Вам — заданне

Капітан Пётр Мачалаў

Ноч. Мароз. Сцюдзёны вецер паступова заносіў снегам акопы. Два ўжо немаладыя салдаты з трывогай пазіралі ў бок капітана, які стаяў непадалёку. У раскрытым шынялі, без галаўнога ўбору, ён моўчкі глядзеў туды, дзе знаходзіўся праціўнік.

Байцам было холадна, самы час згарнуць самакрутку і, хаваючы яе ў рукаве, зацягнуцца моцным тытунём. Але нельга, побач камбат. Яшчэ, чаго добрага, прабярэ за курэнне на пасту. А назіральнікам знаходзіцца на марозе яшчэ не менш як гадзіну. Адзін з іх ледзь чутна прабурчаў:

— І чаго ён тырчыць тут? Ішоў бы да сябе ў зямлянку. Там, нябось, ад спякоты хоць да сподняга распранайся.

— Не кажы, курыць так хочацца, аж у роце казыча.

— Што праўда, то праўда. Калі ў мяне ў руцэ цыгарка дыміцца, то мне здаецца, што яна нават душу адагравае.

— А яно так і ёсць. Дым жа цёплы, удыхнеш — і ўнутры цяплей становіцца.

— А камбат вось без шапкі, так і прастыць можна. Бач, як нямецкую пазіцыю вывучае, пэўна, заўтра ў атаку загад паступіць.

— Наўрад. Вось атрымаем папаўненне, тады фрыцаў далей папром.

Чырвонаармейцы, вядома, не маглі бачыць твар Мачалава, яго адсутны погляд. У правай руцэ ён сціскаў лісток паперы. Г адзіну назад да яго ў бліндаж увайшоў Грыдзін. Яго стомлены худы твар здаваўся чорным. Ён моўчкі зірнуў на ардынарца. Той накінуў на плечы шынель, нацягнуў на галаву шапку і, узяўшы для чагосьці сякеру, што ляжала на бярэмі дроў ля распаленай печы, выйшаў.

Мачалаў, нібы прадчуваючы бяду, моўчкі глядзеў на камандзіра палка. Той нейкім чужым, надтрэснутым голасам сказаў:

— Пеця, трымайся, браток, бяду прынёс табе!

Ён працягнуў Мачалаву лісток паперы і, нібы апраўдваючыся, растлумачыў:

— Толькі што з дывізіі даставілі.

Мачалаў разгарнуў лісток і напаўголасу пачаў чытаць:

«Як паведамляе штаб партызанскага руху жонка і двое дзяцей Мачалава разам з іншымі жыхарамі вёскі спалены. Гэтыя дадзеныя атрыманы ад партызанскага атрада, які дыслакуецца ў названым раёне».

Вочы Пятра завалакло смугой. Мозг не хацеў успрымаць сэнс прачытанага. Мачалаў яшчэ і яшчэ раз учытваўся ў напісанае, удумваўся ў яго сэнс. А сэрца паўтарала: «Не, не, гэта не пра іх! Гэта нейкая памылка! Урэшце, ці мала Мачалавых у арміі?» Але паступова да Пятра пачало даходзіць, што гаворка ідзе пра яго Таню і дзяцей. Ён успомніў, як яшчэ Тарасаў казаў яму, што высвятляюць лёс яго сям’і. Ох як не хацелася Пятру верыць у тое, што здарылася!

Ён як у трызненні накінуў на сябе шынель і, хістаючыся, пайшоў да пярэдняй лініі акопаў. Апынуўшыся ў размяшчэнні сваёй былой роты, Пётр спыніўся ў траншэі, дзе не было людзей, і падставіў твар марознаму ветру. Думкі былі бязладнымі і панурымі. Пётр разумеў, што ўжо больш ніколі не ўбачыць Таню, не пагладзіць пышныя валасы Юлі, не абніме далікатнае цельца сына, не прыцісне іх да сваіх грудзей. Ад усведамлення гэтага станавілася жудасна, хацелася кудысьці бегчы, крычаць. Мачалаў не бачыў ні салдат, што знаходзіліся ў дазоры, ні камандзіра палка Грыдзіна, які следам за ім прыйшоў у гэту траншэю і, сціскаючы ў руцэ шапку Мачалава, не адважваўся падысці да яго.

