Вялікія дарогі [пра мінулае]

17. ПАД БЕЛ-ЧЫРВОНА-БЕЛЫМ КОЛЕРАМ

За два гады працы ў Рызе Кастусю прышлося запазнацца з рознымі людзьмі. Сярод беларусаў Латвіі вылучаўся сваёй імпазантнай фігурай палкоўнік Касьян Елізараў, ведамы яшчэ з часоў кароткатрывалай незалежнай Беларусі, калі ён у Менску прамаўляў на Першым Усебеларускім Кангрэсе й быў адным з арганізатараў Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918 годзе. Сталы дыпляматычны прадстаўнік БНР, Касьян Елізараў быў актыўным арганізатарам беларускага культурнага жыцьця ў Латвіі і стаяў на чале Рыскае беларускае гімназіі. Гэта ён прапанаваў на працу ў рэдакцыю Сокала, колішняга беларускага паэта ў Латвіі, які вельмі прыдаўся рэдакцыі. Але ён-жа параіў і тога сьвятара, які хутка выявіў сябе даношчыкам. Елізараў меў назапашаныя за гады багата беларускіх кніг, выпісваў і захоўваў беларускія часапісы. Таму ён быў даволі карысны для рэдакцыі чалавекам. Але знаходзіліся й пустасловы, якія наведвалі час-ад-часу рэдакцыю й крытыкавалі, што і гэта ня так, як трэба, і тое, што друкавалася, нікуды не варта. Быў адзін такі беларускі настаўнік, паважны на выгляд чалавек. Паглядзець на яго, дык іначай, як акадэмікам ці прафэсарам не назавеш. Акуляры на носе, гаварыў, як прарок, што выказвае векавечную мудрасьць. У нейкім часе ён да таго ўнадзіўся хадзіць у рэдакцыю з крытыкай, што ня было адбою. І тады Кастусь рашыў выкарыстаць выпрабаваны мэтад змаганьня. Аднае раніцы, калі той крытыкан якраз быў на вышыні свае чарговае балбатні, Кастусь сказаў яму:

- Дзякуй вам за крытыку. А цяпер да вас просьба: напішыце, калі ласка, артыкул на закранутую вамі сяньня тэму. Будзем удзячныя вам за працу. Ганарар заплацім яшчэ большы, чым звычайна. І наагул запрашаем вас да супрацы.

Чалавек з вучоным выглядам даў згоду. Не пазьней наступнага тыдня ён абяцаў прынесьці артыкул. Але ў рэдакцыі яго не пабачылі праз тыдзень, праз месяц. Адно дайшлі чуткі, што ў школе, дзе ён працаваў, больш не крытыкаваў часапіс. Маўчаў, як вады ў рот набраўшы. Такі мэтад змаганьня з балбатунамі й пазьней даваў найлепшыя вынікі.

У Рызе ў той час жылі гадаванцы беларускіх школаў у Латвіі, што былі як у самой сталіцы, так і ў беларускіх раёнах Латгаліі. Пры Дэпартамэньце асьветы працаваў рэфэрэнт, мастак з дыплёмам Рыскае мастацкае акадэміі. Ён рабіў усё, каб неяк палегчыць справу беларускага школьніцтва ва ўмовах акупаванае Латвіі. Латышскія шавіністы гатовыя былі зьнішчыць кажную праяву культурнага самавыяўленьня нелатышскіх нацыянальнасьцяў. Ахоўная паліцыя часта пад выглядам барацьбы з партызаншчынай нішчыла цэлыя паселішчы й вёскі. На Дзьвіншчыне «Латвія для латышоў» - гэтыя словы сталіся дэвізам латышскіх нацыяналістаў, апраўданьнем іхняга разбою ў дачыненьні да беларусаў Латвіі.

Цяжка было не адно беларускай інтэлігенцыі, але й беларускім сялянам, якія цярпелі перасьлед ад мясцовай улады. Зь іх пераважна й набіраліся працоўныя каманды для адсылкі на працу ў Нямеччыну.

Аднак, калі ўлетку 1944 году зь Менску прыйшоў кліч ехаць на Другі Ўсебеларускі Кангрэс, беларусы Латвіі вылучылі колькі сьведамых дзеячоў, якія паехалі дастойна рэпрэзантаваць і гэтую этнаграфічную частку Беларусі.

Паехаў у Менск і Кастусь з Альгердам Собалем. У цягніку Кастусь думаў аб тым, як немцам сталася крута, бо яны ўжо страцілі ўсю заваяваную Ўкраіну ды беларускую Смаленшчыну з Браншчынай. А цяпер пайшлі на ўступкі. Немцы дазволілі цяпер утварыць нешта падобнае на ўрад - Беларускую Цэнтральную Раду з Прэзыдэнтам Радаславам Астроўскім. Ведама, жыць Радзе заставалася ўсяго колькі дзён, бо чырвоныя ўжо каля Бабруйску й Барысава. Хоць гэта й была гульня перад пагібельлю, усё-ж цікава паглядзець, што з гэтага будзе.

