Вам — заданне

Уладзімір Славін

Запасная база партызан была далёка ад усіх дарог, глыбока ў лесе. Як толькі атрад прыбыў сюды, адразу ж пачалі рыхтавацца да зімы. Партызаны рамантавалі зямлянкі, нарыхтоўвалі дровы, прыводзілі ў парадак студню. Спраў было шмат.

Славін патрапіў у адну зямлянку з камандзірам роты Тамковым, а таксама Сяргеем Панчанкавым, Антошыным, Рогавым, Бартошыкам і Антонам Крайнюком.

Прайшло чатыры дні, і ў іх лясным жытле ў жалезнай печцы ўжо весела патрэсквалі дровы. Вечарэла. Скуголіў моцны парывісты вецер. Славін зручна ўладкаваўся на нарах, збітых з тонкіх жэрдак і пакрытых яловымі лапкамі, падрыхтаваўся слухаць Тамкова. Расказваў той весела і займальна.

Нечакана расчыніліся дзверы, зазірнуў пасыльны:

— Тамкоў, Крайнюк, Славін! Да камандзіра.

Усе хутка апрануліся, выйшлі з зямлянкі. Марозны вецер залазіў пад адзежу, абпальваючы твар.

— Хутка снег ляжа, — заўважыў Тамкоў. — Трэба белыя маскіровачныя халаты даставаць.

— У немцаў пазычым.

У камандзірскай зямлянцы было цёпла, гула чыгунная печ. Пад столлю на дроце вісела газавая лямпа. Поруч стала стаялі камандзір атрада і начальнік штаба брыгады. Глазкоў запрасіў Тамкова з хлопцамі да стала:

— Вам заданне. Вось гэту дарогу бачыце? — ён паказаў на карце звілістую лінію. — Яна вядзе прама ў цэнтр партызанскай зоны. У апошнія дні нашы разведчыкі засеклі на ёй інтэнсіўны рух немцаў. Мабыць, рыхтуюцца новыя карныя паходы. Самі разумееце, што жыхарам, асабліва жанчынам і дзецям, узімку схавацца няма дзе. У лес не сыдзеш. Гэту ж дарогу можна выкарыстоўваць і для скрытай перадыслакацыі войск. Нашы суседзі, дый партызаны з нашага атрада, шмат разоў ставілі на ёй міны, але немцы нейкім чынам выяўлялі іх і здымалі. Камандзір брыгады загадвае нашаму атраду правесці некалькі дыверсій. Хачу даручыць гэта вашай роце. Так што рыхтуйцеся.

— Таварыш камандзір! — узмаліўся Славін. — Дазволіце нам узяць процітанкавыя міны. Самі ведаеце, дарога няблізкая, выбухаў давядзецца рабіць шмат, а з мінамі марокі менш.

У атрадзе мін было мала. Тыдзень назад групе партызан удалося на дарозе перахапіць нямецкі грузавік. У перастрэлцы вадзіцель і трое салдат, якія знаходзіліся ў машыне, былі забіты. У кузаве партызаны знайшлі тры дзясяткі процітанкавых мін. Прынеслі ў атрад і расходавалі іх вельмі ашчадна, толькі па загадзе камандзіра.

Але Глазкоў разумеў, што значыць дзясяткі кіламетраў несці па бездаражы цяжкія мяшкі з узрыўчаткай. Да таго ж групе трэба было паклапаціцца і пра цёплую адзежу, бо начаваць давядзецца на холадзе ў лесе.

— Добра, скажыце начальніку гаспадаркі. Хай выдасць дзясятак мін.

Партызаны тут жа адправіліся адшукваць начальніка. Аднак не паспелі яны адысці і пяцідзесяці метраў, як іх дагнаў баец з камандзірскай аховы і перадаў, што Тамкову загадана вярнуцца ў зямлянку. Андрэй Лявонцьевіч паціснуў плячамі, павярнуў назад. Хвілін праз дзесяць ён дагнаў іх і, весяла ўсміхаючыся, сказаў:

— Парадак, хлопцы! Камандзір загадаў ехаць на конях.

— Вось гэта правільна! Ногі цалейшыя будуць, — узрадаваўся Крайнюк.

Пасада начальніка гаспадаркі перайшла да дзеда Валенты. Яго ўжо не пасылалі на заданні, але са сваёй аднастволкай ён так і не расставаўся.

Тамкоў, Крайнюк і Славін знайшлі яго ў гаспадарчай зямлянцы. Дзед адрозніваўся скупасцю. Асабліва калі справа тычылася мін. Выдаваў іх звычайна па адной, як бы ад сэрца адрываў. Партызаны, ведаючы гэта, пачалі здалёку. Уладзімір прысеў каля старога:

— Вось бы мне такія рукі. Глядзі, як зямлянку адштукаваў! Палац!

— Не, хлопец! Мала табе будзе такіх рук, — прабурчаў Валента. — Да іх яшчэ і галава патрэбна. Кажыце, што трэба?

Дзявацца не было куды, і Тамкоў сказаў дзеду, што яны ідуць на заданне. На здзіўленне партызан, той не стаў упірацца і даў міны, ды і коней выдзеліў нядрэнных. Праўда, Славіну замест сядла дастаўся кавалак старой ватовай коўдры.

Ранкам група з дзевяці чалавек адправілася ў шлях. Славін сядзеў на стройным жарабцы па мянушцы «Хлопчык», з цікавасцю слухаў расказ Грыбава. Гэты чалавек да вайны працаваў у калгасе трактарыстам. Калі пачалася вайна, яму споўнілася дваццаць пяць гадоў. Першыя цяжкія дні ён перажыў дома, лежачы ў пасцелі пасля аперацыі. Таму ў армію яго не ўзялі. Але як толькі ўстаў на ногі — адразу ў лес, адшукаў партызан, стаў ваяваць.

І вось ужо каторы раз Грыбоў не без задавальнення расказваў, як ён разам з групай таварышаў падпаліў гранатай нямецкі склад з гаручым і падчас пажару ў мітусні падабраўся да хаты, дзе кватараваў нейкі фашысцкі чын.

— Выбягаю я з-за кута, — жэстыкулюючы, гаварыў Грыбаў, — гляджу: паставыя — два фрыцы. Шаснуў з аўтамата — палажыў абодвух. Уявіце сабе, нават і не пікнулі. Тут сам «гаспадар» у афіцэрскай форме з’явіўся. Тоўсты, як парсюк, у акулярах, парабелум на ўзводзе трымае. Аднак я апярэдзіў яго. Ударыў кароткай чаргой прама па акулярах. Толькі аскепкі пырснулі! Хуценька забраў яго дакументы, вось гэту штучку, — Грыбоў паказаў на пісталет, які тырчыць за рамянём пад ватоўкай. — Дай, думаю, зазірну яшчэ ў хату. Заскочыў. Гляджу — на стале карта, партфель скураны. Сабраў усё гэта і — дай Бог ногі — агародамі, агародамі ды да лесу.

Апавядальнік вытрымаў паўзу, дастаў капшук з тытунём, згарнуў цыгарку. Усе з нецярпеннем чакалі працягу.

— А далей што? — не вытрымаў Славін.

— Што было далей, пытаеш? — Грыбоў салодка ўцягнуў у сябе дымок, уважліва паглядзеў на Уладзіміра. — Дык вось што было, дружа. Прыйшлі мы ў атрад, як і трэба, далажылі камандзіру. А ў яго зямлянцы — начальнік контрразведкі з брыгады. Нямецкую, відаць, добра ведае. Бярэ ён запісную кніжку фрыца, якая аказалася сярод іншых дакументаў, пачынае чытаць. І раптам як засмяецца! Проста пацеха. Аказваеца, натыкнуўся на даваенныя запісы немца, дзе той распісваў кожны свой дзень, літаральна па хвілінах. Там ёсць і такі запіс:

«Пад’ём — шэсць гадзін пяцьдзясят пяць мінут. Марта — сем гадзін нуль нуль мінут — сем гадзін пятнаццаць мінут».

— Бач ты! — усміхнуўся Тамкоў, які ехаў прабач. — Для жоначкі ні хвіліны менш, ні хвіліны больш.

Славін не зразумеў:

— А што ён рабіў увесь гэты час і чаму пра нейкую Марту піша?

Усе дружна засмяяліся. Рогат стаяў на ўвесь лес. Збянтэжаны Уладзімір здзіўлена глядзеў на сваіх таварышаў.

Тамкоў пачакаў, пакуль супакояцца, і, імкнучыся быць сур’ёзным, патлумачыў:

— Разумееш, Валодзя, калі ты станеш дарослым і жэнішся, у цябе таксама з’явіцца адзін абавязак: будзеш будзіць жонку, каб яна, скажам, на працу не спазнілася.

