Ніколі не забудзем

1

Наша сям'я жыла ў Барысаве, на Рэспубліканскай вуліцы, у сваім уласным доміку, які потым згарэў. Сям'я была вялікая: бацька, маці, брат Стась дваццаці гадоў, Уладзік семнаццаці гадоў, замужняя сястра і яе муж Пеця, малодшая сястра Ядзя, якая потым зрабілася партызанскай сувязной. Мне тады было дванаццаць год, я быў піянер.

Пеця працаваў інжынерам на запалкавай фабрыцы. Калі прыйшлі немцы, ён кінуў работу, звязаўся з падпольшчыкамі і стаў ім дапамагаць. Да прыходу немцаў ён быў інструктар радыёгуртка, таму ў нашым доме мелася некалькі вельмі добрых радыёпрыёмнікаў. Пеця пераканструяваў іх і пераправіў у раён Гнюта, дзе тады пачалі арганізоўвацца першыя партызанскія атрады. Сабе ён пакінуў адзін маленечкі радыёпрыёмнік, які быў не большы за тую шкатулку, дзе мама хавала розную дробязь для шыцця. Гэты прыёмнік вельмі лёгка было схаваць і замаскіраваць. Пеця трымаў яго ў склепе.

Мы часта слухалі Маскву. Але гэта было вельмі небяспечна. Недалёка ад нас стаялі эсэсаўцы. Яшчэ горшыя былі нядобрыя суседзі — здраднікі. Яны сачылі за кожным нашым крокам. Асабліва падазроным было тое, што Пеця нідзе не працаваў. Ён быў звязаны з партызанскімі групамі ў раёне Камёнкі і возера Палік і перапраўляў туды зброю. Уся сувязь партызан гэтага раёна з горадам адбывалася праз Пецю.

Відаць, немцы сёе-тое пранюхалі і аднаго разу ўваліліся да нас. Звычайна наш прыёмнік знаходзіўся ў склепе, завалены рыззём і леташняй прарослай бульбай. Але ў гэты дзень Пеця чамусьці перанёс яго ў хату і павесіў у коміне. Не паспеў ён адысці ад печкі, як уварваліся немцы. Яны сталі пытацца пра партызан, пагражалі ўсіх нас расстраляць, потым зрабілі вобыск ва ўсім доме. Нічога не знайшоўшы, яны выйшлі. Але мы адчулі, што небяспека набліжаецца.

2

Мае браты, Стась і Уладзік, служылі шафёрамі на запалкавай фабрыцы. Яе ўзарваць не паспелі, і яна цяпер працавала на немцаў. Усім было крыўдна і сорамна, што прыходзіцца працаваць на немцаў. Але пакуль што для нашай сям'і было выгадна мець двух чалавек на службе ў немцаў. Можа, таму немцы ў часе вобыску нас і не забралі.

Але Стась нарэшце не вытрымаў і рашыў уцячы да партызан. Параіўшыся са сваімі, ён пайшоў да дырэктара фабрыкі Рымера і стаў прасіцца, каб ён дазволіў паехаць на машыне за горад дастаць прадуктаў. Рымер сказаў, каб Стась і яму прывёз сала, і адпусціў яго. Стась паехаў, не заязджаючы дадому, але мы ведалі, што ён не вернецца, па дарозе ўзарве машыну і пойдзе пешшу да партызан.

А на другі дзень маці ўварвалася ў кабінет да Рымера і пачала галасіць, што сын яе не вярнуўся і што людзі гавораць, быццам яго забілі партызаны за тое, што ён служыў у немцаў.

Хутка выявілася, што машына ўзарваная, і ўсе загаманілі, быццам Стася забілі партызаны.

Нам стала крыху лягчэй. Тым болей што Уладзік старанна вадзіў машыну, і нават Рымер быў ім задаволены. Так мы пражылі ўсю зіму.

Увесну 1942 года прыйшоў да нас хлапчук у кажушку і лапцях. Ён падаў маме запіску, падпісаную Стасікам. Мама пачала адмаўляцца, гаварыць, што Стась забіты партызанамі, і нават заплакала. Але мне хлапец спадабаўся, і я адразу паверыў, што ён не шпіён. Калі прыйшоў Пеця, тады і мама паверыла.

Стась пісаў, каб мама і я прыйшлі да яго ў Белыя Лужы, што завядзе нас гэты хлапчук, іх сувязны. Прасіў яшчэ медыкаментаў і махоркі.