Пётр знаходзіўся ў нейкім страшным забыцці. Думкі змяшаліся, і ў памяці ўсплывалі то твары жонкі і дзяцей, то суровая рэчаіснасць нагадвала пра сябе асвятляльнымі ракетамі, кулямётнымі чэргамі трасіруючых куль.

Нарэшце Грыдзін вырашыўся падысці да яго. Ён моўчкі надзеў на галаву Мачалава шапку і толькі пасля гэтага ціха сказаў:

— Пойдзем, Пеця, — і пацягнуў яго за рукаў, — пойдзем.

Мачалаў, нібы ў сне, паплёўся за падпалкоўнікам.

Яны моўчкі ішлі па траншэі, пакуль не набрылі на кулямётнае гняздо. Кулямётчыкі, пазнаўшы камандзіраў, выцягнуліся па стойцы «смірна». Грыдзін скамандаваў «вольна» і, упёршыся нагамі ў процілеглую сценку акопа, вылез наверх. Працягнуў руку Мачалаву:

— Давай сюды. Тут па прамой бліжэй усяго да твайго бліндажа.

Патанаючы па калені ў снезе, яны накіраваліся да бліндажа капітана.

Грыдзін, падаўлены горам Мачалава, якога шчыра любіў і шанаваў, з тры — вогай думаў, як дапамагчы яму, як вярнуць яго да жыцця.

Яны ўвайшлі ў горача напалены бліндаж. Адшукаўшы вачамі пляшку, падпалкоўнік, не здымаючы паўкажушка, плюхнуў з яе ў алюмініевыя кружкі спірту:

— Давай, браток, па звычаі ўспомнім іх. Трымайся і памятай: не ў аднаго цябе гора. Многія страцілі сваіх родных, вакол зямля гарыць — вайна, брат. Мы з табой салдаты, і наш абавязак — помсціць ворагу і гнаць яго з нашай зямлі. Зразумей, цяпер не ў слёзах наша суцяшэнне, а ў смерці ворагаў нашых.

Мачалаў узяў кружку, на яго вачах блішчалі слёзы. Ён ціха, звяртаючыся да жонкі і дзяцей, сказаў:

— Прабачыце мяне, родныя! Не змог я прыйсці вам на дапамогу, але помсціць буду за вашу згубу да апошняга дыхання! — і ён залпам выпіў. Затым нягнуткімі пальцамі чамусьці зашпіліў усе гузікі на шынялі і цяжка апусціўся на самаробную табурэтку, што стаяла ля стала.

— Ты б зняў шынель, Пётр, — прапанаваў Грыдзін. Адчувалася, што падпалкоўнік разгублены і падаўлены. Ён не ведаў, што трэба рабіць, што казаць. Ён спрабаваў дапамагчы Мачалаву распрануцца, але той адвёў яго руку, зняў шынель і павесіў яе на цвік каля ўвахода, пачапіў шапку і вярнуўся да стала. Грыдзін наліў зноў. Па старадаўнім звычаі выпілі тройчы…

А раніцай пачаўся бой.

Мачалаў звязаўся з камандзірам першай роты і загадаў яму флангавым агнём з кулямётаў падтрымаць другую роту, дапамагчы ёй адсекчы варожую пяхоту ад танкаў. Зрабіць гэта было цяжка. Прайшлі тыя часы, калі немцы хадзілі ў атаку на поўны рост, расцягнуўшыся ў ланцугі па ўсім фронце. Цяпер яны трымаліся групамі бліжэй да танкаў, хаваючыся за іх браню.

Чырвонаармейцам не ўдавалася прымусіць ворага залегчы. Танкі ўзмацнілі агонь і, зменшыўшы хуткасць, асцярожна, нібы прынюхваючыся, працягвалі паўзці наперад. Нечакана ў нізкі, глухі гуд танкавых матораў, рэзкіх кулямётных стрэлаў і дроб стрэльбава-кулямётнага агню ўмяшаўся іншы гук. Мачалаў мімаволі ўвагнуў галаву ў плечы — інстынкт самазахавання апярэдзіў свядомасць. Гэта гулі самалёты. Толькі чые яны?

Пётр падняў галаву і з палёгкай уздыхнуў: «Свае!»

Звяно «ілаў» адразу ж узялося за работу. Танкі пачалі кідацца ў розныя бакі. Гэтым скарысталіся артылерысты: адзін за адным успыхнулі тры танкі, і немцы пачалі адыходзіць, пяхота, якая апынулася на адкрытым полі без танкавага прыкрыцця, панесла значныя страты. На белым полі ў шматлікіх месцах чарнелі трупы.