— Сняданак табе прыгатавала, — падтрымаў Грыбаў. Уладзімір, адчуваючы падвох у словах мужчын, прабурчаў:

— Не разумею, чаму абавязкова муж павінен будзіць жонку. Мая мама, напрыклад, сама бацьку будзіла.

Яму не далі гаварыць, і зноў на ўвесь лес раздаўся рогат. Грыбаў прыпаў да грывы каня і, імкнучыся не выпасці з сядла, рагатаў да слёз.

Тамкоў раней бываў у гэтых месцах і памятаў, што тут дзесьці ёсць закінутая старожка, а поруч яе, і гэта самае галоўнае, стаіць невялікі хлеў, дзе можна схаваць коней.

Пакінуўшы групу ў лесе, ён накіраваўся да дарогі, каб лепш зарыентавацца і адшукаць старожку. Вярнуўся прыкладна праз паўгадзіны, і маленькі атрад рушыў далей. Тамкоў спяшаўся. Да наступлення цемры неабходна было прыбыць на месца. Ён увесь час прыспешваў:

— Хутчэй, браткі! Калі сцямнее — не знайсці нам той старожкі і начаваць давядзецца ў лесе.

Аднак ім пашанцавала. Тамкоў сапраўды добра запомніў дарогу. Яшчэ не паспеў апусціцца змрок, а група пад’ехала ўжо да маленькай старожкі. За ёй віднеўся невялікі хлеў з дзвярыма, якія боўталіся на адной завесе, і дзіравым саламяным дахам. Тамкоў зазірнуў унутр і ўключыў кішэнны ліхтарык. Было пуста.

— Ну што, хлопцы? Ноч насоўваецца. Будзем прыстасоўвацца. Спачатку трэба заткнуць шчыліны, хоць бы самыя вялікія. А заўтра падумаем, што рабіць з гэтай развалюхай.

Не ў лепшым стане была і старожка. Земляная захламленая падлога, перавернутая ўгару ножкамі масіўная лава, павуцінне ды прэлае лісце па кутах — вось, мабыць, і ўсё, што тут убачылі партызаны. У хатцы калісьці было два невялікія акенцы. Зараз замест іх у сцяне зеўралі толькі пустыя праёмы. Дзвярэй таксама не аказалася. А на дварэ ўжо было цёмна. Усе настолькі змарыліся, што сіл хапіла толькі на тое, каб паставіць коней у хлеў, наламаць яловых галінак ды завесіць вокны і ўваход у старожку. Спаць улегліся на падлозе.

Ноч прайшла спакойна, а раніцай Тамкоў падзяліў свой нешматлікі атрад на групы. Адна з іх павінна была заняцца рамонтам, другая — шукаць корм для коней. Сам жа Тамкоў разам са Славіным адправіўся на рэкагнасцыроўку, хацеў удакладніць, дзе размяшчаюцца нямецкія гарнізоны.

Яны ішлі крыху больш як гадзіну і апынуліся ля дарогі. Па ёй сапраўды часта праносіліся калоны нямецкіх машын і адзінкавыя аўтамабілі. Адчувалася, што фашысты тут нічога не асцерагаліся. Тамкоў выцягнуў з-за пазухі карту, разгарнуў яе, уважліва паглядзеў і сказаў:

— Кіламетрах у трох адгэтуль ёсць невялікая вёсачка. Давай махнём туды, з людзьмі пагаворым.

Улучыўшы момант, калі на дарозе нікога не было, яны перабеглі на процілеглы бок. Паглыбіўшыся метраў на трыста ў лес, пайшлі паралельна шашы. Прыкладна праз кіламетр наткнуліся на прасёлкавую дарогу. Тамкоў зноў дастаў карту і, зазірнуўшы ў яе, упэўнена заўважыў:

— Гэта дарога вядзе да вёскі.

Праз паўгадзіны яны выбраліся з лесу. Наперадзе ляжала поле, за ім — вёсачка хат на дваццаць — дваццаць пяць. Схаваўшыся ў кустах, партызаны сталі назіраць.

Прайшло каля гадзіны. Нічога падазронага разведчыкі ў вёсцы не заўважылі. Уладзімір прапанаваў:

— Андрэй Лявонцьевіч, давайце я аўтамат пакіну тут, а сам туды махну, разбяруся, што да чаго.

— Не спяшайся. Пойдзеш — а там засада ці на паліцая напорашся. Бачыш, як вёска размешчана? Вакол поле. Усё як на далоні відаць. Немцы любяць у такіх месцах спыняцца. Подступы добра праглядаюцца і прастрэльваюцца.

Славін, не адказваючы, глядзеў у бок вёскі. Ён заўважыў каля крайняй хаты нейкі рух. Убачыў гэта і Тамкоў. З двара выйшаў конь, запрэжаны ў падводу. Фурманка павольна пакаціла да лесу. Неўзабаве яна праехала міма партызан. Тамкову і Славіну давялося пасунуцца крыху направа і, маскіруючыся ў хмызняку, ісці следам за ёй. Яны паспелі ўжо разглядзець, што на возе сядзяць два чалавекі: стары, які кіраваў старой кабылай, і жанчына, захутаная ў цёплую хустку. Яны зрэдку абменьваліся паміж сабой кароткімі фразамі, а конь павольна цягнуў воз. Тамкоў хацеў падысці да фурманкі, але стары тым часам тузануў за лейцы і павярнуў каня направа, на ледзь прыкметную лясную дарожку. Партызаны прыселі за кустом, каб не патрапіць на вочы. Фурманка праехала міма. Захоўваючы неабходную дыстанцыю, партызаны паціху пайшлі за ёй.

Мінут праз дзесяць — пятнаццаць пачулася: «Тпру!» Фурманка спынілася на невялікай паляне каля кучы колатых дроў. Спачатку злез з воза стары, потым саскочыла жанчына. Яна развязала хустку, і партызаны са здзіўленнем убачылі, што гэта яшчэ зусім юная дзяўчына.

Стары і дзяўчына пачалі накладваць на воз паленні.

— Ну што? Дапаможам? — шэптам спытаў Тамкоў і ступіў да паляны.

Услед за ім пайшоў і Славін.

— Памагай божа! — весела сказаў Андрэй Лявонцьевіч. Стары і дзяўчына здрыгануліся, моўчкі глядзелі на падыходзячых людзей.

— Што маўчыце? Спалохаліся, напэўна?

— Ды не так, каб вельмі, — адказаў стары і абапёрся на перадок воза, дзе, па ўсёй верагоднасці, ляжала сякера. — Проста — людзі незнаёмыя.

— Мы ідзём сваёй дарогай. Раптам чуем — шум нейкі, зазірнулі сюды. Бачым, людзі працуюць, вось і падышлі.

Тамкоў, каб не палохаць старога і дзяўчыну, не стаў да іх падыходзіць блізка, а прысеў на зваленую бярозку. Славін спыніўся за яго спінай.

— А вы хто будзеце? — пацікавіўся стары, якога трохі супакоілі паводзіны незнаёмцаў.

— Партызаны, — адказаў Тамкоў і, заўважыўшы, што стары паглядзеў недаверліва, спытаў: — Напэўна, не даводзілася бачыць нашага брата зблізку?

— Даўно штосьці не чулі пра вас, — збянтэжыўся стары. Тамкоў, як бы мімаходзь, пацікавіўся, з якой яны вёскі. Стары сказаў праўду. Тады Андрэй Лявонцьевіч пачаў распытваць, што чуваць у вёсцы і ў раёне.

— У нас немцаў няма, але прыязджаюць часта.

— Дзе спыняюцца?

— У хатах, — усміхнуўся стары. — Якія хаты лепшыя, у тых і спыняюцца.

— А калі некалькі чалавек зазірне, — дадала дзяўчына, — то ў хаце старасты ўладкоўваюцца.

— Кажаце, стараста ў вас ёсць? — зірнуў на старога Тамкоў. — Можа, конь і падвода знойдуцца ў яго?

— Вядома. Трох коней у стайні трымае.

— Што ён за чалавек?

— Стараста! — недвухсэнсоўна заўважыў дзед, даючы зразумець, што гэтым сказаў усё.

— Дзе жыве?

— Калі з гэтага краю заязджаць, то па правым баку шостая хата.

— А вы дзе жывяце? — Тамкоў яшчэ раз вырашыў пераканацца ў тым, што гэтыя людзі кажуць праўду.

— У першай хаце з гэтага краю, — адказаў стары і нечакана пацяплелым голасам дадаў: — Ды вы, сынкі, у нас не сумнявайцеся. У мяне два хлопца ў Чырвонай Арміі, у яе — бацька. Так што мы людзі свае.