Назаўтра мы трое рознымі шляхамі выйшлі за горад і сустрэліся ва ўмоўленым месцы. Наш праваднік увесь час ішоў паперадзе моўчкі, сур'ёзны. Ён быў старэйшы за мяне гады на два, і я глядзеў на яго з павагай: ён жа выконвае важныя даручэнні! Запіску ў атрад Пеця перадаў не маме і не мне, піянеру, а гэтаму хлопчыку.

Па дарозе ніхто не спыняў, але было страшнавата. Сувязны павёў у абход Белых Луж, праз лес. Потым спыніўся і стаў прыслухоўвацца. Мы пачулі шорах, і з-за дрэў выйшлі пяць чалавек з аўтаматамі. Сярод іх быў і наш Стась.

Мама кінулася цалаваць яго і заплакала.

— Не плач, мамаша,— сказаў адзін партызан,— мы тут жывём добра. Знойдзецца і для твайго меншага хлопца работа.

Я ўзрадаваўся, пачуўшы гэтыя словы.

Сярод партызан быў адзін старэйшы, няголены чалавек, якога называлі Сяляннікавым. Наш праваднік падаў яму пісьмо ад Пеці. Тут я даведаўся, што сувязнога завуць Міша Паўловіч, што сам ён з Белых Луж. Ён мне вельмі спадабаўся, і я хацеў быць такім жа сувязным, як ён.

Сяляннікаў падышоў да мяне і адвёў убок. Я не чакаў, што хутка прыступлю да справы.

— Ты, мусіць, есці хочаш,— сказаў ён,— зараз цябе і маці накормім.

Я маўчаў. Мне хацелася хутчэй даведацца наконт сувязной работы.

— Адпачнеш і пойдзеш з маткаю ў горад. Яна там застанецца, а табе будзе заданне.

Я пачырванеў і сказаў:

— Пакет я добра схаваю. Мне Пеця паказваў, як рабіць.

Сяляннікаў засмяяўся.

— Гэта добра, што Пеця паказваў, але цяпер ніякага пісьма табе не дадзім. Скажаш Пятру, каб ён арганізоўваў і накіроўваў да нас моладзь. I няхай ваш Уладзіслаў прыязджае. Хопіць яму гуляць па Барысаве. Запомніш?

— Тут і запамінаць няма чаго,— пакрыўдзіўся я.

Але Сяляннікаў прымусіў мяне паўтарыць загад слова ў слова.

— Можа, вы дасцё мне які-небудзь пакецік? — усё-такі папрасіў я.

— Калі пойдзеш назад, Пётр дасць табе пісьмо.

— А дзе я вас убачу?

Сяляннікаў весела пастукаў мяне па плячы.

— А ты маладзец! Будзеш добры кур'ер. Праўда?

— Буду.

Тут мы дагаварыліся, што праз два дні апоўдні мы сустрэнемся на гэтым самым месцы, каля бярозавага цурбана. Калі тоўсты канец будзе ляжаць так, як цяпер, то можна ісці далей па сцежцы, калі ж будзе павернуты ў другі бок, то трэба ісці да Белых Луж. Апрача пісьма я павінен прынесці бінты, ёд і табак.

Ідучы назад, мы з мамай пераначавалі ў Белых Лужах, бачылі там Мішу і без перашкод прыйшлі дадому.

На другі дзень я з пісьмом ад Пеці зноў адправіўся ў Белыя Лужы. У руках у мяне быў лубяны кошык, у ім бінты, ёд, табак, а потым — рыззё, печаная бульба, хлеб. Пісьмо, згорнутае ў маленькі камячок, прымацаваў да голага цела.

Падыходжу да Белых Луж і сустракаю вартавога. Чаго ён тут? Учора яго не было.

— Вогін? — пытаецца ён.

— Дорф, дорф,— кажу я.— Нах гаўзе.

Ён мяне прапусціў. Калі я стаў уваходзіць у вёску, то ўбачыў, што там далёка стаяць у дзве шарэнгі мужчыны, перад імі — кулямёт і немцы. Я пасунуўся ўбок, ды па-за хатамі, агародамі выбраўся з вёскі ў лес. Там сустрэў Сяляннікава і перадаў пасылку і пісьмо. Але ў атрадзе мне пабываць не прыйшлося. Сяляннікаў даў мне другое даручэнне, і я зараз жа адправіўся назад. У Белых Лужах немцаў ужо не было. Яны дапытваліся, дзе партызаны, настрашылі людзей, кагосьці арыштавалі і паехалі. Я пераначаваў у Белых Лужах і назаўтра прыйшоў дадому.

