Вялікія дарогі [пра мінулае]

16. ПАД ЧУЖЫМ НЕБАМ

У Рызе Кастусю прышлося вытрымаць націск з боку нямецкага начальства, якому было-б прасьцей падначаліць беларускі часапіс, паслухмянаму латышу-рэдактару, а ролю беларускага супрацоўніка зьвесьці да перакладніка расейскіх матэрыялаў. Немцы хацелі абмежаваць арыгінальны беларускі матэрыял да чатырох балонак, а рэшту запаўняць перакладной прапагандай. Але Кастусь не згадзіўся быць адно выканаўцам волі чужога Беларусі чалавека. Ён стараўся замяняць накіданыя яму матэрыялы сваімі, з нацыянальнымі тэмамі. Праўда, пару першых нумароў прышлося запоўніць пераважна падсунутымі артыкуламі, у якіх хвалілася Нямеччына зь яе парадкамі. Але Кастусю было сорамна за пачатковыя нумары, і ён пачаў старацца перад начальствам, каб толькі яму аднаму давалася права падбіраць, складаць і рэдагаваць усе матэрыялы.

Патрэбны быў памочнік з добрым веданьнем мовы. Аднаго чалавека з ліку скончыўшых беларускую гімназію ў Рызе было мала, бо той пераважна займаўся карэктурай і ломкай набранага тэксту. Прышлося ўзяць рэкамэндаванага чалавека з выпусьнікоў той-жа беларускай гімназіі. Ён меў годнасьць сьвятара, гаварыў няблага пабеларуску. Але хутка выявілася, што ён досыць няпісьменны, робіць вялікую колькасьць памылак, ды яшчэ займеў намер выціснуць Кастуся з рэдагаваньня часапісу. А дзеля гэтага пачаў пісаць даносы ў вышэйшае кіраўніцтва войскаў Цэнтру, якое зьмяшчалася ў той-жа Рызе, што, маўляў, у часапісе і гэтае няправільнае, і тое памылковае. У Цэнтры не разьбіраліся ў беларускіх справах, і пасьля кажнага даносу сталі прыходзіць адпаведныя лісты ў нямецкі аддзел, які выдаваў часапіс. Пачаліся выклікі да начальства, прышлося тлумачыць, што ўсё зусім ня гэтак, як выглядае з даносу.

Неўзабаве Кастусь прывёз зь Менску новага працаўніка, маладога паэту й добрага знаўцу мовы, Альгерда Собаля. Удалося ўладзіць яго ў рэдакцыі. Але малады сьвятар хутка напісаў яшчэ адзін данос. На гэты раз ён пастанавіў скампрамэтаваць новага супрацоўніка. А.Собаль напісаў для часапіса апавяданьне. Дзеяньне ў ім адбывалася ў Менску яшчэ за савецкімі часамі, у нейкай рэдакцыі, дзе працваў чалавек, што жыў адно даносамі й з гэтае актыўнасьці меў вялікую асалоду. Супраць яго ў апавяданьні Собаля выступае другі чалавек. Канфлікт павернуты так, што даношчык пазбаўляецца пасады й з трэскам выкідаецца з рэдакцыі. Малады сьвятар палічыў, што гэта апавяданьне, - намёк на ягоную даношчыцкую дзейнасьць. Ён схапіў рукапіс і пабег да начальства. Што ён там уводзіў ў ягоныя вушы, нямаведама. Але прыйшоў прыказ: апавяданьне не друкаваць. Кастусь з Альгердам Собалем пастанавілі скіраваць тое апавяданьне ў Менск, дзе яно неўзабаве й было надрукавана.

Аднак гэтае змаганьне ў рэдакцыі ня скочылася. Паступіў новы данос. Але нямецкае начальства ўжо ведала, хто піша. Кастуся паклікаў шэф аддзелу й запытаўся, што той сьвятар робіць у рэдакцыі й ці патрэбен ён ёй. Шэф, відаць, чакаў, што Кастусь будзе рады нагодзе выказацца адмоўна аб тым даношчыку. Але пачуў іншае.

- Хоць прафэсыйнай падрыхтоўкі ён ня мае, але нешта робіць. Калі іншай пасады няма, няхай працуе й далей.

- Я падумаю, - быў адказ.

