Tomek na tropach Yeti

1

Karakorum — góry w Azji Środkowej (Kaszmirze i Chinach) drugie na świecie po Himalajach pod względem wysokości. Wybiegają z Pamiru w kierunku południowo-wschodnim między górami Himalajami i Kunlun. Południowym krańcem wrzynają się w Tybet. Posiadają najpotężniejsze na ziemi lodowce: Hispar, Biafo, Baltoro i Sjaczen.

2

Wyżyna Tybetańska obejmuje 5 głównych krain (szersze wyjaśnienie w dalszym odnośniku), z których Tybet właściwy był wówczas państwem kościelnym, rządzonym przez zwierzchnika lamów (nazwa tybetańskich duchownych) zwanego dalajlamą. Obecnie Tybet stanowi autonomiczny obszar Chińskiej Republiki Ludowej w Azji Środkowej, obejmujący największą na świecie wysokogórską wyżynę (4000-5000 m), otoczoną od południa górami Himalajami i Karakorum, a od północy Kunlun.

3

Jak (Poephagus grunniens) — przeżuwacz z rodziny pustorożców. Jego ojczyzną jest Tybet oraz wszystkie wysokie, sąsiadujące z Tybetem łańcuchy górskie. Żyje tam na wysokości 4000-6000 m w stanie dzikim i oswojonym. Dla Tybetańczyków stanowi jedno z najbardziej pożytecznych zwierząt domowych, żyć jednak może tylko w ostrym klimacie, w krajach cieplejszych ginie.

4

Nagan — siedmiostrzałowy rewolwer (kaliber 7,62 mm) używany w niektórych armiach, szczególnie w rosyjskiej, od końca XIX wieku; nazwa „nagan” pochodzi od belgijskiego konstruktora Nagant.

5

Kaszmir — piękny kraj górski, księstwo w północnych Indiach. Obszerniejsze wyjaśnienia znajdzie Czytelnik dalej w tekście.

6

Zesłańcy — ludzie skazani przez władze państwowe na specjalny rodzaj kary pozbawienia wolności, polegającej na wywiezieniu (deportacji) i przymusowym pobycie skazanego na odległych terytoriach państwa lub w jego koloniach. Zesłanie było szczególnie szeroko stosowane w dawnej Rosji carskiej w stosunku do działaczy rewolucyjnych, tak Rosjan jak i Polaków, znajdujących się pod rosyjskim zaborem.

7

Leh — stolica Ladakhu (Ladakh) — kraju należącego do Kaszmiru i położonego na jego wschodnich rubieżach.

8

Phażi — po tybetańsku zagroda.

9

Sahib oznacza w Indiach „pan”.

10

Ałtyn-tag — Altyntag, Altin Tagh.

11

Nugety — bryłki rodzimego złota.

12

Budda — bóg wyznawców buddyzmu. Szersze objaśnienie dalej w tekście.

13

Hamburg — portowe miasto w północno-zachodnich Niemczech.

14

Bombaj — drugie co do wielkości miasto w Unii Hinduskiej leżące na małej wysepce odległej o około 12 km od środkowo-zachodniego wybrzeża Półwyspu Indyjskiego.

15

Należy wyjaśnić, że Autorzy “Polskiego Nazewnictwa Geograficznego Świata”, przygotowanego przez Instytut Geografii Polskiej Akademii Nauk (PWN 1959 r.), zalecają używanie terminu India na określenie państwa indyjskiego (Unii Hinduskiej), a termin Indie zachowują dla regionu geograficznego obejmującego poza Indią — Pakistan, Cejlon i Nepal. Mimo dania pierwszeństwa nazwie India, “Polskie Nazewnictwo Geograficzne Świata” uznaje równorzędność terminów India i Indie, jako określeń państwa hinduskiego. W niniejszej powieści autor nie chcąc stwarzać możliwości dwuznacznej interpretacji znaczenia terminu India, które może zdarzyć się przy jego odmianie, używa terminu Indie, jako określenia państwa hinduskiego, a termin Półwysep Indyjski, gdy ma na myśli region geograficzny.

16

Portugalski żeglarz Vasco da Gama urodził się w Sines ok. 1460 r. Dnia 20 maja 1498 dotarł do Kalikat, odkrywając tym samym morską drogę do Indii. Drugą wyprawę odbył 1502-3, a trzecią w 1524 i wtedy, wkrótce po przybyciu do Indii, zmarł w Koczinie. Był świadomym celu, lecz bezwzględnym w środkach odkrywcą. Dążył przede wszystkim do otwarcia nowych dróg handlowych w celu umocnienia potęgi swego kraju.

17

Kalikat (Calicut) — port i miasto na Malabarskim Wybrzeżu, to jest wąskim pasie nizinnym między morzem a górami Ghat Zachodnimi. Góry Ghat Wschodnie natomiast, leżące wzdłuż wschodniego wybrzeża Wyżyny Dekanu obramowują tak zwane Koromandelskie Wybrzeże.

18

Wyżyna Dekanu Indii Przedgangesowych (Przednich), wzniesiona na 600 do 900 m nad poziomem morza, obniża się ku wschodowi. Zachodnim jej obramowaniem są góry Ghat Zachodnie.

19

Portugalczycy pierwsi z Europejczyków zaczęli zakładać kolonie na wybrzeżach Półwyspu Indyjskiego. Obok nich uzyskali tam w XVIII w. większe wpływy Holendrzy, a potem Francuzi. Ci ostatni na skutek wojen prowadzonych w XVIII w. z Anglią w Europie, Ameryce i Azji, utracili Indie na rzecz Wielkiej Brytanii. Odtąd stały się one na długi czas jedną z najważniejszych posiadłości brytyjskich, a król angielski ogłosił się cesarzem Indii. Dopiero po długiej walce narodu hinduskiego kolonizatorzy zostali zmuszeni do przyznania Indiom niepodległości. 15 sierpnia 1947 r. dokonano podziału Indii na dwa dominia: Unię Hinduską, tj. niepodległą republikę oraz Pakistan (muzułmańską republikę). Ostatnie kolonie europejskie w Indii, to jest małe portugalskie enklawy: Goa — na południe od Bombaju, Daman na północ od Bombaju i wysepka Diu — leżąca u południowego cypla półwyspu Katiawar, zostały oswobodzone przez Indie sprawnie przeprowadzoną akcją militarną w połowie grudnia 1961 r.