Стары і дзяўчына расказалі, што недалёка ад суседняй вёскі знаходзіцца невялікі нямецкі склад з фуражом. Там жа захоўваецца збожжа, яшчэ не вывезенае ў Германію. Дзед дадаў, што перад фашыстамі стараста асабліва не выслужваецца, затое з сялян імкнецца сарваць усё, што толькі можна.

— Ён ведае, што яе бацька ў Чырвонай Арміі, — кіўнуў стары на дзяўчыну. — Абяцаў не казаць пра гэта немцам, але запатрабаваў каня. Давялося аддаць.

— А што вашы дзеці ў Чырвонай Арміі — ведае?

— Спрабаваў, ліха яго маці, і да мяне падкаціцца, ды дулю пад нюхаўку атрымаў. — Дзед усміхнуўся: — Я склаў байку, што сыны мае перад самай вайной зніклі.

— І паверыў?

— А то як жа. Паверыў.

Партызаны дапамаглі скласці ў падводу дровы, праводзілі старога і дзяўчыну ў зваротную дарогу. Тамкоў яшчэ раз удакладніў, дзе знаходзіцца нямецкі склад.

— Куды цяпер? — спытаў Славін.

— Давай склад паглядзім. Гэта недалёка, кіламетры два.

Прытрымліваючыся ўзлеску, яны неўзабаве выйшлі да шашы, на якой іх група павінна была «навесці парадак». Тут павярнулі налева. Кіламетры праз два лес скончыўся. Тамкоў дастаў бінокль, пачаў уважліва разглядаць вёску. Нарэшце ён убачыў тое, што шукаў.

— Вось ён, склад! Плот драўляны — гэта добра, — казаў Андрэй Лявонцьевіч. — Аховы не бачу. хоць, пастой, вунь салдат вылез, з вінтоўкай — факт, вартавы.

Неўзабаве Тамкоў заўважыў яшчэ аднаго фашыста:

— Атрымліваецца — склад ахоўваюць двое.

— Уначы можа быць і больш, — услых падумаў Славін.

— Магчыма і так. Што ж, давядзецца групай навальвацца.

— Антон Лявонцьевіч, але ж нам трэба не толькі склад знішчыць. Добра б перад гэтым назапасіцца фуражом.

— А хто кажа, што не?

— А як жа мы авёс павязём? На гарбу шмат не панясеш.

— Таксама правільна, — Тамкоў хітра ўсміхнуўся. — А ты не падумаў, чаму я наконт старасты пацікавіўся? Мы проста забяром падводу і на ёй прывязём корм. А калі снег ляжа, то і сена навозім.

Яны схаваліся ў хмызняку і хутка пайшлі да старожкі…

А на часовай стаянцы кіпела праца. Вокны ў хатцы партызаны заклалі дошкамі, якія знайшлі тут жа, на гарышчы, усе шчыліны запаклявалі мохам, знайшліся кімсьці раней сарваная з завес дзверы. Дзіркі ў даху былі старанна залатаны.

Грыбаў, які хадзіў з Рогавым адшукваць сена, дакладваў:

— Андрэй Лявонцьевіч! Поўны парадак. Знайшлі цэлы стог. Шкада толькі, што перавезці няма на чым.

— Добра, што знайшлі, — усміхнуўся Тамкоў. — За транспартам справа не стане. Так што можаш не хвалявацца.

Неўзабаве ўся група, усеўшыся ў кружок, пачала абедаць. Потым трэба было накарміць коней, і толькі пасля гэтага Тамкоў сказаў пра галоўнае.

— Сёння ўначы, — гаварыў ён, — трэба наведаць старасту, узяць у яго падводу і каня, адразу ж здзейсніць налёт на склад з фуражом і зернем, а да раніцы быць на месцы.

— Андрэй Лявонцьевіч! А можа, заадно і на дарозе папрацаваць трэба? — прапанаваў Крайнюк.

Тамкоў на секунду задумаўся:

— А што? Гэта, мабыць, ідэя. Ты і Грыбаў вазьміце па міне. Паспрабуем адзначыць наша з’яўленне ў гэтых краях.

Яшчэ не сцямнела, а партызаны на конях адправіліся на заданне. Пад’язджаючы да вёскі, Тамкоў паклікаў Славіна, ціха загадаў:

— Валодзя, пакінь каня і прабярыся да хаты, дзе жывуць нашы знаёмыя. Высветлі абстаноўку.

Славін полем падышоў да плота і, перамахнуўшы праз яго, заскочыў у сад. Пракраўся да хаты, намацаў дзверы, пастукаў. Пачакаў трохі і зноў пастукаў. Нарэшце за дзвярамі пачуліся крокі і голас старога:

— Хто там?

— Дзядуля, адкрыйце. Сёння мы ў лесе сустракаліся.

Рыпнула клямка, дзверы адкрыліся. На парозе ў адной ніжняй бялізне стаяў стары.

— Дзядуля, як у вёсцы? Ціха? Немцаў няма?

— Няма, сынок, няма. Ды што ты стаіш? Праходзь.

— Дзякуй. Мне некалі. Чакаюць. Да спаткання! — і ён знік у ночы.

Уладзімір хутка падбег да Тамкова і, перавёўшы дыханне, далажыў:

— Асцерагацца няма чаго. Можна ехаць далей.

Неўзабаве партызаны спешыліся ля хаты старасты. Сяргей Панчанкаў застаўся з коньмі. Рогаў заняў пазіцыю ля веснічак. Антошын падышоў да вокнаў з боку агароду. Астатнія стаялі ля ганка.

Тамкоў рэзка пастукаў у дзверы. Праз хвіліну пачулася, як рыпнулі дзверы. Хтосьці выйшаў у сенцы і там сцішыўся. Тамкоў яшчэ раз моцна стукнуў кулаком.

— Хто стукае?

— Пан стараста! Адкрыйце. Гэта я — старшы паліцэйскі Тамкоў.

— Які яшчэ Тамкоў? — незадаволена прабурчаў стараста і пачаў адсоўваць завалу. Як толькі дзверы прыадчыніліся, партызаны кінуліся ў сенцы. Грыбаў схапіў старасту за каўнер.

Стараста анямеў ад страху. Ён не сумняваўся, што да яго ўварваліся паліцаі:

— Што вы, хлопцы! Я ж свой. Я і ёсць стараста. Хадзем у хату — дакумент пакажу.

Увайшлі ў хату. Іх сустрэла спехам апранутая перапуджаная жанчына. На печы ляжалі двое дзяцей. Яны таксама не спалі і, атуліўшыся даматканай коўдрай, з трывогай глядзелі на тое, што адбывалася.

Стараста пакорпаўся ў драўлянай скрыні, працягнуў нейкую паперу:

— Вось, глядзіце! Тут і па-нямецку, і па-руску напісана.

Тамкоў хацеў парваць даведку, але перадумаў, склаў яе ў чатыры столкі і сунуў у кішэнь:

— Гэты дакумент мы зберажом для гісторыі, а дакладней, для суда, калі цябе, гада печанага, як здрадніка Радзімы караць будуць па ўсёй строгасці нашых законаў.

Гаспадар яшчэ больш разгубіўся. Нарэшце ён зразумеў, што ў хату прыйшлі партызаны. Жонка заплакала. Тамкоў сеў на крэсла, спакойна працягваў:

— Цябе, як апошняга нягодніка, трэба расстраляць. Скажу па праўдзе, калі ішлі сюды, так і думалі зрабіць. Ды вось дзетак шкада. Таму на першы раз папярэджваем: калі хоць адзін чалавек у вёсцы будзе пакараны за тое, што хто-небудзь з яго сваякоў у Чырвонай Арміі, — гаворка будзе кароткай. Зразумеў?

Стараста згодліва кіўнуў галавой:

— Так-так, зразумеў. Нікога не крану. Клянуся!

— Ты, прыхвасцень фашысцкі, не толькі нікога не кранеш з савецкіх людзей, — умяшаўся Грыбаў, — але нават і не пікнеш, што мы тут былі. Інакш з-пад зямлі дастанем.

Перапуджаны стараста кляўся, што будзе сябе весці лаяльна.

Славіну ўспомнілася нядаўняя гутарка ў лесе са старым і дзяўчынай.

— І не забудзься каня вярнуць людзям, якога як выкуп забраў, — папярэдзіў Уладзімір, падышоўшы ўшчыльную да старасты.

— Добра, добра. Сам адвяду.

— Апранайся, пойдзем у двор! — загадаў Тамкоў.

Жонка старасты павалілася на калені:

— Мілыя, родненькія! Не забівайце яго!..

— Устаньце! Ніхто яго забіваць не будзе. Але вы самі чулі: калі яшчэ асмеліцца шкодзіць людзям, то як шалёнага сабаку прыстрэлім.

Яны выйшлі ў двор, прымусілі старасту запрэгчы ў падводу каня і неўзабаве з’ехалі.