Але шэф ужо ведаў цану даношчыку, які ўзяўся не за свае справы, і хутка перакінуў яго на працу ў расейскую рэдакцыю падобнага часапісу.

Гэтае ачышчэньне Аўгіевых канюшняў пайшло надта на карысьць справы. З дапамогаю Альгерда Собаля ўсе дружна ўзяліся за працу. Хацелася выдаваць беларускі часапіс, але заходне-эўрапэйскага тыпу. Замест нямецкай прапаганды друкаваліся лірычныя вершы самога Альгерда. Знайшлі на яго балонках мейсца забароненыя ў Менску вершы Ўладзіміра Дудзіцкага «Мы ня хочам быць белымі нэграмі». Былі надрукаваны лірычныя вершы Сяргея Пяюна, Вольгі Таполі і іншых паэтаў. У часопісе была апублікавана скіраваная супраць усялякіх акупантаў Беларусі п'еса Франьцішка Аляхновіча «Круці ня круці - трэба памярці». Часапіс выдаў п'есу й асобай кнігай, тым самым выступаючы супраць забароны беларускіх друкаў у Менску. Не дазволеная для паказу ў Менскім гарадзкім тэатры п'еса Міровіча «Кастусь Каліноўскі» пабачыла сьвет таксама на балонках часапісу. З нумара ў нумар друкаваў тут Франьцішак Аляхновіч свае ўспаміны «Страшны год», у якіх апісаў, як ён хаваўся ад вока акупанта ў Вільні ў 1940-1941 гадох, калі прышлося выдаваць сябе за старога, працаваць на розных фізычных працах і жыць пад іншым прозьвішчам.

Ад Кастуся патрабавалася асаблівых высілкаў, каб ва ўмовах фашыстоўскага тэрору зрабіць часапіс карысным беларускаму адраджэньню. Болей таго, дзякуючы сваёй энэргіі й вынаходлівасьці, ён ператварыў часапіс у зброю супраціву акупантам. Дарма, што яму пагражала сьмерць або высылка ў канцэнтрацыйныя лягеры. Кастусь не баяўся ў прыхованай форме дэманстраваць антынямецкія настроі. Тэматыка часапісу ня мела нічога агульнага з варожай ідэялёгіяй. Ідэямі культурнага адраджэньня былі прасякнуты ягоныя артыкулы пра беларускіх кампазытараў, народную музыку, танцы, мастакоў, тэатр, асьвету. Зьмяшчаў Кастусь артыкулы пра паэзію Ўладзіміра Жылкі, Вацлава Ластоўскага, Уладыслава Галубка, Максіма Багдановіча. Замест недасьціпнага нямецкага гумару часапіс уводзіў народныя беларускія жарты, прыпеўкі, ілюстраваныя мастакамі. Прапагандовы матэрыял паступова быў выціснуты службай роднаму краю, адраджэньню роднай культуры.

Рабочы дзень у рэдакцыі пачынаўся досыць рана. Усе беларускія матэрыялы трэба было слова ў слова перакладаць на расейскую мову й несьці да цэнзара. Ім быў нямецкі вайсковец, які добра ведаў расейскую мову. Зачапіўшыся за добрую пасаду ў Рызе, той немец баяўся страціць яе. Трапіць на фронт ня вельмі ўхмылялася для яго, і ён рабіў усё магчымае, каб затрымацца надаўжэй у Рызе, далёка ад фронту. Тут было досыць паненак і гарэлкі, каб адводзіць душу.

Калі Альгерд Собаль прыйшоў да цэнзара з перакладзенай у расейскую мову нізкай вершаў Уладзіміра Дудзіцкага «Мы ня хочам быць белымі нэграмі», той адразу настарожыўся.

- Якімі гэта нэграмі вы ня хочаце быць? - запытаў ён. - Нэграмі, значыць рабамі іншых людзей. А хіба Нямеччына хоча вас, беларусаў, зрабіць рабамі? Гэта шкодная думка, і я яе не прапушчу ў друк. За яе мяне па галоўцы не пагладзяць. Вершы ня пойдуць, - сказаў, як адрэзаў, цэнзар.

- Ну, дык я перадам іх нашаму рэдактару. Скажу, што цэнзура ня пушчае, - адказаў Альгерд і выйшаў.