20

Sari — sztuka szerokiego materiału długości od 5 do 9 m, którym Hinduska spowija się, zamiast nosić suknię szytą przez krawcową. Sposób noszenia i oryginalnego wiązania sari każda dziewczyna przyswaja sobie od najmłodszych lat.

21

Kobra (Cobra de Capello) — zwana również okularnikiem, a w języku krajowców znana jako: Nalla-pamba, Czinda-negu lub Naga, należy do najjadowitszych wężów na świecie.

22

Trąd, lepra — przewlekła choroba zakaźna, w przebiegu której powstają rozpadające się nacieki w skórze, śluzówkach, tkance nerwowej itp., prowadzące do rozległych zniekształceń, zniszczenia tkanek, wreszcie do śmierci. Leprosorium to miejsce odosobnienia, szpitale dla chorych na trąd.

23

Burnus — szeroki płaszcz z kapturem, bez rękawów, z białej wełny, noszony przez Arabów.

24

Maharadża — wielki władca, wielki król, tytuł zwierzchnika kilku radżów, to jest lokalnych władców panujących w niezależnych bądź wasalnych (podległych królowi) państewkach w Indiach Wschodnich i na Archipelagu Malajskim.

25

Alwar — miasteczko, a zarazem stolica państewka o tej samej nazwie leżące w północno-zachodnich Indiach, na południe od Delhi.

26

Boazeria — ozdobna, drewniana okładzina ścian.

27

Mityczny — związany z mitem, baśniowy, nierzeczywisty.

28

Parsowie — wyznawcy Zoroastra, nie chcąc przyjąć narzuconego im przez Arabów mahometanizmu, wyemigrowali w 766 r. z Persji na półwysep Katiawar w Indiach. Osiedlili się w Gudżarat i Surat, a potem w Bombaju. Należą do najinteligentniejszych oraz najbogatszych warstw ludności Indii. Zoroaster (neoperskie Zardusht) — żył w VI w. p.n.e. Po jego śmierci kapłani przepoili religię wierzeniami ludowymi i spisali. Parsowie, zwani również Gwebrami lub Sarduszti, otaczają czcią boską ogień, ziemię, wodę i niebo. Aby ich nie zanieczyścić, oddają zwłoki swych zmarłych ptactwu na pożarcie.

29

Największymi półwyspami są: Półwysep Arabski i Półwysep Indii Przed- i Zagangesowy.

30

Mimo wielkiej produkcji ryżu, prosa, pszenicy, kukurydzy i jęczmienia, stanowiących podstawowe wyżywienie licznej ludności, Indie nawiedzają klęski głodu. Powodowane są one suszami oraz brakiem odpowiednich środków transportowych, co uniemożliwia szybki przewóz żywności do okolic dotkniętych nieurodzajem. Częsta śmierć głodowa tysięcy mieszkańców budzi tym większą grozę, jeśli weźmiemy pod uwagę naturalne bogactwa tego kraju. Oprócz bowiem uprawianych zbóż, Indie wysunęły się na czoło produkcji światowej w uprawie trzciny cukrowej, są na drugim miejscu w produkcji bawełny, a na pierwszym w produkcji juty. Z innych roślin użytkowych Indie produkują najwięcej na świecie herbaty oraz przodują w uprawie maku, z którego wyrabia się opium. Z bogactw mineralnych mają węgiel i rudy żelazne.

31

Dżajpur — (ang. Jaipur) indyjskie państewko we wschodnim Radzputanie (półn-wschod. Unia Hinduska), znane z wyrobu sukna, muślinów oraz misternych ozdób rzeźbionych w kości słoniowej.

32

Poprzednie przygody Tomka znajdzie czytelnik w powieściach “Tomek w krainie kangurów”, “Tomek na Czarnym Lądzie” i “Tomek na wojennej ścieżce”.

33

Benares — miasto uważane przez Hindusów za święte, w północno-środkowych Indiach nad rzeką Ganges (również uważaną za świętą), do którego Hindusi stale odbywają pielgrzymki. W Benaresie znajduje się około 1500 hinduskich świątyń i klasztorów. Jest to jedno z najbardziej starożytnych miast, czczone nie tylko przez hinduistów.

34

Tika ghari — miejscowa nazwa pojazdu w rodzaju dyliżansu.

35

Anna — zdawkowa moneta indyjska; ¹/₁₆ część rupii, indyjskiej jednostki monetarnej. Do 1957 r. 1 rupia zawierała 16 annas równających się 192 pies. Obecnie 1 rupia równa się 100 naya paisa. W przeliczeniu na polskie złote 1 rupia wynosi około 4,47 zł.

36

Betel — roślina, której liście zmieszane z orzechami palmy areki i wapnem żują ludy południowoazjatyckie.

37

Honk, hai, hai! — równoznacznik naszego “wio”.

38

Ojczyzną bananów jest południowo-wschodnia Azja. Rozróżniamy dwa główne gatunki bananowców: 1 — banan mączny (Musa paradisiaca) w wielu odmianach. Pierwsza z nich w krajach tropikalnych, w postaci gotowanej lub pieczonej zastępuje biedniejszej ludności chleb i nasze kartofle; inne natomiast odmiany (zwane w Ameryce Południowej “platanos”) służą jako produkt do wyrobów napojów alkoholowych i jako surowiec tekstylny, 2 — banan owocowy (Musa sapientum); w przeciwieństwie do pierwszego gatunku zdobył on sobie ważną pozycję w handlu światowym. W Europie pierwsze przesyłki bananów pojawiły się dopiero około 1880 roku.

39

Kalian bądź nargile — fajka (przeważnie palona przez muzułmanów), której rurka cybuchowa przechodzi przez naczynie napełnione wodą lub wonnym płynem. Stąd zwie się ją również “fajką wodną”.

40

Amulet — przedmiot, który według przesądnych wierzeń posiada czarodziejską moc; noszony jest dla ochrony przed złymi duchami, chorobami, niebezpieczeństwem. Zbliżone znaczenie ma talizman, czyli przedmiot przynoszący szczęście (talizman szczęścia).

41

Platan (Platanus) — drzewo rosnące w krajach śródziemnomorskich, w Indiach na południe od Himalajów oraz w północnej Afryce, dochodzące do wysokości 20-30 metrów, silnie rozgałęzione.

42

Kasty (od portugalskiego casta) — ściśle od siebie odgraniczone zwyczajami i prawami warstwy społeczne.