Калі да склада заставалася прайсці зусім трохі, Тамкоў даў каманду спешыцца. Ахоўваць воз і коней было даручана Рогаву і Бартошыку. Усе астатнія байцы асцярожна рушылі далей. Вось паказаліся ўжо абрысы склада. Тамкоў падняў руку. Група спынілася. Камандзір падрабязна, ва ўсіх дэталях растлумачыў, што павінен рабіць кожны ў момант налёту на аб’ект. Царыку і Панчанкаву, Антошыну і Грыбаву трэба было бясшумна прыбраць вартавых. Сам Тамкоў, Крайнюк і Славін, у выпадку неабходнасці, павінны былі прыкрыць сваіх таварышаў агнём з аўтаматаў.

Пасля гэтага байцы пайшлі наперад, непрыкметна для варожых вартавых занялі зыходныя пазіцыі.

Разбіўшыся парамі, чацвёра партызан папаўзлі да вартавых. Відавочна, немцы былі ўпэўнены, што ім нішто не пагражае, па іх звестках, партызанскіх атрадаў у акрузе не было. Адзін з іх, нібы жадаючы дапамагчы Царыку і Панчанкаву, падышоў да партызан амаль ушчыльную і павярнуўся спінай. Момант сапраўды быў удалым, другі немец тым часам знаходзіўся на іншым боку склада.

Панчанкаў першым кінуўся на гітлераўца. Закрыўшы яму анучай рот, ён нанёс дакладны ўдар кінжалам.

Падбегшы, Царык падхапіў вартавога і паклаў яго на зямлю. Складаней давялося Антошыну і Грыбаву. Яны пахваляваліся, перш чым удалося падабрацца да другога вартавога. Але і ў іх усё абышлося добра.

Цяпер патрабавалася як мага хутчэй завяршыць аперацыю. Тамкоў загадаў Славіну бегчы па коней і падводу.

Уладзімір кінуўся да месца, дзе стаіліся Рогаў і Бартошык. Тыя толькі чакалі сігналу. Рогаў ірвануўся на падводзе да склада. Славін і Бартошык ускочылі на сваіх коней і панесліся за ім. Верхавых коней іншых партызан пагналі побач з сабой.

Перад расчыненымі насцеж дзвярамі склада ўжо стаяла некалькі мяшкоў з аўсом. Імгненна пад’ехала падвода. Партызаны ўскінулі на яе трафейны фураж, а заадно паклалі зброю вартавых.

Пакінуўшы пры сабе Славіна і Панчанкава, Тамкоў закамандаваў астатнім байцам неадкладна сыходзіць у лес.

— Майце на ўвазе, — папярэдзіў ён, — роўна праз гадзіну мы падпальваем склад. Калі ж вартавая змена з’явіцца раней, значыць, і пеўня пусцім таксама раней. Таму паспрабуйце ад’ехаць далей.

Рогаў крануў за лейцы. Гружаная падвода хутка пакаціла да расчыненых варот. За ёй паскакалі вершнікі.

Славін і Панчанкаў насілі з двара сена, раскладвалі яго ўздоўж сцен склада, бярэмямі раскідвалі па-над складзенымі мяшкамі.

Тамкоў пазіраў на гадзіннік. Як павольна рухалася мінутная стрэлка! З унутранай кішэні ватоўкі ён дастаў два карабкі запалак, адзін падаў Славіну, друі — Панчанкаву:

— Падпальваць толькі па маёй камандзе. Калі немцы падыдуць раней, то я адкрыю агонь. Гэта таксама будзе сігнал.

Славін і Панчанкаў увайшлі ў склад, вобмацкам прабраліся ў самы канец праходу, да задняй сцяны, і заселі поруч яе ў процілеглых вуглах. Яны вырашылі, што адгэтуль пачнуць падпальваць сена, прасоўваючыся да выйсця.

Тамкоў штохвілінна паглядаў на гадзіннік. Яму здавалася, што спыніўся час, жыццё вакол замерла. «Як там хлопцы? Ці далёка адышлі яны ад вёскі?» — турбаваўся ён, напружана ўзіраючыся ў цемру. Але змена вартавых усё яшчэ не прыходзіла. Ён хацеў ужо ісці ў склад, каб праверыць, ці ўсё гатова ў Славіна і Панчанкава, як раптам пачуў рэзкія галасы. Ішлі немцы. Яны набліжаліся да варот, пра штосьці гучна спрачаліся.

Андрэй Лявонцьевіч слізгануў за тоўсты слуп, паціху адцягнуў затвор аўтамата на ўзвод. «Трэба падпусціць бліжэй, — падумаў ён, — і шаснуць дакладна». Трое фашыстаў з’явіліся перад ім быццам прывіды. Не даходзячы да варот метраў дзесяць — пятнаццаць, яны раптам спыніліся, мабыць, адчулі, што нешта не так.

— Ганс! Курт!? — трывожна крыкнуў адзін з іх, уважліва гледзячы ў бок склада.

«Вартавых кліча», — здагадаўся Тамкоў і, імкліва ступіўшы з-за слупа, націснуў на спускавы курок. Доўгая аўтаматная чарга распарола цішыню. Усе тры немцы як снапы зваліліся на зямлю. Пераканаўшыся, што яны забіты, Тамкоў сабраў іх вінтоўкі і кінуўся да склада. У глыбіні памяшкання ўжо скакалі язычкі полымя. Андрэй Лявонцьевіч крыкнуў:

— Коней выводжу да варот. Скончыце падпальваць — хутчэй да мяне!

Праз некалькі мінут партызаны на конях галопам панесліся даганяць сваіх таварышаў. Ззаду разгараўся пажар. Бушуючае полымя ўжо вырвалася на саламяны дах. У вёсцы пачуліся стрэлы, шум матора.

Тым часам асноўная група байцоў толькі-толькі пад’язджала да лесу. Крайнюк скакаў на кані за падводай і замыкаў рух. Прытрымаўшы каня, ён азірнуўся назад, туды, дзе засталася вёска, і ўсё зразумеў.

— Братцы, глядзіце! Гарыць! Хлопцы папрацавалі на славу. Цяпер трэба ўцякаць яшчэ хутчэй. Па-га-няй!

Партызаны заўважылі, што на ўскраіне вёскі засвяціліся фары аўтамабіля. Аднак было зразумела, што немцы ў першую чаргу кінуцца да склада, які палае, а ўжо потым наладзяць пагоню.

Як толькі заехалі ў лес, групу дагналі Тамкоў і яго памочнікі. Андрэй Лявонцьевіч загадаў спыніцца, паклікаў Славіна:

— Валодзя, міну!

Пакуль Славін выконваў распараджэнне старшага, іншыя партызаны пракапалі ўпоперак дарогі неглыбокую траншэйку. У самую яе сярэдзіну змясцілі міну, а зверху паклалі доўгую жэрдку, якая заняла ўсю шырыню праезнай часткі прасёлка. Байцы хутка засыпалі «сюрпрыз», старанна замаскіравалі ўскапанае месца.

Партызаны зноў ускочылі на коней і адправіліся далей. Тамкоў зірнуў на гадзіннік. Пасля ад’езду асноўнай групы ад склада прайшло роўна дзве гадзіны. Трохі падумаўшы, ён распарадзіўся, каб Славін, Крайнюк і Панчанкаў засталіся на месцы, пры ім, а ўсім астатнім загадаў кіравацца да старожкі.

— Хлопцы! Я вось думаю: а раптам міна не падарвецца! Значыць, ад пагоні не адарвацца. Таму трэба падстрахавацца. Зробім так: вы, — Славін і Крайнюк, — направа, у лес, а я і Панчанкаў — налева. Адкрыем агонь па галаўной машыне. Неабходна вывесці са строю, знішчыць пабольш жывой сілы. У доўгую перастрэлку не ўвязвацца. Наносім удар і тут жа — дай бог ногі. Сустрэнемся на базе, — Андрэй Лявонцьевіч працягнуў Славіну гранату, — трымай! Ты маладзец. Паспрабуй шпурнуць пад перадок.

Але гэтыя падрыхтоўкі аказаліся лішнімі. Неўзабаве далёка ззаду грукнуў выбух, пачулася бязладная стральба.

— Дзеўбанула! — радасна ўсклікнуў Андрэй Лявонцьевіч. — Уначы далей не сунуцца.

Так яно і атрымалася. Да раніцы ўсе партызаны сабраліся на сваёй часовай базе.

Неўзабаве ўсе ў акрузе ведалі, што ў гэтых месцах з’явіліся партызаны.