Тады да цэнзара пайшоў Кастусь і адразу накінуўся на яго:

- Ад якога часу мы маем тут абаронцаў брытанскага імпэрыялізму? Гэта ён ужо сотні гадоў сьсе кроў з народаў сьвету й марыць аб сусьветным запанаваньні, каб падбіць пад сябе і Нямеччыну і Беларусь. Гэта ён трызьніць аб тым, каб зрабіць нас з вамі сваімі рабамі ці нэграмі. А мы за гэта, выходзіць, яму дзякуй казаць павінны. Ня маем права пратэставаць. Адно ў ногі кланяцца крыважэрнаму Молаху пад брытанскай каронай.

Кастусь у робленым запале сказаў яшчэ колькі словаў у адрас абаронцаў тае кароны. Цэнзар слухаў. Нямаведама, якія думкі былі ў яго. Магчыма ўявіліся, як за памылкі ў цэнзарскай практыцы ён апынуўся ізноў на фроньце, ляжыць у мокрым акопе й праклінае тую хвіліну, калі ён надумаўся абараняць брытанскі імпэрыялізм, і так праштрафіўся з тымі дурнымі «белымі нэграмі».

Раптам цэнзар нібы схамянуўся й выпаліў:

- Добра, я даю дазвол вершам пра белых нэграў. Сьмерць брытанскаму імпэрыялізму!

І ён хуценька падпісаў расейскі пераклад твораў Дудзіцкага. А на разьвітаньне дадаў узьнёслым голасам: «Хайль Гітлер!»

Пасьля тога выпадку дачыненьні Альгерда Собаля з цэнзарам пайшлі як па масьле. Калі ўзьнікалі разыходзіны Альгерд казаў, што пакліча рэдактара, і цэнзар адразу ператвараўся ў рахманую авечку. Цяпер ужо не прыходзілася перарабляць і выкрэсьліваць, як гэта было раней, калі аднойчы цэнзар пакрэмзаў, зьіначыў і страшэнна папсаваў клясычны твор беларускае літаратуры - верш у прозе «Хрыстос Уваскрос» Сяргея Палуяна. Кастусь ня мог дараваць сабе, чаму тады не ўдалося адваяваць Палуянаў твор ад цэнзурнага гвалту. А галоўнае, балела сэрца пазьней, калі бачыў, што дзе-каторыя беларускія выданьні перадрукоўвалі яго з тога скалечанага тэксту ў ягоным часапісе.

На пачатку сакавіка Альгерд Собаль з даручэньня рэдакцыі паехаў у Менск, а па дарозе наведаў Вільню. Потым ён расказваў, як у цёплы веснавы дзень яму добра было ісьці па Вільні й бачыць у тварах людзей і бляску іхніх вачэй адбітак веснавога настрою. У прыродзе ўсё ажывала пасьля доўгае зімовае сьпячкі. Людзі высыпалі на вулкі й радасна спатыкалі воклічамі сваіх знаёмых і сяброў. У прыўзьнятым настроі ішоў і Альгерд. Яму было добра й лёгка ў гэтым горадзе, ён сьпяваў сам сабе вясёлую прыпеўку й нават даў сабе волю зайсьці ў нейкую забягалаўку перакуліць чарку гарэлкі. Яна прыемна абагрэла яго, і яму сталася яшчэ лепей. Тады Альгерд наважыўся адведаць супрацоўніка часапіса, знанага драматурга Франьцішка Аляхновіча. «Можа забяру чарговую частку яго ўспамінаў, - падумаў ён. - Ды аднясу яму чарговы ганарар. Стары цяпер з гэтага толькі й жыве».