W Indiach w związku z religią hinduską (zwaną hinduizmem bądź braminizmem) składającą się z wielu sekt i wierzeń, istnieje podział ludności na grupy społeczne, czyli kasty, których jest tam około 24 000. Cztery z nich są główne: 1. kapłanów, czyli braminów; 2. wojowników (kshastriya — czyt. kszatrijów); 3. kupców, rzemieślników i rolników (waishya — czyt. waśjów); 4. robotników, czyli pospólstwa (shudra — czyt. śudrów). Przedstawiciele kast najniższych zwą się pariasami (nietykalnymi), są oni pozbawieni podstawowych praw społecznych. Każda kasta dzieli się na podkasty, a te z kolei na sekty. O przynależności do kasty rozstrzyga urodzenie. Hindusi mogą zawierać małżeństwa jedynie z członkami swojej kasty i wybierać tylko te zawody, którymi dana kasta się zajmuje. Wskutek tego kasty stwarzają nierówność społeczną, tamują rozwój postępu, a nawet przez długie wieki powstrzymywały ruch wyzwoleńczo-narodowy Hindusów. ²/₃ ludności Indii wyznaje hinduizm, dalej poważniejszą liczbę wyznawców ma islam (mahometanizm), a na resztę wyznań składają się: sikhizm, parsizm, buddaizm, dżaninizm, chrystianizm itp., które nie odgrywają większej roli.

Wyznawcy hinduizmu wierzą, iż zależnie od zasług dusza człowieka po jego śmierci przechodzi w ciała zwierząt, ludzi lub bogów. Dopiero gdy wreszcie osiągnie odpowiedni stopień doskonałości, zostaje uwolniona od dalszych wcieleń i łączy się z bóstwem w zaświatach.

Pierwotnie Indie zamieszkiwali Drawidzi o ciemnej skórze i spłaszczonych nosach, którzy zostali podbici przez pleni ona białych ludzi. Zwycięzcy tępili i spychali na południe półwyspu Drawidów, a sami nazwali siebie “Ariami”, tj. szlachetnie urodzonymi.

43

Mahut — (mahaut) ujeżdżacz słoni.

44

W Indiach znanych jest 147 języków i wiele ich narzeczy. Największa liczba ludzi posługuje się językami aryjskimi. Najogólniej języki używane w Indiach można podzielić na:

1. indoeuropejskie, które z kolei dzielą się na trzy podgrupy: a — zachodnią (główne języki gudżarate i marathi); b — centralną (główne języki hindi i bihari, przy czym najważniejszym dialektem języka hindi jest hindustani, z którego rozwinęły się języki literackie — urdu i hindi właściwy); c — wschodnią — główny język bengali;

2. języki drawidyjskie (główny język telugu);

3. języki australoazjatyckie (główny język munda).

Od 1950 r. hindi jest urzędowym językiem Indii, jednak w 1967 r. w grudniu Izba Ludowa parlamentu uchwaliła ustawę, iż angielski pozostaje na czas nieokreślony pomocniczym językiem urzędowym.

45

His Highness — (po angielsku) Jego wysokość (czytaj: Hys Hajnes).

46

Szikar (fonetycznie) — po indyjsku myśliwy.

47

Wielki radżput — najbliższy doradca maharadży.

48

Okapi (Okapia johnstoni) — ssak z rodziny żyraf, o którego istnieniu w afrykańskich dżunglach usłyszano w Europie dopiero w 1901 roku.

49

Hulmany (Presbytis entellus) — święte małpy Hindusów. Wyróżniają się smukłą budową, cienkimi kończynami, bardzo długimi ogonami, małą, wysoką głową, skróconym pyskiem i małymi kieszeniami policzkowymi. Długość ciała hulmana wynosi około 1,50 m, z czego 1 m przypada na ogon. Pokrywa je żółtawoszare futerko.

50

Wtedy istniały już co najmniej na tysiąc lat p.n.e.

51

Do czasu wtrącenia przez Anglików do więzienia. Gandhi był uważany przez Hindusów za ostatnie wcielenie Wisznu. Po I wojnie światowej stanął na czele ruchu protestującego przeciwko panowaniu Brytyjczyków w Indiach. Zginął z rąk zamachowca w 1948 r. Gandhi Mohandas Karamczand patriota i filozof hinduski urodził się w mieście Pordbandar 2. X. 1869 r.

52

Hulok (Hylobates hoolock) — małpa z rodziny gibbonów. Zamieszkuje Indostan aż po Junan. Wysokość jej dochodzi do 90 cm. Posiada czarne ubarwienie z wyjątkiem białej przepaski na czole.

53

Cykady, czyli piewiki właściwe (Cicadidae), należą do grupy pluskwiaków. Rozpowszechnione głównie w krajach cieplejszych. Żywią się sokami wysysanymi z roślin. Długość rozpostartych skrzydeł niektórych gatunków wynosi około 18 cm. Właściwością cykad jest ich zdolność wydawania dźwięków za pomocą narządu u nasady odwłoka, składającego się z bębenkowej błonki, która może się naciągać dzięki skurczom mięśni i być wprawiana w drgania powodujące dźwięki.

54

Flamingi albo czerwonaki (Phoenicopterus ruber) — zaliczane z powodu włóczęgowskiego trybu życia do ptaków wędrownych, zamieszkują pas podzwrotnikowy oraz część strefy umiarkowanej Starego i Nowego Świata.

55

Bawół indyjski — arni (Bubalus bubalis) — przebywa tylko w błotnistych okolicach. Od arni pochodzą bawoły domowe.

56

W Azji spotykamy dwa gatunki krokodyli właściwych: krokodyla błotnego (Crocodilus palustris) i nieco większego, czarniejszego w ubarwieniu, a także najczęściej trzymanego w ogrodach zoologicznych tak zwanego “Crocodilus porosus”. Oprócz nich w wodach Gangesu, Brahmaputry, Indusu oraz rzek Indii wschodnich przebywa, żyjący tylko w Azji, gawial (Gavialis gangeticus), krokodyl o głowie raptownie zwężającej się ku oczom, wskutek czego długi, spłaszczony i rozszerzony na końcu pysk, przypomina kształtem dziób ptaka. W wielu plemionach hinduskich gawial uchodzi za święte zwierzę, poświęcone Wisznu.

57

Jeleń aksis żyje w Indostanie (Rusa axis); ma około 1 m wysokości i plamistą sierść.

58

Słonie chętnie obsypują się za pomocą trąby piaskiem, aby uchronić się przed owadami i pasożytami lub też dla ochrony przed silnymi promieniami słońca.