У групу Тамкова сталі прыходзіць мясцовыя жыхары, байцы і камандзіры, якія ўцяклі з палону. Па сутнасці яна ператварылася ў самастойны атрад. Партызаны дзейнічалі актыўна і ўжо не раз наводзілі паніку сярод акупантаў. Тамкоў быў задаволены. Праўда, у апошні час Андрэя Лявонцьевіча турбавала тое, што ніводная з пяці мін, закладзеных на дарозе, не падарвалася. Горш таго, ніводнай з іх не аказалася на месцы. Немцы адшукалі іх і абясшкодзілі. Аб усім гэтым Андрэй Лявонцьевіч даведаўся з данясення разведчыкў.

«Што такое? — думаў камандзір. — Наўрад ці гэта выпадковасць. А можа, немцы свайго агента ў атрад падаслалі? Магчыма, і так. Тады, напрошваецца пытанне, як яго выявіць?»

Тамкоў вырашыў даць людзям адпачыць адну ноч, а ў наступную зноў замініраваць дарогу.

Дзверы з рыпаннем адчыніліся, і ў зямлянку ўвайшоў Славін.

— Клікалі, Андрэй Лявонцьевіч?

— Так, Валодзя, клікаў. Садзіся, гутарка ёсць.

Славін падышоў да груба збітай лаўкі і сеў.

Тамкоў доўга вагаўся, перш чым даручыць маладому партызану такое адказнае даручэнне. Вядома, у падначаленні Андрэя Лявонцьевіча людзей было дастаткова. Можна была даручыць гэтую справу чалавеку больш вопытнаму. Але Славін падабаўся камандзіру сваёй назіральнасцю, настойлівасцю, кемлівасцю. А тое, што ён малады, разважаў Тамкоў, дык у гэтым трэба бачыць не загану, а, наадварот, — перавагу. Хто падумае, што гэты бязвусы юнак атрымаў сур’ёзнае заданне?

Тамкоў прысеў побач са Славіным:

— Разумееш, Валодзя, бянтэжыць мяне адна штуковіна. Ці невыпадкова налаўчыліся немцы нашы «сюрпрызы» абясшкоджваць. Для таго, каб прамацаць дарогу, раней трэба было пяць-шэсць гадзін, сёння — толькі развіднела і амаль адразу пайшлі нямецкія калоны. Вось я і падумаў, а ці не даведваюцца немцы загадзя, якія месцы мы замініравалі?

— Вы хочаце сказаць, што ў атрадзе з’явіўся здраднік? — здагадаўся Славін.

— Баюся, што так. Таму табе трэба прыгледзецца да тых, хто прыйшоў да нас у апошні час. Неабходна паспрабаваць высветліць, ці не сыходзіў хтонебудзь з байцоў пасля мініравання дахаты, у вёску.

— У маёй групе ніхто не адпрошваўся. Я пагавару з Панчанкавым, Рогавым і Крайнюком, хто ў іх сыходзіў, спытаю.

— Я і сам хацеў іх запрасіць. Але раз ты хочаш заняцца гэтым, то давай, дзейнічай.

Яны схіліліся над картай. Атрымлівалася, што на ўчастку ў дзесяць кіламетраў фашысты на працягу гадзіны паспелі выявіць партызанскія міны і абясшкодзіць іх.

— Андрэй Лявонцьевіч! — бліснуў чорнымі вачамі Славін. — А што, калі нам звузіць круг людзей, сярод якіх можа быць здраднік?

— Як ты хочаш гэта зрабіць?

— Глядзіце! Немцы знялі першыя дзве нашы міны калі? Два тыдні назад. Пасля гэтага і пачаліся нашы няўдачы. Значыць, трэба шукаць шпіка сярод тых, хто прыйшоў да нас незадоўга да гэтага.

— Так, мабыць, твая праўда? — задуменна прагаварыў Тамкоў. — І яшчэ, заўваж, калі на заданне хадзіла адна група, тое ўсё было ў парадку. Значыць, здраднік не трапляў у склад дыверсійнай групы, не быў на інструктажы і не ведаў, на якім участку дарогі будуць закладзены міны.

— Андрэй Лявонцьевіч! Можа, варта ўвесь наш атрад падзяліць на некалькі груп, правесці з кожнай інструктаж асобна і шукаць здрадніка ў той групе, якая не выканае заданне?

— Гэта, вядома, зрабіць можна. Аднак не забывай, што вораг таксама не дурань. Ён можа адчуць небяспеку, стаіцца. Так што пакуль ты асцярожна пачынай работу сярод байцоў.

Славін пайшоў, а Тамкоў выклікаў Антошына і ўручыў невялікі пакет:

— Бяры каня і ўначы адпраўляйся ў атрад. Пошту перадасі асабіста камандзіру.

Антошын тут жа пайшоў рыхтавацца ў далёкі шлях, а Тамкоў зноў засяродзіўся над картай. «Хаваць ад камандавання гэтыя факты нельга, хай пачытаюць», — падумаў ён пра пакет і пачаў адзначаць месцы на дарозе для закладкі новых зарадаў.

Пасля гутаркі з Андрэем Лявонцьевічам Славіну давялося нямала падумаць. Ён непрыкметна праверыў усіх людзей, якія прыйшлі ў атрад да таго моманту, калі немцы ўпершыню знялі міну. Сярод іх аказалася ўсяго чатыры мясцовыя жыхары. Такім чынам, толькі яны і маглі адлучыцца ў свае вёскі. З выхадам на гэту чацвёрку клубок пачаў размотвацца хутчэй. Неўзабаве высветлілася, што двое з чатырох навічкоў, патрапіўшых пад падазрэнне, ніяк не маглі быць датычнымі да здрады. Яны знаходзіліся ў групе Крайнюка. Усе дыверсійныя аперацыі, у якіх яны ўдзельнічалі, прайшлі паспяхова, без якіх-небудзь зрываў. Заставаліся двое: Дубасін, які да вайны быў калгасным бухгалтарам, і Сухота, які таксама да вайны працаваў у калгасе. У першага ў вёсцы жылі жонка і двое дзяцей. У другога — толькі жонка.

Сяргею Панчанкаву Дубасін не падабаўся, і калі Славін падзяліўся з сябрам сваімі меркаваннямі, той упэўнена сказаў: «Калі ёсць шпік у атрадзе, то гэта, па-за ўсякім сумненнем, Дубасін! Ты паглядзі, як ён сябе беражэ, заўсёды ўбаку, асабняком трымаецца».

Славін вырашыў параіцца з Тамковым. Толькі ён падышоў да яго зямлянкі, як пачуў ціхае ржанне. Азірнуўся і ўбачыў, што конна пад’язджае Антошын, а за ім на пышным белым жарабцу — Лапко, былы камандзір атрада. Яны прывязалі коней да дрэва і падышлі да Славіна. Лапко паціснуў Уладзіміру руку:

— Як справы, баец?

— Ідуць… А зараз, калі вы вярнуліся да нас, пойдуць яшчэ весялей.

Увайшлі ў зямлянку. Тамкоў абняў сябра.

— З вяртаннем!

— Не, Андрэй, я ненадоўга. Май на ўвазе: я цяпер — шышка, начальнік штаба брыгады, а прыехаў сюды, устрывожаны тваім лістом. — Лапко зірнуў на Славіна і Антошына: — Што, хлопцы, стаіце? Ідзіце, займайцеся сваімі справамі, а мы з камандзірам пагаворым.

Байцы выйшлі з зямлянкі. Але Тамкоў паклікаў Славіна назад.

— Ён — удзельнік гэтай аперацыі. Ад яго нічога не хаваю, — патлумачыў Андрэй Лявонцьевіч.

— Ну што, давайце пагаворым утрох. Дарэчы, вас хутка назад у брыгаду адклічам. Сюды камандаванне накіроўвае вялікі атрад, які будзе дзейнічаць у гэтых краях да прыходу Чырвонай Арміі. І калі ў вас сапраўды здраднік завёўся, то самі разумееце, пад якую пагрозу ўся брыгада пастаўлена, дый над вашым атрадам навісла сур’ёзная небяспека. Пасты выстаўляеце?

— Вядома. І на далёкіх, і на блізкіх подступах.

— Што распачалі, каб праверыць новае папаўненне атрада?

Тамкоў падрабязна расказаў пра становішча ў атрадзе, а Славін паведаміў пра свае падазрэнні. Лапко ўважліва слухаў, зрэдку паглядаў на карту на стале, потым задуменна пацёр падбародак:

— Так, штосьці трэба прыдумаць.

— А што тут думаць! — Славін устаў са свайго месца. — Давайце накіруем групу на новае заданне, уключым у яе Дубасіна і Сухоту, а потым паглядзім, ці знімуць немцы нашы міны.

Лапко і Тамкоў пераглянуліся. Славін зразумеў, што яго прапанова супадае з меркаваннем начальства.

— Добра! — пляснуў рукой па стале Лапко. — Будзем рыхтаваць аперацыю.