27 чэрвеня 1944 году будынак Беларускага сталічнага тэатру быў упрыгожаны бел-чырвона-белымі сьцягамі. Над галоўным уваходам вісела прыгожа выкананая Пагоня. Каля тэатру ганаровую варту трымалі курсанты Беларускай афіцэрскай школы. Пасьвяточнаму ўбраныя ўдзельнікі Кангрэсу падыходзілі да стала мандатнай камісыі, дзе атрымоўвалі мандат, які пацьвярджаў, што такі чалавек зьяўляецца дэлегатам Другога Ўсебеларускага кангрэсу ад такой ці іншай акругі. Побач з дэлегатамі Гэнэральнай акругі Беларусі, Беласточчыны, Горадзеншчыны, Віленшчыны, былі й дэлегаты з прыфрантовай акругі, ды нават з-за тога боку фронту. Апошнім прышлося прайсьці праз лінію агню й зьявіцца на Кангрэс абшарпанымі ды змучанымі. Але й яны былі ня меншымі энтузіястамі ідэі адраджэньня беларускае дзяржаўнасьці.

Дэлегаты рана запоўнілі тэатральную залю. А восьмай гадзіне распачалося паседжаньне. Прэзыдэнт БЦР Радаслаў Астроўскі абвясьціў Кангрэс адчыненым. Былі абраны Прэзыдэнт Кангрэсу, два яго заступнікі й два сакратары. Прымаецца павестка дня. У прэзыдыюме Кангрэсу быў удзельнік Першага Ўсебеларускага Кангрэсу дваццаць шэсьць гадоў таму назад. Ён гаворыць аб тым гістарычным Кангрэсе й выбранай ім Радзе, якая абвесьціла 25 Сакавіка 1918 году незалежнасьць Беларусі. Прамоўца ўспамінае тых, хто быў душою Першага Кангрэсу й аддаў жыцьцё за незалежнасьць Бацькаўшчыны. Прапануе ўшанаваць памяць загінуўшых. Усе ўстаюць і ціха стаяць хвіліну. Пасьля ўдзельнікі Першага Кангрэсу запрашаюцца ў прэзыдыюм. Слова для справаздачы даецца Радаславу Астроўскаму. Ён гаворыць пра палажэньне беларусаў пасьля Першага Ўсебеларускага Кангрэсу. «Рыскі трактат разрэзаў жывое цела Беларусі крываваю мяжою. Ліквідацыя Беларускае Сялянска-Работніцкае Грамады на захадзе, расправа з так званай нацдэмаўшчынай на ўсходзе пазбавілі наш народ сілы, - распавядае прамоўца. - У цяжкіх умовах выпала мне ўзяцца за ўтварэньне Беларускай Цэнтральнай Рады. Наш народ рабуюць і паляць нашы вёскі бандыты рознага колеру. Пачуцьцё абавязку перад народам, абавязку службы яму ў найбольш цяжкія часы й крытычную хвіліну змусілі мяне ўзяцца за ролю Прэзыдэнта Беларускай Цэнтральнай Рады. Пры гэтым я прыняў гэтыя функцыі да скліканьня Другога Кангрэсу... На гэтым я як Прэзыдэнт і Беларуская Цэнтральная Рада складаем свае паўнамоцтвы перад Кангрэсам. Далейшы лёс Бацькаўшчыны - у вашых руках, гэта значыць у руках самога народу: або наш народ застанецца ў гэтую адказную хвіліну пасыўным і перастане існаваць як нацыя, або ён здолее скансалідаваць усе сілы супраць ворага й пераможа, займаючы пачэсны пасад сярод вольных народаў Эўропы...»

Радаслаў Астроўскі скончыў сваю прамову й сышоў з трыбуны. Пачаліся выступы з ацэнкаю дзейнасьці Рады. Закончылася абмеркаваньне апрабатаю дзейнасьці Рады й выбарам на чале яе Радаслава Астроўскага. Бурныя воплескі пацьвердзілі аднагалоснае галасаваньне. У канцы дзённага паседжаньня дэлегаты заслухалі рэфэрат аб расейска-польскіх дагаворах аб Беларусі й аб неабходнасьці іх скасаваньня. Рыскі трактат 1921 году быў раскрытыкаваны, як найвялікшае злачынства ў дачыненьні да беларускага народу. Дагаворы й пастановы, зробленыя чужымі рукамі, абвяшчаліся «праўнымі» ланцугамі на целе Беларусі.