59

Hindusi odróżniają na podstawie kształtu i zdolności zwierzęcia trzy “odmiany” słoni: kumiria, dwasala i mierga. Kumiria jest najdoskonalszym słoniem indyjskim.

60

Założycielem religii buddyjskiej był Gautama Budda, szlachcic z Nepalu. W samotności poszukiwał prawdy, którą miał jakoby osiągnąć niespodzianie w jedną noc. Wtedy udał się do Benares (czczonego odtąd również przez buddystów), gdzie jako Budda zaczął głosić swoją wiarę. Buddyzm przeobraził świat wschodni. Chociaż wygasł w Indiach, zaczął krzewić się w Afganistanie, Centralnej Azji, Syjamie (Tajlandii), na Jawie, w Chinach, Japonii oraz w Mongolii i południowej Syberii.

61

Manibhadra — Szlachetny Kamień.

62

Pandit — tytuł nadawany indyjskim uczonym. Często nazwą “hinduskich pandytów” określa się Hindusów specjalnie wyszkolonych i przygotowanych przez Anglików do penetracyjnych wypraw geograficznych do krajów Azji, jak Tybet, Pamir itd., dokąd wstęp cudzoziemcom był wzbroniony.

63

Davasarman — Mający Łaskę u Bogów.

64

Gepard (Acinonyx guttatus) należy do rzędu zwierząt drapieżnych. Ojczyzną jego są Afryka i Azja (Azję prawdopodobnie zamieszkuje gatunek odrębny — Acinonyx jubatus). Jest to typowe zwierzę stepowe, łączące w sobie cechy psa i kota. Posiada wysmukłe ciało dosięgające 1,37 m długości, nie licząc 76 cm ogona.

65

W Afryce i w Azji krajowcy szkolą gepardy do polowania, jak sokoły myśliwskie. W Indiach myśliwi umieszczają zakapturzonego geparda na dwukołowym wózku. Podwożą do wytropionego stada, zdejmują kaptur i spuszczają ze smyczy. W gepardzie na widok zwierzyny budzą się myśliwskie instynkty, dopada ofiary, obala ją i chwyta za gardło. Myśliwy podbiega do zdobyczy, podcina jej nożem gardło, krew zbiera do miseczki i daje ją gepardowi do wychłeptania, a potem znów nakłada mu kaptur na głowę.

66

Sit down (fonetycznie: syt daun) — usiądź.

67

Get up (fonet.: get ap) — powstań.

68

Dzik indyjski (Sus cristalus) — z wyjątkiem Australii oraz znacznej części Ameryki Północnej, dzikie świnie żyją w bagnistych lasach we wszystkich częściach świata.

69

Antylopa nilgaj (boselaphus tragocamelus) — lubi rzadkie zarośla i dżungle, żyje w nich w małych stadkach, żeruje rano i wieczorem, a w czasie gorących godzin dnia odpoczywa. Nilgaj jest często spotykana w ogrodach zoologicznych.

70

Thank you (czytaj thenk ju) po angielsku — dziękuję panu.

71

Hindusi palą na stosie ciała zmarłych. Wykonywanie zwyczaju “sati” zostało zakazane w 1829 roku przez angielskiego gubernatora w Indiach lorda Bentincka.

72

Bajadery — dworskie zawodowe śpiewaczki i tancerki jednocześnie, biorące udział także w obrzędach religijnych w hinduskich świątyniach.

73

Sarod-tamburyna — rodzaj harmonii, narodowy instrument indyjski.

74

Jokohama (po japońsku Yo'ko ha'ma — strona płaskiego brzegu) miasto i handlowy port morski w północno-wschodniej części wyspy Honsiu (Hondo) w Japonii.

75

Hipnoza to stan odrętwienia podobny do snu. Osoba zahipnotyzowana wykonuje bezwzględnie wszystko, co nakazuje jej hipnotyzer.

76

Nowy Meksyk — południowo-zachodni stan w USA.

77

Toke (Gecko verticillatus) należy do rzędu gadów łuskonośnych, które dzielą się na 3 podrzędy: jaszczurki (Lacertilia), kameleony (Rhipidoglossa) i węże (Ophidia). Jaszczurki tworzą największy podrząd. Liczba ich znanych gatunków dochodzi do 2000. Dzielimy je na 12 rodzin. Wśród nich znajduje się rodzina gekkonów, które w różnych odmianach żyją we wszystkich ciepłych krajach. Długość tułowia gekkonów dochodzi do 35 centymetrów. Prócz owadów pożerają inne gatunki gekkonów, własne młode, a nawet myszy. Same często padają ofiarą węża indyjskiego.

78

W Indiach, jako jedynym kraju na Ziemi, zawodowi przestępcy tworzą odrębną, własną kastę hinduską. Są oni znani pod nazwą “Crims”. Kasta obejmuje podobno około 10 milionów członków. Crimowie za patronkę swą uważają boginię Bogiri Mahalakshmi. Aby uniknąć usunięcia z kasty, co dla wszystkich Hindusów jest największą zniewagą, każdy Crim musi przynajmniej raz do roku dokonać kradzieży. Są oni bardzo przesądni i zabobonni. Jeżeli Crim spotka mleczarkę, bądź też kogoś niosącego pieniądze, ryż, rybę lub wodę — uważa to za dobry znak, natomiast za zły dla siebie omen poczytuje na przykład: wycie szakala, skrzek kani, przebiegnięcie białego kota, napotkanie zawodowych płaczek itd. Kichnięcie czyjeś w pobliżu traktuje jako znak swej patronki, bogini Bogiri Mahalakshmi, iż tego dnia nie sprzyja ona jego przedsięwzięciu.

79

Pantera, czyli lampart (Felis pardus), żyje na ogromnych obszarach Azji i Afryki. Gatunek ten dzieli się na pewną liczbę podgatunków, różniących się mniej lub bardziej barwą oraz wielkością ciemnych plam na skórze. Podgatunek zamieszkujący Azję zwiemy panterami, natomiast afrykańskie okazy nazywamy lampartami. Obydwa podgatunki są niezwykle zwinne i podstępne. Odznaczają się krwiożerczością i zuchwałością.