На наступны дзень Тамкоў сабраў у зямлянцы дванаццаць байцоў, сярод якіх былі і падазраваемыя, і пачаў гаворку:

— Таварышы! Прадстаўляю вам таварыша Лапко, начальніка штаба нашай брыгады. Ён прыбыў, каб разам з вамі ўдзельнічаць у вельмі важнай аперацыі.

Падняўся Лапко:

— Камандаванне брыгады вырашыла правесці ў гэтым раёне аперацыю супраць трох фашысцкіх гарнізонаў. Вам загадана ўзмацніць дыверсійную дзейнасць на дарозе. Што для гэтага трэба? — начальнік штаба абвёў позіркам прысутных. — Немцы прывыклі да таго, што дарога мініруецца толькі там, дзе яна праходзіць праз лес. Трэба меркаваць, гэта заўважылі і вы. Дык вось, на гэты раз будзем мініраваць яе проста ў полі, у гэтым месцы, — Лапко ткнуў пальцам у карту. — Тут, як бачыце, дарога ідзе прама, па самым высокім насыпе, а машыны прабягаюць на вялікіх хуткасцях. Міны паставім у чатырох месцах. Адлегласць паміж імі прыкладна па дваццаць метраў. Падрываць будзем з дапамогай магнета, я прывёз іх разам з мінамі. Вас дванаццаць чалавек — па тры чалавекі на адно мініраванне. Ваша задача — дзейнічаць толькі тады, калі з’явіцца аўтакалона. Прычым выбухі трэба праводзіць у такім парадку: першы — у хвасце калоны, а апошні — у галаве. Неабходна, каб усе міны спрацавалі падчас руху машын. Мы разлічваем, што пасля дыверсіі частка аховы з вялікага моста будзе кінута да месца здарэння. Гэтым скарыстаецца група, якую ўзначальваю я. Мы атакуем пакінутых ля моста гітлераўцаў, знішчым мост, што дазволіць надоўга спыніць рух тэхнікі. Завяршыўшы аперацыю, усё сыдзем з гэтай базы да месца новай дыслакацыі атрада.

Затым Лапко стаў інструктаваць падрабязна кожную тройку. Славін быў прызначаны старшым групы, куды ўвайшоў і Сухота. Кіраўніцтва групай, дзе знаходзіўся Дубасін, даручалася Панчанкаву. Антошын і Бартошык узначальвалі дзве астатнія групы.

Байцы разышліся. Лапко і Тамкоў пакінулі толькі камандзіраў груп. Лапко пачакаў, пакуль Андрэй Лявонцьевіч шчыльна прычыніць дзверы, вярнуўся да стала і сказаў:

— Браткі, пра тое, што вы цяпер пачуеце, нікому ні словы. Чуеце? — нікому. Я прывёз міны з «сюрпрызам». Калі немцы пачнуць іх здымаць, яны будуць узрывацца. Таму закладваць будзеце вы самі і нікому іх не паказвайце.

Тамкоў паклаў на стол адну міну, а Лапко падрабязна расказаў, як трэба яе ўстанаўліваць.

— Зразумела? — спытаў начальнік штаба, адсунуўшы ў бок выбуховую прыладу.

Усе ў знак згоды заківалі галовамі.

— Тады разыходзьцеся. Славін і Панчанкаў, застаньцеся на пару мінут.

Антошын і Бартошык выйшлі. Лапко прысеў на лаўку:

— Вам, хлопцы, асобае заданне: з гэтай хвіліны ты, Панчанкаў, вока не спускай з Дубасіна, а ты, Славін, — з Сухоты. Хтосьці з іх адпросіцца перад аперацыяй схадзіць дахаты. Вы павінны асцярожна ісці за імі і высветліць, дзе яны пабываюць, з кім сустрэнуцца.

Уладзімір і Сяргей выйшлі.

Лапко падняўся з лаўкі, падышоў да стала:

— Ну, а зараз давай і мы з табой абмазгуем нашы дзеянні. Табе трэба паслаць групу з трох-чатырох чалавек да моста, пра які мы казалі байцам. Хай пасля выбуху абстраляюць ахову, але ў бой не ўступаюць. Я са сваімі хлопцамі прыкрыю нашых мінёраў. А ты збірай усіх пакінутых людзей, іх набярэцца, па-мойму, чалавек сорак.

— Сорак шэсць, — удакладніў Тамкоў.

— Яшчэ лепш. І рухайся вось да гэтага моста, — Лапко паказаў указальным пальцам умоўны знак на карце. — Да яго пятнаццаць кіламетраў. Трэба што б там ні стала яго падарваць. Берагі там высокія, і работа па аднаўленні зацягнецца надоўга.

— Ясна. Скажы, дзе мы сустрэнемся?

— Сюды вяртацца нельга. Калі немцы падаслалі інфарматара, то ён, па ўсёй верагоднасці, паспеў паведаміць ужо і пра месца знаходжання базы. Немцы, даведаўшыся, што пасля аперацыі мы збіраемся пакінуць гэтыя месцы, вядома, кінуць сюды свае сілы.

— Добра, я яшчэ паспею папярэдзіць людзей.

Лапко, ухваляльна кіўнуўшы галавой, спытаў:

— Цікава, спрацуе наша пастка?

— Патрывай, хутка даведаемся.

Ноч выдалася на рэдкасць непагодлівай. Па верхавінах дрэў гуляў вецер, лютавала завея. Снег сляпіў вочы. Славін ледзь адрозніваў постаць чалавека, які ішоў наперадзе. Хоць і непрыемнае такое надвор’е, але яно спрыяла Славіну. Сухота не бачыў Уладзіміра, не чуў яго крокаў. Яшчэ вечарам ён адпрасіўся ў Тамкова наведаць жонку, развітацца з ёй. Прычына выглядала вельмі ўважлівай. Бо атрад чакаў няблізкі, знясільваючы шлях, і паспрабуй здагадайся, калі з’явіцца магчымасць пабываць дома.

І цяпер, уцягнуўшы галаву ў велізарны каўнер паўкажушка, па калені правальваючыся ў снег, Сухота ледзьве выбіраўся з лесу. Адчувалася, што ён добра ведаў гэтыя мясціны, таму і ішоў па прамой.

Славін быў у ватовых штанах і ватоўцы. Але і такая адзежа не ратавала ад пранізлівага ветру.

Праз некаторы час Сухота выйшаў на дарогу, хвіліну-другую пастаяў, адсопся і адважна рушыў далей. Уладзімір, трохі пачакаўшы, пайшоў за ім. Ісці стала значна лягчэй. Хоць на дарозе вецер намёў гурбы, але пад нагамі адчувалася цвёрдая зямля. Уладзімір ведаў, што да вёскі, дзе жыў Сухота, яшчэ далекавата. Праяўляючы асцярожнасць, ён адпусціў свайго падапечнага наперад і ішоў па яго напаўзасыпаных слядах.

Ішлі доўга, перш чым апынуліся ля павароту, што вёў у вёску. Аднак Сухота не стаў зварочваць з гасцінца і пайшоў прама. У Славіна мацней забілася сэрца: «Чаму не звярнуў? Куды яго панесла?»

Уладзімір ведаў, што наперадзе, кіламетрах у чатырох, ёсць адна вялікая вёска, дзе размясціўся нямецкі гарнізон. «Ці не туды накіроўваецца ён? — падумаў хлопец. — Калі туды, то кулю ў патыліцу і — у лес».

Чым бліжэй яны падыходзілі да вёскі, тым відавочней станавілася, што Сухота ідзе да немцаў. Славін паспеў ужо абдумаць становішча, якое склалася. Ён вырашыў, што будзе лепш, калі Сухота вернецца ў атрад, дзе яго можна дапытаць, а потым усім атрадам судзіць як здрадніка.

Неўзабаве паказалася вёска, і Уладзімір паскорыў крок. Наперадзе зноў намалявалася постаць Сухоты. Славін на хаду дастаў з-пад ватоўкі белы маскіровачны халат, які ўвечары даў яму Тамкоў, нацягнуў на сябе. Зрабіў ён гэта своечасова, бо неўзабаве нечакана пачуўся рэзкі вокрык:

— Хальт! Хенде хох!

Славін зваліўся ў снег і замёр. У гэты момант ён пачуў голас Сухоты:

— Я свой. Я ёсць рускі паліцай. Я — Цёмны. Патрэбен пан обер-лейтэнант Хенікер.

Уладзімір заўважыў, як да Сухоты наблізіліся дзве постаці. Відавочна, абшуквалі. Потым пачулася каманда:

— Форбай. Шнель!

«Ясна! Павялі да Хенікера, — зразумеў Славін. — Нічога, падлюга, ідзі, ідзі. Я цябе тут пачакаю!» Ён адпоўз трохі назад, падняўся, ступіў направа і праваліўся па пояс у гурбу.