Тут я даведаўся, што маму арыштавалі. Пеця дома не начаваў. У мамы дапытваліся пра Стася. Відаць, нехта нешта пранюхаў і данёс. Але мама казала адно: сына забілі партызаны за тое, што ён служыў у немцаў. I маму выпусцілі. Аднак мы адчувалі, што за нашым домам пільна сочаць. Нас хацелі захапіць з партызанамі. Але і мы сачылі за паліцэйскімі шпіёнамі. Калі зрабілася ўжо зусім небяспечна, прыйшоў наш знаёмы Міша з пісьмом ад брата: усім нам пакінуць горад як мага хутчэй...

3

Лёгка сказаць: усёй сям'ёй выехаць, калі за намі ўвесь час сочаць! Доўга раіліся, як перахітрыць нямецкіх сабак. Нарэшце мама прыдумала такі план, які нават Пеця ўхваліў.

Мы пачалі рыхтаваць дровы на зіму. Куплялі воз, другі, адчынялі вароты — хай усе бачаць. Сена вязём для каровы, свінню гадуем. Суседзі глядзяць і зайздросцяць. Маці пачала прыбіраць хату, расчыніла ўсе вокны, мые іх, а падлогу шаруе гарачай вадой. Бацька беліць кухонную печку. Уладзік або Пеця страху папраўляюць, стукаюць малатком на ўсю вуліцу.

— Чаго гэта вы так прыбіраецеся? — пытаюцца суседзі.

— На вяселле едзем, а потым маладыя да нас прыязджаюць. Яны будуць у нас жыць, пакуль знойдуць сабе кватэру.

Уся вуліца пра гэта ведае. Ведаюць і паліцэйскія. Уладзік на машыне прыязджае, возіць маму на рынак, катае нас. Зусім шчаслівае жыццё.

Нарэшце прыйшоў дзень ад'езду. Мама звярнулася да суседкі:

— Паглядзі за нашым домам. Карову падоіш. Свінню пакорміш. Прыедзем з маладымі — ты першая госця будзеш.

Пад'ехаў Уладзік з машынай. Уся наша сям'я весела размясцілася ў ёй. У мяне ў руках гармонік. Мы пакацілі з горада, пакінуўшы ўсю нашу маёмасць і гаспадарку.

4

Я ўжо сапраўдны партызан, або, лепш сказаць, партызанскі кур'ер. Маю сваю клічку: Мальчык. Ад нашых зямлянак да Барысава сорак пяць кіламетраў. I гэты шлях мне прыходзілася пераадольваць многа разоў.

Ідзеш ноччу па бальшаку. Вакол ціха і спакойна, але напружанне надзвычайнае. Усё здаецца, што нехта сочыць за табой. Вось там павінна быць нямецкая застава. Я зварочваю з дарогі і праз балота абыходжу яе. Падыходжу да горада, прабіраюся па знаёмых мне завулках да дома Папекава Гогі, перадаю яму лістоўкі і мокрую ад поту запіску Сяляннікава. Але начаваць у сваім родным горадзе небяспечна, і я зараз жа адпраўляюся назад. Паспаць я магу дзе-небудзь у полі ці ў лесе.

Пасля кожнага паходу мне даюць некалькі дзён адпачынку. Я скідаю свае лапці і рваную світку і бадзяюся па зямлянках. Атрад ужо быў вялікі і рыхтаваўся да сур'ёзных аперацый. Перадаваць партызанскія пакеты зрабілася для мяне справай звычайнай.

Аднаго разу, у лютым месяцы, выклікае мянё камандзір і кажа:

— Вось што, Віця, мы дамо табе падводу, паедзеш у горад і прывязеш адтуль пішучую машынку.

— Я, можа, і так як прынясу.

— Не данясеш: яна грувасткая і цяжкая.

Мы распаролі хамут, напхалі туды лістовак і зноў зашылі. Потым запрэглі ў санкі каня, і я паехаў. Доўга еду па снежных глухіх дарогах. Прыехаў у горад, на вуліцу Розы Люксембург. Там жыве жонка нашага партызана Адамовіча. Заехаў у двор, дастаў лістоўкі, перадаў пісьмо і атрымаў машынку. Закапаў у сена і паехаў назад. Пры выездзе з горада спыніў мяне нямецкі вартавы і спытаў, куды я еду. Я спакойны, а ўсярэдзіне ў мяне ўсё дрыжыць.