80

Kaszmir (Kush'mer) — górski kraj w zachodnich Himalajach. Stamtąd, doliną górnego Indusu, prowadzi bardzo trudne przejście na wyżyny Tybetu. W 1587 r. Kaszmir stał się częścią cesarstwa Mongołów, w drugiej połowie XVIII w. został podbity przez szacha Afganistanu, potem zagarnęli go Sikhowie i wcielili do swego królestwa, a w końcu stał się prowincją Indii Brytyjskich. Obecnie jest jednym ze stanów Unii Hinduskiej. Stolicą Kaszmiru jest Szrinagar, czyli Święte miasto, malownicze miasto, słynne z wiszących ogrodów.

81

Należy pamiętać, że Tomek przeżywał swe przygody w Indiach w roku 1907, kiedy to stolicą brytyjskich Indii była Kalkuta. Dopiero w 1912 roku Delhi ogłoszono stolicą Indii. W pobliżu starodawnego miasta Anglicy wybudowali nowoczesne miasto — Nowe Delhi.

82

Dżamma — dopływ Gangesu.

83

Konkwistadorzy — po hiszpańsku zdobywcy.

84

Merath — Meerut.

85

Agra-Oudh — Zjednoczone Prowincje Agra i Oudh znajdują się w północnej części Unii Hinduskiej. Na północy i północo-wschodzie graniczą z Tybetem i Nepalem, na wschodzie z Biharem, na południu i południowo-zachodzie z centralnymi Indiami, a na zachodzie — z Pendżabem. W tych dwóch prowincjach na przestrzeni wieków rozgrywały się dzieje hinduskie.

86

Pocisk broni palnej wypełniony materiałem wybuchowym zamykała przybitka papierowa, nasycona dla zabezpieczenia przed wilgocią tłuszczem. Aby mógł nastąpić zapłon materiału wybuchowego, żołnierz, przed wprowadzeniem pocisku do komory karabinu, musiał wyciągnąć przybitkę zębami. Pociski takie były używane we wszystkich armiach prawie do końca XIX w.

87

Lakhnau — dawniej stolica królestwa Ud, obecnie miasto okręgowe w prowincji Agra-Oudh.

88

Sikhowie (Sikh) — wyznawcy powstałej w Pendżabie sekty religijnej. Sikhowie głosili wiarę w jednego boga, równouprawniali kobiety, zarzucali kastowość, palenie wdów (zwyczaj sati), bałwochwalstwo oraz używanie tytoniu i wina.

89

Pendżab (Pan jab' — pięciorzecze Dżehlam, Czenab, Rawi, Bias, Satledż) — dawniej Północno-Zachodnia Prowincja Brytyjskich Indii. Rzeka Indus z dopływami. Siedzibą gubernatora Lahaure (Lahore), w lecie górska Szimla. W 1947 r. Pendżab podzielono na dwie części: Pendżab Wschodni wszedł w skład Unii Hinduskiej i Pendżab Zachodni, to jest obecny Pakistan Zachodni, który łącznie z oddalonym od niego o 1600 km Pakistanem Wschodnim, zwanym również Bengalią Wschodnią, tworzy jedno państwo — Pakistan. Jest to jedyne na świecie państwo, posiadające enklawę, to jest terytorium oddzielone od macierzystego, obszarem innego państwa (Unii Hinduskiej).

90

W “nagrodę” za wierną służbę w dniu 13 kwietnia 1919 r. w Amristarze angielski generał Dyer rozkazał strzelać do Sikhów, demonstrujących przed pałacem gubernatora przeciwko wydaleniu z kraju dwóch przywódców politycznych. Anglicy zabili wówczas 279 osób.

91

Powstałą z osadów rzecznych: żwirów, piasków, mułów.

92

Tonga — zgrabny, dwukonny powozik.

93

Ekka — powolny, prymitywny wehikuł używany do przewożenia poczty.

94

Dastur — nazwa datku, napiwku w Azji.

95

Salam (Salaam) — pozdrowienie używane przeważnie przez mahometan, odpowiednik “witaj”, “bądź pozdrowiony”.

96

Allach — bóg mahometański.

97

Cedr himalajski w języku sanskryckim “deva dara — święte drzewo” stanowi doskonały budulec. Rośnie również w Europie.

98

Dżehlam — Jhelum.

99

Koran — święta księga mahometan; zawiera zasady religii i przepisy, jak należy żyć i postępować.

100

Tacht-e-Sulejman (z arabskiego) — nazwa po angielsku: Takht-i-Sulaiman.

101

Karawanseraj — w Indiach i krajach tatarskich miejsce do zakwaterowania podróżnych. Seraj w języku perskim oznacza pałac sułtana.

102

Lumbadar — przedstawiciel mieszkańców wioski, który pośredniczy w wynajmowaniu tragarzy, zakupie żywności i pobiera opłaty.

103

Ind lub Indus — źródła tej rzeki są w Tybecie, górny bieg w Kaszmirze, a środkowy i dolny w Pakistanie Zachodnim.

104

Zoji-la znajduje się na wysokości 3529 m. “La” znaczy w języku tybetańskim “przełęcz”, a więc jest to “przełęcz Zoji”.

105

Mekka — miasto w Arabii.

106

Świstak — gryzoń z rodziny wiewiórkowatych. Wydaje donośny świst, stąd nazwa. W Azji gatunek środkowoazjatycki (Arctomys caudatus).

107

Amerykańskie pieski stepowe (Arctomys Ludovicianus) — podobne wielkością i barwą sierści do świstaków. Żyją głównie na preriach Ameryki Północnej.

108

Buddyści posiadają tzw. młynki modlitewne, na których bębnie wypisane bądź nalepione są teksty modlitw. Buddysta kręcąc korbką bęben młynka uważa, iż odmawia modlitwę. Bębny te są różnych rozmiarów, od małych ręcznych, aż do wielkich wprawianych w ruch przez wodę strumienia. Taką samą rolę jak bębny modlitewne spełniają i flagi modlitewne, zawieszone na gałęziach drzew lub na kijach. Wiatr porusza papierkami bądź szmatkami z wypisanymi na nich modlitwami i w ten sposób pacierz “jest odmawiany” na intencję tego, kto wywiesił “flagę”.

109

Dżule, tzn. sługa pański.

110

Polo — gra podobna do hokeja, rozgrywana na kucach, w której bierze udział po czterech jeźdźców w każdej drużynie. Według wszelkiego prawdopodobieństwa twórcami znanej już w starożytności gry w polo (a także w szachy i wielu innych) byli Chińczycy. Prawidła gry nie uległy zmianom na przestrzeni niemal tysięcy lat. Uprawiana jest z wielkim zamiłowaniem w Indiach i w krajach Azji Środkowej, skąd przejęli ją Europejczycy.