Валодзя дабраўся да першага куста, схаваўся за ім. Дарога праходзіла побач, усяго ў некалькіх метрах. Такім чынам, вяртацца назад Сухота будзе тут.

Настрой у маладога партызана падняўся. Яго здагадка аказалася дакладнай. Зараз заставалася дачакацца здрадніка і паглядзець, што той будзе рабіць далей. Доўга затрымлівацца ў немцаў ён не стане: да раніцы трэба вярнуцца ў атрад, а ісці далёка.

Прайшло мінут дваццаць. Славін адчуў, што пачынае замярзаць. Снег паваліў яшчэ гусцейшы, і дарога праглядалася дрэнна, хлопцу даводзілася напружваць зрок да болю ў вачах. Але вось праслізнуў Сухота. Славін прыстроіўся ззаду. Ён думаў, што паліцай па дарозе заверне ў сваю вёску, але гэтага не здарылася.

До світання было яшчэ далёка, калі Сухота падышоў да партызанскай базы. Услед за ім прыбыў і Славін. Але тут усю справу ледзь не сапсаваў начны дазор. Два байцы ў белых маскіровачных халатах, відавочна, не заўважыўшы Сухоты, прапусцілі яго да стаянкі атрада, а перад Славіным выраслі як прывіды.

— Стой! Страляць будзем! — грозна, амаль у адзін голас скамандавалі яны. З цемры адразу ж пачуўся голас Сухоты, які падумаў, што звяртаюцца да яго:

— Я свой. Баец Сухота!

Прыйшлося сябе назваць і Славіну. Адзін з дазорцаў кінуўся на голас Сухоты і прывёў паліцая. Такім чынам здраднік і партызан апынуліся побач пад рулямі аўтаматаў. Сухота пазнаў Славіна, здзіўлена спытаў:

— А ты чаго тут?

— Тамкоў загадаў пасты праверыць, цэлую гадзіну вось гэтых шукаю, — і з напускной злосцю накінуўся на сакрэт: — Вам што — вочы снегам заляпіла ці пасля сну працерці не можаце? Далажу камандзіру, што спіце на пасту. Соладка не будзе.

Нарэшце дазорцы пазналі сваіх і прапусцілі.

У размяшчэнне атрада Славін і Сухота прыйшлі разам. Ці то ад холаду, ці то ад таго, што пачала спадаць нервовая напруга, Уладзіміра працялі моцныя дрыжыкі. Толькі зараз ён зразумеў, як прастыў. Ён не адчуваў ні рук, ні ног, цела стала нейкім чужым, непаслухмяным.

Сухота накіраваўся да хлява, у адной палове якога знаходзіліся коні, а ў другой — абсталявана жыллё. Тут гарэлі чатыры «буржуйкі» і было даволі цёпла. Заваліўся на вялікае бярэмя сена і амаль адразу ж заснуў. А Славін тым часам сядзеў ля распаленай печкі ў штабной зямлянцы, расціраў рукі, імкнучыся трымаць босыя ногі бліжэй да агню, і дакладваў Тамкову і Лапко пра тое, што ўбачыў.

— Так-так! — працягнуў напаўголасу начальнік штаба брыгады. — Цікава, як там Панчанкаў? Куды прывядзе яго Дубасін?

— Пачакаем да раніцы, і ўсё будзе зразумела, — адказаў Тамкоў, працягваючы Уладзіміру алюмініевую конаўку: — На, сябрук. Выпі. Толькі не дыхай, калі глынеш. Гэта — спірт.

— Я не п’ю, — збянтэжыўся хлопец.

— І правільна робіш! Але цяпер трэба. Каб не захварэць.

— Пачакай, вадзіцы зачарпну, — сказаў Лапко і, узяўшы другую конаўку, пайшоў у кут пакоя, дзе стаяў бачок з вадой. — Трымай! Як глынеш, адразу ж запівай. — Лапко, які быў нашмат старэйшы за Славіна, з гаркатой падумаў: «Хлопца даводзіцца вучыць піць спірт!»

Уладзімір зрабіў вялікі глыток і ледзь не задыхнуўся, схапіўся за конаўку з вадой. Яго паклалі бліжэй да печкі, накрылі кажухом. Хлопец адразу ж заснуў.

А раніцай адбыўся суд.

Сухота здзівіўся, калі ўбачыў у штабной зямлянцы гэтулькі народа. Акрамя Тамкова і Лапко тут сабраліся ўсе камандзіры груп.

— Таварыш камандзір! Выклікалі? — спытаў ён, гледзячы на Тамкова.

— Так, выклікаў, і пытанне адно: колькі ж сярэбранікаў заплацілі табе фашысты за здраду?

— Якая здрада? Якія сярэбранікі? Вы штосьці блытаеце, таварыш камандзір! — Сухота стаяў бледны і, як бы шукаючы падтрымкі ў прысутных, па чарзе глядзеў на кожнага. — Не разумею, пры чым тут я?

— Цяпер зразумееш. Пра што ты гаварыў з жонкай мінулай ноччу?

— Пра што гаварыў? З чыёй жонкай? Маёй, ці што?

— Натуральна, — ледзь прыкметна ўсміхнуўся Тамкоў. — Маёй няма ў акрузе, ды і не размаўляла б яна з табой.

Яго ледзь прыкметную ўсмешку Сухота вытлумачыў па-свойму і, заўсміхаўшыся, сказаў:

— Вы што? Не ведаеце, пра што гаворыць мужык, які засумаваў па бабе? Наліла кружку самагонкі, закусіў, і бабу — на ложак павалок.

— Бабу, кажаш, павалок? — перабіў Лапко. — А яе выпадкова не оберлейтэнантам Хенікерам завуць?

Сухота разгубіўся. Ён ашалела глядзеў на Лапко і не мог прамовіць ні слова. Было відаць, што да свядомасці здрадніка дайшоў сэнс таго, што адбываецца, і ён зразумеў, што яго чакае. Да яго ўшчыльную падышоў Тамкоў і, ледзь стрымліваючыся, прагаварыў:

— Ну, што маўчыш, Цёмны? Ці табе нагадаць, дзе і з кім ты сустракаўся?

Сухота зразумеў, што гэта — канец, і, ужо не валодаючы сабой, зваліўся на калені:

— Панове. прабачце, таварышы! Усё раскажу. Я ж нікому шкоды не прычыніў! Спалохаўся… абяцалі жыццё захаваць…

— А вось мы табе не абяцаем. Раскажы суду ўсё: і як здраднікам стаў, і як служыў фашыстам.

Сухота заплакаў. Размазваючы слёзы па твары, пачаў гаварыць:

— Немцы знайшлі ў мяне чырвонаармейскі шынель і сказалі: ці ў паліцыю ўступай, ці расстраляем.

— Дзе ўзяў? — спытаў Лапко.

— Яшчэ ў сорак першым, калі немцы толькі прыйшлі, адзін баец-акружэнец аддаў.

— Так проста і аддаў? Не веру. Круціш штосьці!

— Не, не кручу. за збан малака выменяў.

— Так, кажы далей!

— Ну, што тут далей? І сам не заўважыў, як з мяне даносчыка зрабілі. Мянушку далі — Цёмны.

Да Лапко падышоў Дубасін, штосьці спытаў. Той моўчкі кіўнуў. Дубасін звярнуўся да Сухоты:

— Гэта той баец, які ў Круталевічаў хаваўся?

Пытанне заспела Сухоту знянацку, і ён ледзь не адказаў «так», але тут жа спахапіўся:

— Не ведаю, той ці не той.

Дубасін павярнуўся да Лапко, усхвалявана сказаў:

— Я добра памятаю, як немцы акружылі хату Круталевічаў, вывелі адтуль параненага ў нагу чырвонаармейца, ён моцна кульгаў. Тады ўсіх Круталевічаў: дзеда, бабулю, іх дачку, траіх унукаў і таго пакалечанага немцы за вёскай расстралялі. Людзі казалі, што хтосьці падказаў фашыстам. Аказваецца, гэты прыхвасцень навёў!

Тамкоў спытаў у Сухоты:

— Ты падказаў?

— Не. не, не казаў.

— А ну, набрыдзь, праўду ў вочы рэж, не то горш будзе!

Сухота расплакаўся:

— Таварышы. прабачце. я спалохаўся. крывёй віну загладжу. прабачце, малю вас.

— Адказвай: ты паведаміў пра чырвонаармейца? Толькі не круці! Адно слова няпраўды? — і каюк табе.

Сухота выдушыў з сябе:

— Яны б самі знайшлі, у кожнай хаце ўсё дагары нагамі перавярнулі, зброю шукалі.