Пачаў тлумачыць:

— Дахаты еду. У вёску Сорская. Мутэр кранк — у бальніцу адвёз.

Немец паверыў і адпусціў. Калі я прывёз машынку, то ўсе хвалілі мяне, нават падкідалі. Машынку перадалі брыгадзе «Смерць фашызму».

Такім самым чынам я прывёз яшчэ шэсць вінтовак і пяцьсот патронаў, якія дастаў для нас сувязны Аляксееў.

Але бывалі і непрыемнасці. Так, 3 сакавіка 1944 года я пайшоў у горад, каб перадаць пісьмо сувязному Анохіну Віктару. Перадаў пісьмо, пад'еў і застаўся начаваць. Раздзеўся, накрыўся і пачаў драмаць. Раптам чую — пад'ехала машына і спынілася ля дома. Я ўсхапіўся і выскачыў праз акно ў агарод. Бегчы далей баюся, бо я белы, у адной бялізне. Схаваўся, сяджу, дрыжу ад холаду і ад страху. Эсэсаўцы ўвайшлі ў дом, усё ператрэслі і, нічога не знайшоўшы, паехалі. Я вярнуўся ў хату, адзеўся і выбраўся з горада.

5

У тым жа сакавіку была ў мяне яшчэ адна непрыемнасць. Камандзір, даючы мне пакет, сказаў:

— Берагчы! Разумееш? Берагчы!

— Разумею,— адказаў я, хоць не разумеў, чаму гэтае даручэнне важнейшае за іншыя. Па-мойму, партызанскія пакеты заўсёды важныя.

Але ў гэты раз, на ўсякі выпадак, мяне азнаёмілі са зместам пакета: атрад пераходзіў на другі бок чыгункі. Можа, таму я і папаўся, што адчуваў вялікую важнасць справы і меў не такі спакойны выгляд, як заўсёды.

Ля ваеннага гарадка мяне спыніў нямецкі вартавы.

— Пропуск! — сказаў ён па-руску.

А ў мяне ніякага пропуска не было. Што рабіць? Трэба плакаць. Плачучы, пачаў тлумачыць, што іду да маткі ў бальніцу. Паказваю свой кошык, у ім луста хлеба, кавалачак сала, некалькі яек. Але вартавы глядзець не захацеў і павёў мяне ў дзяжурную.

Там мяне абшукалі, але нічога не знайшлі. Каб мяне зусім раздзелі, то, пэўна, знайшлі б пакет...

Сяджу ля печкі. Немец ад мяне не адыходзіць. Пакет пры мне. А што, калі зноў пачнуць шукаць? Загадаюць раздзецца дагала? Тады і атрад можа загінуць.

У гэты час пад'ехала легкавая машына. З яе выйшлі два унтэр-афіцэры і адна жанчына, перакладчыца. Унтэр-афіцэры прывялі жанчыну да мяне, а самі выйшлі. Жанчына пачала мяне дапытваць. Ходзіць па пакоі, курыць, падыходзіць да акна, глядзіць у яго, чакае ад мяне адказу. Тады я дастаў прыліплае да цела пісьмо — і ў рот.

— Ты што робіш? — заўважыла яна.

— Есці хачу,— адказаў я і запхнуў у рот кавалак хлеба.

Жаваць паперу, хоць і з хлебам, вельмі нясмачна. Ледзь-ледзь праглынуў.

Нічога не дабіўшыся, перакладчыца выйшла, але замест яе астаўся адзін афіцэр. Некаторы час ён моўчкі хадзіў па пакоі, а потым падышоў да мяне ззаду і ўдарыў кулаком па шыі.

— Ну, партызан, кажы, чаго прыйшоў?

Мне захапіла дух. Я маўчаў.

Тады ён ударыў мяне кулаком па твары. Я зваліўся. Кроў пайшла з носа і рота. Я паспрабаваў падняцца, але ён зноў збіў мяне. У вушах звінела, у вачах пацямнела...

Потым мяне павялі ў паліцыю. Ахапіў яшчэ большы жах: там служыць Мардасаў, які ведае мяне і ўсю нашу сям'ю... На шчасце, Мардасава не было відаць. Мяне прыняў другі паліцэйскі і спытаў:

— Ты за што папаўся?