111

Whisky (fonet. “łyski”) — napój alkoholowy wyrabiany z jęczmienia w Szkocji i Irlandii.

112

Sir Francis Edward Younghusband urodził się w Murree w Indiach Brytyjskich w 1863 r., a zmarł w 1942. Zwiedził Mandżurię i pierwszy przebył w 1887 r. w poprzek Azję Środkową. Badał góry Karakorum i Pamir. W 1903 do 1904 z gen. Mac Donaldem prowadził ekspedycję wojskową do Tybetu. Jako rezydent angielski przebywał w latach 1906-1909 w Kaszmirze. W 1919 r. został przewodniczącym Królewskiego Towarzystwa Geograficznego w Londynie.

113

Hedin Sven Anders, szwedzki badacz Azji, urodził się w 1865, zmarł w 1952. Po podróżach do Persji, Samarkandy, Kaszgaru działalność swą skupił głównie na Azji Środkowej. Począwszy od 1894 r. w czasie kilku wypraw przebył Pamir, pustynię Takla Makan, dotarł do jeziora Łob-nor, przez góry Kunlun i północny Tybet doszedł do Pekinu. Wzdłuż rzeki Tarym i jeziora Łob-nor znów udał się do Tybetu, lecz nie dotarł do Lhasy. Potem przez Persję i Indie Brytyjskie, mimo przeszkód czynionych przez Anglików, przedostał się przez Leh do Tybetu, gdzie odkrył źródła Brahmaputry, Indusu i Satledżu. Odkrył również pasmo Transhimalajów, zwanych odtąd Górami Hedina. Przyczynił się głównie do zbadania Azji Środkowej, a szczególnie Tybetu.

114

Marco Polo, Wenecjanin, urodził się w 1254 r., zmarł w 1324. Był najwybitniejszym europejskim podróżnikiem średniowiecza. Jego opowieści o niezwykłym bogactwie Wschodu zostały wówczas przyjęte z wielką niewiarą, lecz mimo to wraz z relacjami Rubruka przyczyniły się do poznania wielu krajów azjatyckiego kontynentu.

115

Mowa o wyprawie Sven Hedina w latach 1906-1908, podczas której, mimo utrudnień poczynionych przez Anglików, odkrył źródła Brahmaputry, Indusu i Satledżu.

116

Siemionow-Tiańszański Piotr, jeden z najwybitniejszych rosyjskich badaczy Azji, urodził się w 1827, zmarł w 1914. Zapoczątkował badanie Azji Środkowej od strony północnej. Pierwszy zbadał góry Tien-szan, odkrył górny bieg Syr-darii, badał Turkiestan Rosyjski. Zgromadził zbiory botaniczne, zoologiczne i geologiczne. Od gór Tien-szan otrzymał swój zaszczytny przydomek.

117

Siewiercow Mikołaj, rosyjski zoolog i badacz Azji Środkowej, urodził się w 1825, zmarł w 1885. Badał niziny nad Morzem Kaspijskim i Aralskim. Nad Syr-darią został poważnie ranny. Kontynuował badanie Tien-szanu, początkowo pracował między jeziorem Issyk-kul a Taszkientem, a następnie w środkowej części obszaru źródłowego Syr-darii. Stworzył podstawy do poznania geografii, geologii i zoologii badanych obszarów.

118

Przewalski Mikołaj, generał, rosyjski badacz Azji, urodził się w 1839, zmarł w 1888. Najwybitniejszy rosyjski podróżnik i odkrywca. Badał Kraj Ussuryjski, a potem w czterech wyprawach prowadził naukowe badania w północnej części Azji Środkowej. Odkrył jezioro Łob-nor, północny łańcuch gór Kunlun — góry Ałtyn-tag na północnej krawędzi Tybetu. Próbował dotrzeć do Lhasy. Zmarł podczas czwartej wyprawy w pobliżu jeziora Issyk-kul. Odkryty przez niego dziki koń został nazwany jego imieniem — Equus przewalski.

119

Grąbczewski Bronisław, polski badacz Azji, urodził się na Kowieńszczyźnie w 1854, zmarł w Warszawie w 1926. Z wykształcenia geolog. W wojsku rosyjskim dosłużył się rangi generała. Brał udział w ekspedycji wojskowej do Turkiestanu, po czym przez 7 lat badał kraje Azji Środkowej. Do Polski powrócił w 1920 roku. W czasie wypraw zebrał 36 000 różnych okazów etnograficznych i przyrodniczych. Grąbczewski opisał swe podróże w trzytomowym dziele pt. “Podróż do Azji Środkowej” wydanym w Polsce w latach 1924-1926.

120

Bohdanowicz Karol, polski geolog i podróżnik, urodził się w Inflantach w 1864 r., zmarł w Warszawie w 1947. Brał udział w wyprawie geologicznej na Ural, w Kraju Zakaspijskim i na pograniczu Persji. W 1888 r. razem z Piewcowem badał Turkiestan Chiński, gdzie poczynił zdjęcia geologiczne. Bohdanowicz badał tereny Syberii, przez które później przechodziła kolej transsyberyjska i w Czeremchowie odkrył bogate złoża węgla kamiennego. Prowadził badania nad dolnym Amurem, nad Morzem Ochockim i na Kamczatce oraz na Półwyspie Czukockim i na Alasce. Był profesorem w Instytucie Geologii w Petersburgu, a po powrocie do Polski w 1919 roku objął katedrę w Akademii Górniczej w Krakowie. Razem z Rosjaninem Obruczewem opracował pierwszą geologiczną mapę Syberii.

121

Peyrak — skórzana ozdoba w rodzaju pasa, przykrywającego wierzch głowy i część pleców, nabijana turkusami. O zamożności właścicielki peyraku świadczy liczba i rozmiar turkusów, toteż nieraz peyraki przedstawiają dużą wartość.

122

Hemis leży na wysokości około 4000 metrów.

123

Pueblo — wielopiętrowa budowla służąca za wspólne mieszkanie plemieniu Indian, zwanych Pueblosami. Zamieszkują oni Meksyk i południowo-zachodnie stany USA.

124

Podczas łowów w Afryce Smuga został zraniony zatrutym nożem, na skutek czego nabawił się drżenia prawej dłoni. Odtąd nie był pewny celności swych strzałów. Opis tego wydarzenia Czytelnik znajdzie w powieści pt. “Tomek na Czarnym Lądzie”.

125

Buszrendżerzy — australijscy bandyci.