— Брэшаш, гад печаны! — умяшаўся Дубасін. — Не лазілі яны ў кожную хату, а адразу да хаты Круталевічаў накіраваліся. — Ён павярнуўся да партызан: — Людзі добрыя! Мне цяпер ясна і іншае. Не прайшло і тыдня пасля расстрэлу чырвонаармейца і гэтай беднай сям’і, як немцы і паліцаі зноў уварваліся ў вёску. Гэтым разам ад іх злачынных рук загінулі два настаўнікі, бухгалтар, тры калгасныя брыгадзіры. Магу цвёрда сказаць, таварышы: тут не абышлося і без гэтага ўблюдка.

Славін і Тамкоў пераглянуліся. Панчанкаў, які ўвесь час уважліва сачыў за Дубасіным, бадай, зразумеў, што перад ім стаіць не варожы лазутчык, а свой чалавек, хоць некалькі і дзіўны на першы погляд, аднак сапраўдны партызан. Сяргей збянтэжана апусціў вочы. Ён цяпер не мог не ўспомніць, як горача пераконваў Уладзіміра Славіна, што калі ўжо і ёсць у атрадзе здраднік, то ім павінен быць гэты падазроны чалавек.

Тамкоў спытаў:

— Сухота! Што ты можаш сказаць?

Той, ледзь выціскаючы з сябе словы, прызнаўся, што Дубасін кажа праўду.

Лапко задаў наступнае пытанне:

— Раскажы, як у наш атрад прабраўся?

— Хенікер загадаў.

— Калі?

— Калі іх машыны пачалі падрывацца. Ён выклікаў і сказаў, каб да вас у атрад пайшоў.

— Як ты даносіў пра тое, дзе міны пастаўлены?

— Пасля мініравання дарогі я заўсёды дахаты адпрошваўся, а ў сапраўднасці да обер-лейтэнанта бегаў.

— Што ты яму гэтай ноччу паведаміў?

— Што будзем мініраваць дарогу і мост знішчым.

— Месцы мініравання паказаў?

— Так.

— Казаў, што атрад пасля аперацыі сыдзе з гэтых месцаў?

— Сказаў, што на злучэнне з галоўнымі сіламі сыдзем.

— Якое заданне атрымаў?

— Ісці з вамі і, як толькі з’явіцца магчымасць, паведаміць пра сябе любому нямецкаму афіцэру.

— Ясна? — Лапко абвёў поглядам партызан. — У каго ёсць пытанні да здрадніка?

Сухота хутка падпоўз да Тамкова:

— Пашкадуеце, далібог, загладжу сваю віну. Выканаю любое заданне. Магу схадзіць да іх, прывабіць сюды, а тут мы іх перастраляем.

— Кінь, поскудзь! У тваёй дапамозе не маем патрэбы. Перастраляем і самі. — Андрэй Лявонцьевіч ботам адпіхнуў у бок Сухоту. — Які будзе прысуд здрадніку?

Усё як адзін адказалі:

— Смерць!!!

Пасля таго як адвялі паліцая, Тамкоў распарадзіўся:

— Збірайцеся, таварышы, у дарогу. Аперацыю правядзём не заўтра ўначы, а сёння.

Усе выйшлі з зямлянкі. Праз гадзіну база апусцела. Лапко з Тамковым параіліся і вырашылі мініраваць дарогу не на тым участку, дзе было запланавана, а зусім у іншых месцах. Неабходнасць у фальшывым нападзе каля вялікага моста адпадала. Значыць, зараз можна было накіраваць галоўныя сілы атрада да далёкага моста, які мае важнейшае для немцаў значэнне.

Калі ўсе партызаны выстраіліся ў калону, стала відаць, у якое грознае баявое падраздзяленне ператварылася за параўнальна невялікі тэрмін група Тамкова. Наперадзе на двух шырокіх сялянскіх простых санях стаялі гатовыя да стральбы трафейныя станковыя кулямёты, у хвасце калоны, таксама на санках, грозна выставіў нос знакаміты «максім». Многія партызаны былі ўзброены аўтаматамі.

Тамкоў выслаў наперад разведку, а ззаду атрада арганізаваў рухомыя групы прыкрыцця. Было вырашана прайсці па дарозе дзесяць кіламетраў, а затым, падзяліўшыся на чатыры групы, зноў сысці ў лес, каб сустрэцца ўжо каля моста.

Да чатырох гадзін раніцы апынуліся ля прызначанага месца.

Усё заляглі і асцярожна папаўзлі да моста. Славіну паўзці заміналі дзве гранаты, і ён адшпіліў іх ад рэменя, рассунуў па кішэнях і пачаў хутка даганяць сваіх таварышаў. Толькі параўняўся з Лапко, як мясцовасць ярка асвятлілася. Камандзір захіліў рукой яго галаву:

— Замры! Ракеты!

Славін ткнуўся падбародкам у снег, а з-пад ілба працягваў глядзець наперад. Пры мігатлівым святле ён убачыў цёмныя парэнчы моста. У гэты момант зусім побач, узбоч, штосьці сыкнула: упала падпаленая ракета.

Уладзімір хацеў было адпаўзці ў бок, але Лапко загадаў:

— Не рухайся!

Ён сарваў са сваёй галавы шапку-вушанку і накрыў ракету. Партызаны ляжалі нерухома мінут дзесяць, пакуль не пераканаліся, што ў размяшчэнні ворага ціха. Відавочна, хтосьці з немцаў ці то пачуў падазроны шум, ці то вырашыў агледзець вакол сябе мясцовасць, запусціў асвятляльную ракету.

У агароджы з калючага дроту было зроблена некалькі праходаў. Засталося толькі чакаць сігналу да атакі. І вось над полем узвілася чырвоная ракета. Адразу ж магутна ўдарылі партызанскія кулямёты і аўтаматы, грымнула «ўра!». Партызаны змаглі падабрацца да варожых пазіцый на блізкую адлегласць. Іх кідок быў настолькі імклівым, што аказаць супраціўленне практычна маглі толькі вартавыя ды немцы, засеўшыя ў двух кулямётных гнёздах. Тыя гітлераўцы, якія выскоквалі з невялікіх драўляных хат, адразу траплялі пад шчыльны агонь наступаючых.

Лапко імгненна ацаніў абстаноўку. Павярнуўся да сваіх і падаў каманду. Байцы ўскочылі на ногі і, паліваючы агнём немцаў, якім удалося прарвацца ў акопы, кінуліся да моста. Лапко, Славін, Панчанкаў з тылу атакавалі кулямётнае гняздо. Праўда, і па іх групе немцы стралялі. Кулі ўспорвалі снег ля самых ног нашых байцоў. Лапко паспеў скокнуць у кювет, а Славін і Панчанкаў зваліліся проста на дарогу. Уладзімір прыпадняўся, з усіх сіл шпурнуў гранату ў кулямётнае гняздо. Раздаўся выбух. Байцы кінуліся наперад. Да немцаў, якія заселі ў акопах, заставалася метраў пятнаццаць. Але ў Славіна аказалася толькі адна граната. Ён крыкнуў Панчанкаву, каб той кінуў сваю гранату, у яго іх было тры, але Сяргей ляжаў на снезе і не варушыўся, выкінуўшы наперад левую руку. Славін падпоўз да яго.

— Што з табой?

Панчанкаў маўчаў. Славін дакрануўся да яго галавы, адчуў, што яна мокрая. Пры святле чарговай ракеты ўбачыў, што рука ў крыві. Славін падсунуўся яшчэ бліжэй да сябра, паклаў на спіну, прыпаў вухам да грудзей. Сэрца не праслухоўвалася. Падпоўз Лапко. Камандзір агледзеў Панчанкава і сказаў:

— Забілі хлопца, сволачы!

Ён ускочыў на ногі, ірвануўся да акопа, але Славін апярэдзіў яго. Уладзімір трапна шпурнуў сваю апошнюю гранату і ўскочыў у кулямётнае гняздо. У гэта імгненне ён заўважыў, што салдат у касцы схапіў вінтоўку і пачаў цэліцца ў яго. Уладзімір адказаў чаргой з аўтамата. Немец, не выпускаючы з рук зброі, асеў на дно акопа. А па драўляным насціле моста ўжо чуўся тупат партызан. Напад завяршыўся паспяхова. Яшчэ дзе-нідзе раздаваліся стрэлы, але падрыўнікі ўжо мінавалі апоры.

Праз некалькі хвілін мост узляцеў у паветра. Партызаны хутка адыходзілі да лесу. Па дакладах камандзіраў груп Тамкоў і Лапко ўжо ведалі, што ў атрадзе сем чалавек забіта, шаснаццаць паранена, трое з іх — цяжка.

Партызаны пахавалі сваіх таварышаў ужо днём, далёка ад месца бою.

А пасля быў працяглы паход па глухіх месцах, былі кароткія сутычкі з акупантамі. Атрад ішоў на злучэнне з асноўнымі сіламі брыгады.