Альгерд з прыемнасьцю прыгадаў папярэдняе адведаньне Аляхновіча, калі пісьменьнік з замілаваньнем прывітаў яго ў сваёй гасподзе, частаваў прысмакамі й не забыўся даць адведаць знанае ў Вільні чарнічнае гарэлкі, ад якой потым падкошваліся ногі й круціла ў галаве аж да самае Рыгі. З асалодай прыгадаўшы аб тэй візыце, Альгерд пайшоў у патрэбным кірунку. Праз колькі пакручастых завулкаў ён апынуўся каля дома, дзе адразу распазнаў знаёмыя яму дзьверы. Пастукаў адзін раз, другі... Ніхто не адчыняе. Альгерд пастукаў мацней. За гэтым разам ён убачыў, што з-за фіранкі выглядае жаночы твар. Па абрысу круглаватае галавы ды па сьветлых валасох ён пазнаў Франьцішкаву жонку. Але тая нешта доўга вымярала яго сваім зрокам, хаваючыся за занавескай і патроху адхіляючы яе. Пазнаўшы нечаканага госьця, яна зьнікла. Відаць, пайшла адчыняць. Але ўжо перад дзьвярыма яшчэ стаяла па той бок і пыталася, хто стукае й чаго яму трэба. Нарэшце яна адважылася адчыніць і пусьціць Альгерда. Ён паздароўкаўся й ухапіў жаночую руку, каб пацалаваць. Толькі тады заўважыў, што твар жанчыны быў макраваты й вочы апухлі ад сьлёзаў.

- Даражэнькая, што здарылася, чаму вы гэтак нядобра выглядаеце? - спытаў Альгерд.

Заместа адказу яна павяла Альгерда ў сярэдзіну гасподы, усадзіла ў крэсла.

- Няма ўжо майго Франака! Учора пахавалі. Адыйшоў у лепшы сьвет мой даражэнькі Франучок! Злыя людзі без пары зьвялі яго ў магілу.

І яна залілася горкімі сьлязамі. Ёй цяжка было гаварыць далей. Колькі часінаў прайшло ў маўчаньні. Чуваць было, як стукаў насьценны гадзіньнік. Наплакаўшыся жанчына пачала выкладаць сумныя падзеі апошніх дзён. Трэцяга сакавіка ўвечары драматург, як звычайна, сядзеў пры сваім пісьмовым стале. Ён пісаў далей свае ўспаміны «Страшны год». Нішто, здаецца, не прадракала бяды. Жонка прывыкла да такіх ціхіх гадзінаў творчае працы мужа. Яна часта сядзела каля яго й вязала, або чытала адну са старых польскіх кніг, якімі была ўстаўлена доўгая паліца ў тым пакоі. Яна ўжо адлажыла кнігу, каб ісьці спачываць, як раптам пачула стук у дзьверы. Яна падышла да выхаду й запыталася, хто там. Незнаёмы чалавек назваўся «беларусам». Даверлівы Франьцішак загадаў жонцы ўпусьціць незнаёмага.

Высокі мужчына, у шапцы, з вусамі сьветлага колеру, як увайшоў, адразу падаўся на запросіны гаспадара ў рабочы пакой. Франьцішак прапанаваў яму крэсла. Жонка засталася ў гасьцінай. Раптам яна пачула гучны стрэл. Затым з пакою выбег той-жа чалавек з рэвальвэрам напагатове. Ён скіраваў яго на бездапаможную жанчыну і валявым тонам загадаў:

- Маўчы! А не, дык і табе будзе тое самае!

Ён прабег каля аслупянелай кабеты і ў момант зьнік за дзьвярыма ў цемені ночы. Спадарыня Аляхновіч кінулася ў пакой і ўбачыла Франука ў крэсьле з цурком крыві, што бегла па твары й дасягала ўжо падбародка. Асунуўшыся на крэсьле, Франьцішак яшчэ пасьпеў вымавіць:

- Звані ў паліцыю!

Гэта былі апошнія словы Франьцішка Аляхновіча. За момант твар яго зрабіўся васкова-бледным і нерухомым.

На гэтым сьвеце ня стала выдатнага беларускага драматурга. На пісьмовым стале засталіся раскіданымі лісткі паперы. Гэта былі чарговыя разьдзелы яго ўспамінаў пра страшны год. Беларускі тэатр страціў у яго асобе аднаго са старэйшых дзеячоў, энтузіястага першых тэатральных пачынаньняў яшчэ нашаніўскае пары. Гэта быў беларускі Мальер у поўным сэньсе гэтага слова. Разам з тым, ён быў і першым гісторыкам беларускага тэатру, аўтарам працы «Беларускі тэатр», што была выдадзена ў Вільні ў 1924 г.

З болем у сэрцы Альгерд Собаль памог тады спадарыні Аляхновіч сабраць раскіданыя лісткі тых апошніх успамінаў. Разам з апошнімі рукапісамі Франьцішка Аляхновіча Альгерд прывёз у Рыгу вельмі сумную трагічную навіну...