126

Nowa Południowa Walia — jeden z 6 stanów Związku Australijskiego.

127

Chorbat-la (po tybetańsku “la” znaczy “przełęcz”) znajduje się na wysokości 5089 m.

128

Angielscy topografowie nadawali różnym szczytom orientacyjne nazwy szyfrowe wedle kolejności pomiaru; np.: Karakorum 1 (K 1) itd. Poszczególne nazwy nadawane górze K 2 nie przyjęły się, dopiero w pierwszej połowie XX w. otrzymała ona nazwę krajową Czogori, czyli Góra Gór. Wysokość jej wynosi 8611 m.

129

Mount Everest (Czomolungma = Bogini Matka Gór) — najwyższy szczyt świata, ma 8848 m wysokości. Nazwa jego pochodzi od imienia hinduskiego topografa płk George'a Everesta, dyrektora Survey of India.

130

Himalaje — w języku sanskryckim: Hema Alaia, czyli Kraina Śniegu.

131

Szajok — Shayok.

132

Kirgizi zamieszkują głównie w Kirgiskiej SRR, graniczącej z Tadżycką SRR, która obejmuje także Pamir.

133

Sachib-Nazar oraz jego synowie byli słynnymi, krwawymi rozbójnikami pamirskimi w ostatnich latach XIX w. Posiadali rozległą siatkę wywiadowczą tak w rosyjskiej Ferganie, jak i w Szrinagarze, dzięki czemu wiedzieli o każdej bogatszej karawanie wyruszającej w drogę. Gen. Grąbczewski w znacznej mierze przyczynił się do likwidacji przestępczej bandy w Ferganie, gdzie za pieniądze angielskie często wszczynała fermenty.

134

Rosjanie zajęli Pamir w 1891 r. Obecnie wchodzi w skład Tadżyckiej SRR.

135

Chotan (Khotan) i Kerija (Keriya) — miasta leżące w oazach Kotliny Kaszgarskiej, która łącznie z oddzieloną od niej górami Tien-szan Dżungarią tworzy chińską prowincję Sinkiang. Tędy przez tzw. “Wrota Dżungarskie” wiedzie z Chin na zachód karawanowa “droga jedwabna” przez miasta: Chotan, Jarkend i Kaszgar.

136

Państewka Hunzów i Nagarów zostały pokonane przez wojskową ekspedycję Brytyjczyków w 1891 r.

137

Terasa lub taras — płaski, prawie poziomy próg na zboczu doliny rzeki, obrywający się stromo ku rzece. Jest wynikiem wzmożonej erozji wód.

138

Narzecze to pochodzi od sanskrytu, to jest starożytnego języka literackiego Hindusów, należącego do języków indoirańskich.

139

Miało to miejsce w 1886 roku.

140

Wielki Ak-Padsza oznacza w języku kadżuckim — Wielki Biały Car, oczywiście mowa tu o carze rosyjskim.

141

Angrezi sarkar — angielscy obywatele.

142

Bam-i-Dunya — perska nazwa “Dach Świata”, którą krajowcy określają Pamir.

143

Auł — Kirgizi, koczowniczy lud turecko-tatarski, dzieli się na gromady i auły.

144

Bosman miał na myśli pokłony wykonywane przez mahometan podczas pięciokrotnie każdego dnia odmawianej przez nich modlitwy, zwanej po arabsku “salat”, a polegającej na wykonywaniu odpowiednich ruchów, skłonów ciała oraz wymawiania religijnych tekstów. Salat, w myśl przepisów Koranu, musi być odprawiana w “czystym miejscu”, toteż w podróży mahometanin modli się na małym dywaniku, zwrócony twarzą w kierunku Mekki — świętego miejsca muzułmanów.

145

Kismet oznacza w języku arabskim przeznaczenie.

146

Nazwą “guldża” krajowcy określają podgatunek dzikich baranów żyjących jedynie w Pamirze, dla odróżnienia od gatunku argali (Ovis ammon), który w wielu podgatunkach zamieszkuje góry Azji Środkowej. Marco Polo pierwszy opisał barany pamirskie i od jego imienia otrzymały nazwę “Ovis ammon poloi”.

147

Niedźwiedź himalajski należy do gatunku niedźwiedzi brunatnych (Ursus arctos), które w różnych odmianach miejscowych żyją od Hiszpanii po Kamczatkę i od Laponii po Liban i zachodnie Himalaje, a w Europie we wszystkich wyższych górach. Zależnie od geograficznego rozmieszczenia, poszczególne odmiany niedźwiedzia brunatnego różnią się rodzajem owłosienia, ubarwieniem i budową czaszki. Kolor ich futra przechodzi od ciemnobrunatnego do rudo- lub żółtobrunatnego.

148

Niedźwiedź tybetański (Ursus martimus) posiada na łopatkach, karku i szyi, puszysty kołnierz z długich włosów. Od czarnego ubarwienia odbija się na piersi biała plama w kształcie litery V lub Y.

149

Jurta — okrągły namiot z wojłoku używany przez kirgiskie plemiona koczownicze. Drewniany lub bambusowy szkielet okłada się wojłokami, pozostawiając z wierzchu okrągły otwór, przykrywany w zależności od pogody osobnym wojłokiem ściąganym za pomocą sznura. Na zewnątrz wojłoki jurty obwiązuje się szerokimi, kolorowymi taśmami. Podłogę zaściela się trzcinowymi matami i przykrywa się je wojłokami.

150

Dżygici — od tureckiego “dżygit” — zwinny i śmiały jeździec lub rycerz. Rosyjski wyraz “dżygitówka” oznacza konne popisy gimnastyczne górali kaukaskich, kozaków i innych.

151

Kumys sporządza się z kobylego mleka, które mieszane co najmniej przez trzy dni daje kwaskowaty, orzeźwiający napój.

152

Po zajęciu Pamiru w 1891 r. Rosjanie zesłali Hudojara Chana, byłego władcę Pamiru, na Sybir.

153

Powierzchnia pustyni Takla Makan wynosi 320000 km². Jest ona po pustyni Gobi (Mongolia, Chiny) oraz pustyni Rub el-Chali (Półwysep Arabski) trzecią co do wielkości pustynią Azji.

154

Rzeka Tarym ma 2190 km długości. Ujście jej rozlewa się w błotach i jeziorze Łob-nor. Wraz z dopływami: Chotan-daria, Jarkend-daria, Kaszgar-daria i innymi, tworzy najważniejszy dział wodny kotliny Tarymu.

