трохі вычакаў, пакуль Крайнюк паспее прайсці да процілеглага канца хлява, і хацеў высунуць пілотку, але раптам хутчэй адчуў, чым пачуў, ззаду нейкі рух і рэзка абярнуўся. Да яго спяшалася старая.

— Сынок! Асцярожна! Там немцы.

— Гэта я паспеў ужо заўважыць, — усміхнуўся Славін. — Вы лепш скажыце, хто тут гаспадар хаты.

— Я — гаспадыня, галубок. Толькі сцеражыся — застрэляць.

— Акрамя немцаў, яшчэ хто-небудзь ёсць там?

— Адны яны там, адны. Ды паліцаі яшчэ. Мяне і дачку выгналі ўчора. У хлеў перабраліся.

— Гэта, вядома, дрэнна, што выгналі. А, з іншага боку, можа, і добра, — сказаў Уладзімір. — Вы, бабуля, хуценька бяжыце адгэтуль у агарод. Толькі старайцеся, каб хлеў затуляў вас, а то шалёная куля незнарок закране.

Толькі паспеў Уладзімір высунуць з-за хованкі пілотку, як куля прабіла яе наскрозь. У тое ж імгненне зверху дробна ўдарыў аўтамат. Славін выскачыў з-за хлява і накіраваўся да хаты. Ён разумеў, што Крайнюк прыкрые яго агнём.

Праз некалькі імгненняў Уладзімір апынуўся каля хаты, аббег яе, аўтамат павесіў на шыю, у рукі ўзяў па гранаце і вызірнуў з-за вугла: з вокнаў, якія выходзяць на вуліцу, фашысты бесперапынку стралялі па плошчы. Уладзімір злаўчыўся і кінуў лімонку ў тое акно, адкуль сыпаліся кулямётныя чэргі. Ён зрабіў яшчэ некалькі скачкоў, запусціў гранату ў іншае акно, дзе засела некалькі аўтаматчыкаў, а затым аббег хату і падскочыў да сенцаў. Прама на яго вылецеў мужчына. На ім была толькі даматканая ніжняя кашуля. Уладзімір ускінуў аўтамат:

— Рукі ўгару!

— Не страляйце! Я — свой.

— Марш да хлява! — загадаў Славін.

Яны падышлі да вугла хлява. Уладзімір гучна паклікаў гаспадыню:

— Бабуля, гэты чый будзе?

Бабулька зірнула на палоннага:

— Цьфу ты, бессаромнік! Хоць бы порткі надзеў! Паліцай ён. Старшы паліцай. Учора, нягоднік, суседскага хлапца лупцаваў пад п’яную руку. Прычапіўся, што той яму боты не захацеў чысціць.

— Ясна, бабуля, — Уладзімір паварушыў аўтаматам, — а ну, рукі трымай вышэй!

Падбег Крайнюк. Ён акінуў грэблівым поглядам палоннага:

— Гані яго да нашых. Там разбяромся.

Славін пхнуў аўтаматам паліцая:

— А ну, давай! Руш наперад, зануда галазадая!

Яны абмінулі хату і праз веснічкі выбраліся на вуліцу. Перастрэлка перанеслася ў глыб мястэчка. На плошчы ўсё яшчэ гарэлі нямецкія машыны. Злева, метрах у сямідзесяці пяці, Уладзімір убачыў чатырох партызан, якія спешна грузілі на калёсы трафейную зброю. Толькі загадаў ён здрадніку бегчы да гэтай групы, як той, войкнуўшы, паваліўся на зямлю. Ці то партызанская, ці то фашысцкая куля прабіла лоб паліцая. Так і застаўся ён ляжаць паўапрануты. «Сабаку — сабачая смерць!» Славін сплюнуў і кінуўся да сваіх байцоў, якія пачалі адводзіць у хованку загружаную фурманку.