— Самагон прадаваў,— кажу я.

— Ну, самагон — справа невялікая,— сказаў ён.— Бяры рыдлёўку і ідзі чысці двор.

Разам са мной ён узяў яшчэ двух арыштаваных. Мы пайшлі чысціць двор. Праз некаторы час у кутку двара я заўважыў уборную, якая часткова хавалася за будынкам. За ўборнай быў звычайны плот. Я папрасіўся туды. Вартавы мяне адпусціў. Падышоўшы да ўборнай, я павесіў знадворку на відным месцы сваю куртку, зайшоў у куток і пераскочыў цераз плот у агарод, а потым прабраўся на рынак. Там я пайшоў ціха, павольна, пакуль не дайшоў да кватэры Адамовіча. Мне далі запэцканую спяцоўку, я вымазаў яшчэ сабе твар і выбраўся з горада. Праз некаторы час я быў ужо ў сваёй групе, якая знаходзілася ў вёсцы Расочная.

6

Аднаго разу прыйшоў я змораны. Вельмі балелі крывавыя мазалі на пальцах ног. З радасцю лёг спаць і быў упэўнены, што і на гэты раз, як звычайна, буду некалькі дзён адпачываць. Але ў дванаццаць гадзін ночы мяне сталі будзіць:

— Уставай, Віця, уставай!

Я нічога слухаць не хачу, брыкаюся, закрываю галаву, але голас паўтарае:

— Уставай, Сяляннікаў Фёдар Іванавіч цябе кліча.

Нічога не зробіш. Калі начальнік кліча, трэба ісці. Устаю, апранаюся. Іду.

— Вось што, Віця. Хоць ты і стаміўся, але трэба ісці. Заўтра трэба даставіць гэты пакет жонцы начальніка паліцыі.

— Кабачысе?

— Так, Марусі Кабаковай. Ну, браток, жывей!

Кабакоў быў начальнік нямецкай паліцыі ў Барысаве. Яго жонку называлі Кабачыхай. Усе ў горадзе ведалі не толькі яго, але і яе. Яна была маладая, прыгожая жанчына, франціха, гордая, фанабэрыстая. I да яе трэба несці пакет!

Але разважаць не прыходзіцца. Сабраўся, прыладзіў пісьмо ў належным месцы і пайшоў.

Зноў пачалася знаёмая дарога. Але на гэты раз ісці было цяжка. Праз некаторы час разышоўся і не адчуваў цяжкасці і болю ў нагах.

Удзень падышоў да дома начальніка паліцыі. Увайшоў у кухню і ўбачыў Кабачыху.

— Начальнік дома?

— А табе што трэба? — пытаецца яна.

— Мне трэба ведаць, ці дома Кабакоў.

— Яго няма дома.

Тады я адвярнуўся, дастаў пісьмо і падаў ёй.

— Што гэта такое? — сказала яна строга.

— Мне загадалі перадаць вам гэтае пісьмо...

Яна ўзяла пісьмо і павяла мяне ў сталовую.

Наліла чаю, паставіла вішнёвае варэнне, булачку. З вялікай ахвотай пачаў я есці, а яна з пісьмом выйшла ў другі пакой. Потым вярнулася і далей стала мяне частаваць.

Раптам з вуліцы ўвайшоў Кабакоў. Памятаю, ён быў у цёмна-сінім кіцелі, з нямецкімі пагонамі, з шасціканцовай нямецкай зоркай на грудзях, у форменнай шапцы, чысты, важны.

— Гэта хто ў цябе? — спытаў ён.

— Сваяк мой, хлапчук,— адказала яна.

Я ўстаў, апусціў рукі па швах і чакаю, што ён скажа. Але ён больш нічога не сказаў і выйшаў з сталовай.

Тады яна падала мне пісьмо і трывожна сказала:

— Хутчэй! Ідзі хутчэй!

Я сціснуў у кулак пісьмо і выйшаў.

Вечарам я перадаў начальніку адказ Марусі Кабаковай.

— Маладзец! — сказаў начальнік і нават стаў мне кудлачыць валасы.

Вельмі прыемна, калі начальнік партызанскага атрада цябе хваліць і кудлачыць твае валасы.

Я і да гэтага часу не ведаю, якое даручэнне было жонцы начальніка нямецкай паліцыі.

ВІКТАР ГІНЦ (1929 г.)

г. Нова-Барысаў.