На другім паседжаньні быў заслуханы рэфэрат аб канчальным разрыве Беларусі з Масквою. Нарэшце, прымаецца рэзалюцыя Другога Ўсебеларускага Кангрэсу. Яна вызначыла правільнай гістарычную пастанову Рады Беларускай Народнай Рэспублікі, якая на сваім сходзе 25 Сакавіка 1918 г. Трэцяй Устаўной Граматай вырашыла аб канчальным разрыве Беларусі з Масквою й расейскай дзяржавай у ва ўсіх яе формах. Рэзалюцыя пацьвярджала, што Беларускі народ ніколі ня вызнаваў, ня вызнае і ніколі ня прызнае ў будучыні за форму сваёй дзяржаўнасьці накіненую яму форму БССР.

Рэзалюцыя таксама паведамляла ўсім народам і ўрадам, што голас Масквы й СССР у беларускіх справах ня мае праўнай сілы й што створаныя Масквой нібыта беларускія ўрады ня маюць ніякіх праўных кампэтэнцыяў, бо не вызнаюцца Беларускім народам. Таму ўсе ўмовы ці аднабаковыя пастановы ўрадаў СССР, былой Польшчы й эміграцыйнага ўраду Польшчы, што датычаць тэрыторыі Беларусі й беларускага народу, якія былі зробленыя раней або будуць зробленыя ў будучыні, - усе яны Другім Усебеларускім Кангрэсам абвяшчаюцца ня маючымі ніякай праўнай сілы. Ня будуць мець сілы й усялякія іншыя спробы падзелу Беларусі з боку іншых дзяржаваў і народаў.

Пасьля перапынку, Кангрэс ушаноўвае памяць беларусаў, што аддалі жыцьцё за вызваленьне Бацькаўшчыны. Усе прапяялі гімн «Мы выйдзем шчыльнымі радамі» пад акампанімэнт аркестра. Прэзыдэнт Кангрэсу прамаўляе разьвітальную прамову. Ён заканчвае воклічам: «Жыве Беларусь!» Гучным рэхам прагучаў голас больш тысячы дэлегатаў, якія, як адзін, адказалі голасна: «Жыве Беларусь!»

З прыўзьнятым настроем вяртаўся Кастусь з Кангрэсу да дому сваёй маці ў Менску. Яму падабалася, што на Кангрэсе ўсе гаварылі толькі на роднай мове. Ад аднаго ўдзельніка Першага Кангрэсу ён чуў, што тады многія дэлегаты гутарылі і выступалі па-расейску. А цяпер была чутна адно беларуская мова і ў выступленьнях, і ў гаворках у кулуарах.

Кастусь, як і ўсе дэлегаты, ведаў, што ўтрымацца перад наступам Савецкае Арміі не ўдасца ні немцам, ні тымбольш Беларускай Краёвай Абароне. Дні Менску пад сьцягам бел-чырвона-белага колеру былі ўжо зьлічаны. Але важна было выкарыстаць нагоду яшчэ раз пацьвердзіць сходам прадстаўнікоў народу правільнасьць і жывучасьць пастановаў Першага Ўсебеларускага Кангрэсу. Пэўна-ж, так думаў і Радаслаў Астроўскі, прымаючы перад гэтым кіраўніцтва Рады толькі часова. Нездарма-ж, немцы не адразу дазволілі склікаць Другі Кангрэс, як вышэйшы голас беларускага народу. А Кангрэс ясна даў зразумець, што акупанты не кампэтэнтныя вырашаць пытаньне, хто і ў якой форме будзе кіраваць Беларусьсю й што гэта - справа выключна беларускага народу. Другі Кангрэс, бязумоўна выклікаў уздым нацыянальнае сьведамасьці й абудзіў надзеі на адраджэньне беларускай дзяржаўнасьці.

Па дарозе дахаты Кастусь сустрэў свайго знаёмага, да вайны настаўніка, а некалі яшчэ ўдзельніка літаратурнае студыі пры «Маладняку» ў Доме пісьменьнікаў. Цяпер яго было амаль не пазнаць. Яго высокую статную фігуру прыгожа аблягаў вайсковы мундзір. На плячох пагоны афіцэра, а на жоўта-зялёных рукавох кідаліся ў вочы знакі Беларускай Краёвай Абароны. На пытаньне, што ён будзе рабіць, калі сюды прыйдуць чырвоныя, ён упэўнена адказаў, што з боем пойдзе на Захад. І тады Кастусю сталася зусім адчувальнай тая сіла, якая пры іншых умовах магла-б тварыць цуд. Сіла гэтая - адданасьць свайму народу, усьведамленьне абавязку перад Бацькаўшчынай.