Самалёты, адбамбіўшыся, з ровам разгарнуліся над полем і паляцелі.

Мачалаў адарваў бінокль ад вачэй і выдыхнуў: «Ну, першую атаку адбілі, трэба чакаць другую».

Ён звязаўся з Грыдзіным і далажыў абстаноўку. Той папярэдзіў:

— На іншых участках палка нам з цяжкасцю ўдалося адбіць атаку, так што сіл у фрыцаў дастаткова. Я думаю, што трэба чакаць новую хвалю.

— Я таксама так падумаў, дазвольце рыхтавацца?

І Мачалаў накіраваўся да першай лініі абароны. Толькі ён наблізіўся да траншэі, як па ёй з канца ў канец трывожна пранёсся сігнал: «Паветра!»

Усё бліжэй і бліжэй наплываў цяжкі, густы гул матораў.

— Таварыш капітан, скачыце сюды! — паклікаў Мачалава Чубарук. Яго твар быў у сажы. Старшы лейтэнант вычакаў, пакуль камбат апынецца побач, і растлумачыў:

— Снарад побач разарваўся, вочы засыпала, ледзь працёр.

Мачалаў зірнуў угару і ўбачыў, як да лініі акопаў на развароце падыходзіць шасцёрка «юнкерсаў». Прайшло імгненне, і самалёты з нарастаючым выццём, што рвала душу, пачалі крута пікіраваць на акопы.

Зямля цяжка здрыганулася, і жахлівай сілы выбух разануў слых. Праз секунду ўсё паўтарылася зноў, і неўзабаве выбухі бомбаў зліліся ў цяжкі, аглушальны грукат, які паралізоўваў свядомасць, прымушаючы кудысьці бегчы.

Мачалаў ужо шмат разоў трапляў у такую сітуацыю, і заўсёды дзесьці ў свядомасці ўзнікаў вось такі панічны страх. Праўда, ён навучыўся намаганнямі волі душыць яго, але цалкам пазбавіцца так і не змог. На галаву, за каўнер, паляцелі дробныя камячкі зямлі і снег, па разгарачаным целе пацяклі халодныя струменьчыкі адталай вады. А вакол па-ранейшаму ўсё грукатала, зямля ходырам хадзіла. Здавалася, што гэтаму пеклу не будзе канца. Але вось бамбёжка скончылася, і Мачалаў выбраўся з паўразбуранай нары.

Чуліся крыкі параненых. Побач Мачалаў убачыў байца. Ён стаяў без шапкі, прыпёршыся спінай да цудам захаванай сценкі акопа. У яго з носа і вушэй цякла кроў.

Нечакана Пётр адчуў, што хтосьці цягне яго за рукаў. Азірнуўся — Чубарук, а побач з ім… Вольга Ільінічна Васілеўская. Яна пазнала Мачалава і, хутка набліжаючыся, трывожна аглядала яго:

— Вы паранены, Пётр Пятровіч?

— Не, быццам бы цэлы. — І, павярнуўшыся да Чубарука, загадаў: — Арганізуйце дапамогу параненым. Многіх магло засыпаць, а затым трэба як мага хутчэй аднавіць траншэю, немцы могуць у любы момант зноў у атаку пайсці Чубарук пайшоў, і яны засталіся адны. Вольга Ільінічна дастала з сумкі марлевую сурвэтку і голасам, які не церпіць пярэчанняў, сказала:

— Давайце я вам вытру твар.

— Дзякуй, — збянтэжана прагаварыў Мачалаў.

— Калі ласка, — усміхнулася Васілеўская і спытала: — Пра сям’ю нічога не даведаліся?

Яна ўбачыла, як стомлены, бледны твар Мачалава адразу ж стаў зямлісташэрым, і трывожна спытала:

— Здарылася штосьці?

— Так, яны загінулі.

Нібы расплаўлены свінец паліў у грудзі. Мачалаў адвярнуўся ад Васілеўскай і глуха выціснуў з сябе:

— Спалілі іх немцы, жыўцом спалілі.

Слёзы засцілі яму вочы. Пальцы ўпіліся ў рыхлы пасля бамбёжкі край акопа.

Вольга Ільінічна ледзь стрымлівала слёзы. Чужая бяда ўскалыхнула яе боль, і яна, як ніхто іншы, разумела стан Мачалава.