А ў мястэчку працягваўся ўпарты бой. Нягледзячы на тое, што фашыстаў аказалася значна больш, чым меркавалася, партызаны вымусілі іх адступіць. Адстрэльваючыся, яны адыходзілі да ўскраіны мястэчка. Партызанам удалося захапіць сямёра здраднікаў. Праследаваць немцаў не мела ніякага сэнсу. Восьвось гітлераўцы маглі атрымаць падмацаванне.

Партызаны загрузілі некалькі фурманак, захопленых у ворага, зброяй і боепрыпасамі, паклалі на павозкі параненых, забралі загінулых таварышаў і рушылі ў лес. Заданне, хоць і з вялікімі стратамі, было выканана. Зараз трэба было хутчэй сыходзіць ад пагоні, якую, напэўна, раніцай арганізуюць немцы. Камандзір загадаў падрыўнікам замініраваць у некалькіх месцах мінскую шашу, а таксама закласці пару фугасаў на прасёлкавай дарозе, па якой пайшоў у лес атрад. Да ўзыходу сонца ён быў ужо далёка.

І вось ужо трое сутак атрад ішоў не спыняючыся, імкнучыся вырвацца з блакады. Немцы, сцягнуўшы ў гэты раён велізарныя сілы, акружылі ўсе бліжэйшыя лясы. Людзі стаміліся, коні знясілелі, і камандзір вырашыў зрабіць прывал на адной з запасных баз. Тут было некалькі зямлянак, патаемная студня, выкапаная яшчэ ў першае лета вайны. Вакол гэтай базы ляжала балота, і партызаны разлічвалі, што гэта спыніць карнікаў. Камандзір выставіў заслоны, і атрад размясціўся на адпачынак.

Прайшлі яшчэ суткі, і над базай нечакана закружыў нямецкі самалёт. Усе замерлі, але самалёт не адлятаў, а ўсё кружыў, потым скінуў лістоўкі: гітлераўцы заклікалі партызан кідаць зброю, выходзіць з лесу.

— Пранюхалі, сцервы! — заклапочана прагаварыў Глазкоў і тут жа загадаў выслаць разведку.

Да вечара яго горшыя здагадкі пацвердзіліся. Разведка далажыла: вакол лесу — немцы, шмат аўтамашын, ёсць танкі і бронетранспарцёры. Адчувалася, што фашысты старанна рыхтаваліся да аперацыі.

Камандаванне партызанскага атрада сабралася на нараду. Весці працяглы бой партызаны не маглі. У іх было мала боепрыпасаў і харчу.

Карнікі, узброеныя артылерыяй і авіяцыяй, хутка маглі захапіць невялікі востраў, на якім размясціўся атрад. Ісці на прарыў было б вар’яцтвам. Камандзір вырашыў бой з сіламі праціўніка, якія мелі вялікую перавагу, не прымаць, а ўначы выходзіць з акружэння невялікімі групамі.

Неўзабаве лагер апусцеў. У ім засталося ўсяго толькі трынаццаць чалавек, сярод іх Славін і дванаццацігадовая Надзя Панчанкава. Гэта група павінна была дачакацца двух партызан, якія знаходзіліся ў сакрэце на далёкіх подступах да базы, а затым прабрацца праз фашысцкія кардоны.

Старшы групы Тамкоў накіраваў Славіна прыспешыць таварышаў.

Валодзя імчаўся па лесе. Вось і месца, дзе павінен знаходзіцца сакрэт. Але што такое? Вакол цішыня. Байцоў няма. Валяюцца стрэляныя гільзы. На пяньку ляжыць скрываўлены падсумак, а побач — мноства слядоў ад нямецкіх чаравікаў. Уладзімір адразу зразумеў, што адбылося тут напярэдадні. Тым не менш, у яго душы яшчэ цяплілася слабая надзея, што, можа быць, параненыя партызаны знаходзяцца дзесьці паблізу. Ён уважліва агледзеў усю мясцовасць вакол, абышоў кожны куст, але нікога не знайшоў.

Славін вярнуўся да сваіх і расказаў пра ўбачанае старшаму групы. Тамкоў вырашыў неадкладна сыходзіць, асцярожна прабірацца да першай базы атрада. У бой вырашылі ўступаць толькі ў самым крайнім выпадку. «Бо на нашай апецы знаходзіцца дзіця», — заўважыў Тамкоў. Бацька Надзі і тры іншыя партызаны напярэдадні не вярнуліся з разведкі. Усе турбаваліся за іх лёс. Славін імкнуўся ўвесь час быць побач з дзяўчынкай.

Ішлі асцярожна, прытрымваючыся густых хмызнякоў, уважліва прыглядаючыся да навакольнай мясцовасці. Кіламетры праз тры, партызан, які ішоў наперадзе, сказаў, што бачыць групу людзей, чалавек дзесяць, якая, відавочна, адпачывае на беразе невялікага раўчука. Тамкоў вырашыў абысці іх, але потым падумаў: «А раптам свае?» Узяўшы з сабой пяцярых байцоў, сярод якіх быў і Славін, ён пайшоў у разведку. Падпаўзлі да групы, ахапілі яе кальцом. І тут убачылі некалькі знаёмых твараў. Гэта была група з суседняга атрада.

Высветлілася, што, вяртаючыся з задання, партызаны разышліся са сваім атрадам, які змушаны быў зняцца і сысці з базы, каб не апынуцца ў акружэнні. Байцы ўжо трэці дзень блукалі па лесе, выбіліся з сіл, галадалі. Зараз яны вельмі ўзрадаваліся, убачыўшы сяброў па зброі. Вырашылі аб’яднацца і выходзіць з акружэння разам. К вечару наблізіліся да шашы. Выслалі разведчыкаў. Але нічога суцяшальнага не даведаліся. Немцы выставілі моцныя заслоны, і прадрацца скрозь іх было немагчыма.

Старшыя груп вырашылі ісці лесам уздоўж аўтамагістралі і шукаць пралом у ачапленні фашыстаў. Праз кожны кіламетр разведчыкі асцярожна набліжаліся да шашы, прыглядаліся, дзе можна перайсці яе.

Да вечара яны выйшлі да скрыжавання з Валмянскай дарогай. Тут партызаны змаглі па адным перабегчы шашу і працягвалі ісці ў бок былой базы. Туды і павінны былі памкнуцца ўсе групы атрада. Паглыбіліся на кіламетры два ў лес і спыніліся на начлег.

Досвіткам партызаны сабраліся ў дарогу. Нечакана з боку аўтамагістралі, якую яны ўчора перасякалі, пачуліся аўтаматныя чэргі, брэх сабак. Тамкоў паклікаў да сябе Славіна:

— Вазьмі яшчэ аднаго чалавека, разбярыцеся, што такое, і даганяйце нас. Мы пойдзем прама, так што арыентуйцеся па сонцы.

Славін і яшчэ адзін баец, узброены вінтоўкай, рушылі на шум. Праз нейкія паўгадзіны над імі, зразаючы галінкі, засвісталі кулі. Разведчыкі, нізка прыгінаючыся да зямлі, перабягаючы ад дрэва да дрэва, узялі крыху лявей і працягвалі ісці. Неўзабаве яны ўбачылі немцаў. Выцягнуўшыся ў доўгі ланцуг, яны наўздагад стралялі з аўтаматаў і рухаліся ў тым кірунку, у які адыходзіла група партызан. Немцы ішлі павольна, ведучы на ланцужках сабак, часта спыняліся і аглядалі хмызнякі.

Было ясна, што гітлераўцы чарговы раз прачэсваюць лес. Валодзя рукой падаў сігнал напарніку адыходзіць. Яны адпаўзлі ў гушчар, ускочылі на ногі і кінуліся даганяць сваіх. Група ішла хутка, і нагнаць яе разведчыкам удалося дзесьці апоўдні. Выслухаўшы разведчыкаў, Тамкоў нядбайна махнуў рукой:

— Ну, гэтыя нам не страшныя. Калі бесперапынку «паляць у малако», значыць далёка не пойдуць. Патронаў не хопіць.

І сапраўды, хутка стала ціха. Абвясцілі прывал, а двух партызан накіравалі наперад, разведаць абстаноўку каля вёскі, дзе жылі сувязныя атрада дзед Пятрусь, Мачалава і маці Крайнюка.

Было горача, хацелася піць. Уладзімір аблізваў сухія вусны. Ён адшукаў партызана, якому перад адыходам у разведку перадаў рэчмяшок, але ў пакінутай там пляшцы вады не было. Побач, пад кустом, на разасланы пінжак прысела Надзя. Валодзя спытаў:

— Піць хочаш?

Дзяўчынка мімаволі аблізала вусны:

— Дык вады ж няма.

— Нічога, — усміхнуўся Славін. — Цяпер паспрабуем адшукаць.

Уладзімір сабраў у рэчмяшок з дзясятак пляшак і накіраваўся на пошукі.

Ён стараўся выйсці на нізкае месца, натрапіць на раўчук ці хоць бы лясное балотца. Хадзіў Славін доўга, пакуль не знайшоў на шляху даволі глыбокі ярок. Спусціўшыся ўніз па стромкім абрыве, ён спачатку расчараваўся — суха. Але, кінуўшы погляд направа, заўважыў кроках у дваццаці ад сябе жоўты пясок. З-пад яго прабівалася вада. Валодзя падышоў бліжэй. Так, гэта была крыніца. З якім задавальненнем хлопец спаталяў смагу! Ад холаду дранцвелі зубы, зводзіла сківіцы, але ён піў, затым напоўніў усе пляшкі, паскладаў у рэчмяшок і, ускінуўшы яго на спіну, заспяшаўся да сваіх таварышаў.

Першую пляшку Славін працягнуў дзяўчынцы. Тая прагна прыпала вуснамі да рыльца. Потым раздаў астатнія пляшкі. Усе падбадзёрыліся, павесялелі. Пасля гэтага Славін прылёг у цені пад кустом і адразу ж задрамаў. Але спаць не давялося. Вярнуліся разведчыкі. Яны былі чымсьці ўсхваляваны, штосьці ціха паведамлялі старшым абедзвюх груп. Тыя, перамовіўшыся паміж сабой, падалі каманду адпраўляцца ў шлях. Тамкоў голасам, які змяніўся, глуха прагаварыў:

— Таварышы! Мы накіроўваемся да вёскі. І вы ўбачыце сваімі вачамі, на што здольныя фашысцкія каты.

Да самай вёскі партызаны ішлі моўчкі. Тое, што яны неўзабаве ўбачылі, сапраўды ледзяніла душу. На месцы вёскі чарнелі папялішчы, сіратліва стаялі абгарэлыя печы. Ацалела толькі некалькі хат, але людзей у іх не было. Не ведалі партызаны, што гэта хаты паліцаяў, гаспадары якіх перабраліся ў райцэнтр. Жудасна скуголілі сабакі. Партызаны моўчкі хадзілі па спаленай вёсцы, і кожнага мучыла адна і тая ж думка: «Дзе людзі? Што з імі?» І вось перад імі адкрылася карціна больш страшная за папярэднюю. Партызаны спыніліся ля спаленага хлява. На папялішчы ляжалі дзясяткі спаленых і паўспаленых чалавечых трупаў. Доўга стаялі партызаны ля гэтага месца. Поўнымі слёз вачамі глядзеў Славін на рэшткі загінулых людзей. «Няўжо і мама Антона, і настаўніца загінулі? Як пра гэта паведаміць Антону?» З яго грудзей вось-вось гатовы быў вырвацца крык: «За што? Якім зверам трэба быць, каб пайсці на такое!» Рукі юнака міжвольна сціскалі аўтамат: «Адпомсціць! Адпомсціць за смерць гэтых людзей!» Уладзімір глуха сказаў:

— Колькі жыць буду — столькі буду помсціць!

— Пойдзем, Надзечка. Пайшлі, Валодзя, — паклікаў Тамкоў, хочучы хутчэй адвесці іх ад гэтага страшнага месца.

Моўчкі ішлі партызаны, ціха плакала дзяўчынка…