155

Karghalik (po chińsku: Yeh'cheng) — miasteczko o dziesięciu tysiącach mieszkańców, leżące na południe od Jarkendu, obecnie w południowo-zachodnim Sinkiangu we Wschodnich Chinach.

156

Chińczycy pogardzali miejscowym językiem tiurskim i porozumiewali się z krajowcami za pośrednictwem tłumaczy.

157

Margielan — stare miasto leżące w Kotlinie Fergańskiej (obecnie w południowo-wschodniej Uzbeckiej SRR), znane między innymi z handlu bawełną i jedwabiem.

158

Ambań — chiński rządca.

159

Nazwa naczelnika policji.

160

Piaski na pustyni często układają się tu i ówdzie w wydmy w kształcie półksiężyca, czyli tak zwane “barchany”, łagodnym, wypukłym zboczem zwrócone do wiatru.

161

Przewalski odkrył wspomniane przez Tomka zwierzęta na stepowo-pustynnych równinach Dżungarii, kotlinowym obniżeniu między Ałtajem a Tien-szan.

162

W średniowieczu Chiny nazywano: Cathaj, Kathay, Kithai.

163

Buran — syberyjska zadymka śnieżna; silny wiatr wiejący w Rosji i Azji Środkowej z północ-wschodu, któremu towarzyszą chmury drobnego piasku.

164

Góra Muztag Ata (Muztagh-ata) ma 7860 m.

165

Utopijny — nie dający się urzeczywistnić, będący tylko marzeniem, mrzonką.

166

Joseph D. Hooker “Himalayan Journals” (Notatki himalajskie) 1854 r.; płk L. A. Waddell “Among the Himalayas” (W Himalajach) 1889 r.; podróżnik Elwes 1906 r. — notatki w zapiskach Królewskiego Towarzystwa Geograficznego w Londynie.

W późniejszych latach, o czym bohaterzy niniejszej powieści nie mogli wówczas wiedzieć, liczne wyprawy górskie w Azji Środkowej napotykały w Himalajach, Karakorum i w Tybecie tajemnicze ślady, które krajowcy przypisywali Yeti. N. A. Tombazi w 1925 r. stwierdził nawet, że nie tylko badał ślady, lecz także widział w odległości 200 m stworzenie przypominające nagiego człowieka. Na podstawie kilku fotograficznych zdjęć śladów, dokonanych przez szereg podróżników, zoologowie orzekli, iż były to ślady niedźwiedzi himalajskich. C. O. Dyhrenfurth podał, że w 1948 r. dwaj Norwegowie mieli widzieć i usiłowali schwytać dwa ogoniaste stwory, lecz potem owych Norwegów nie zdołano zidentyfikować.

W 1942 r. były polski oficer, Sławomir Rawicz, schodząc wraz z towarzyszami z Tybetu do Sikkimu miał napotkać dwa stwory o kwadratowych głowach i długich rękach, przypominające jakby skrzyżowanie wielkiego niedźwiedzia z orangutanem.

W celu wyjaśnienia intrygujących pogłosek oraz faktów w postaci sfotografowanych śladów, angielski dziennik “Daily Mail” sfinansował specjalną wyprawę poszukiwawczą z doświadczonym zoologiem na czele. Znalazła ona ślady i odchody, lecz nie natrafiła na nieznane stwory. Wyprawa zebrała opowiadania krajowców i legendy oraz obejrzała ukryte w kilku klasztorach tybetańskich skalpy jakoby z głów Yeti. W ostatnich latach szereg wypraw wyruszyło na poszukiwanie legendarnych stworzeń, lecz nie natrafiło na ślad istnienia Yeti.

167

Wystawne chińskie obiady składają się często nawet ze stu dań.

168

Chanszyn — wódka przyprawiona aromatycznymi ziołami.

169

Chińczycy uważają za dowód grzeczności nie zdejmowanie kapeluszy.

170

Rewolucja pod kierownictwem Sun Jat-Sena (wybitnego bojownika o wyzwolenie narodowe i społeczne Chin) w 1911 r. zniosła feudalno-monarchistyczny ustrój. Chiny ogłoszono republiką, aczkolwiek rewolucja nie została doprowadzona do końca. Dopiero długa walka Komunistycznej Partii Chin doprowadziła w 1949 r. do proklamowania Chińskiej Republiki Ludowej, która wyzwoliła Chiny spod władzy feudałów i kapitalistów.

171

Szala — ciężka, gruba, kwadratowa deska przecięta na pół, z wyrżniętym po środku otworem na szyję. Skazańcowi zakładano ją w ten sposób, że jego głowa wystawała ponad deskę, której obydwie połowy składano w całość i zamykano na klucz. Szerokość szali uniemożliwiała pracę i jedzenie. Podobną karę stanowiło przykucie do żelaznej sztaby. Około dwóch metrów długa sztaba miała na obydwóch końcach przymocowane obroże. Jedną z nich zamykano na szyi skazanego, a drugą na nodze, zawieszając sztabę wzdłuż pleców. Skazaniec nie mógł samodzielnie siadać ani kłaść się, a chodził jedynie małymi kroczkami, przytrzymując oburącz sztabę. Przy obydwóch rodzajach kar skazańcy nie siedzieli w więzieniu. Szale i sztaby zdejmowano im po odbyciu kary. Na szali, czy sztabie naklejano wyrok sądu.

172

Wyżyna Tybetańska dzieli się na 5 głównych krain: Ladakh na zachodzie (przynależny politycznie do Kaszmiru), Czan Tang (Tschan-tang) na północy, Bod Jul, czyli Tybet Właściwy na południu (obecnie autonomiczna prowincja chińska, zwana w jęz. chińskim Sicang), Chinghai, czyli obszar Kuku-nor na północo-zachodzie (przynależny do Chin) i Kam (Kham) na południowym wschodzie (częściowo należący do Chin).

173

Prowincja chińska — Sinkiang.

174

Większe jeziora przeważnie o słonej wodzie to: Panggong-co, Landak-co, Kjaring-co, Jamdok-co, Selling-co, Dangrajum-co, Lighten, Manasarowar, Aczyg-kuł, Ajagkum-kuł, Tengri-nor, Kuku-nor, i rozległe błota Cajdam (Tsaidam).

175

Wklęsłości terenu we wnętrzu Tybetu pokryte są rumoszem skalnym, gdyż z powodu ubogiej roślinności zwietrzelina tworzy się bardzo intensywnie. W znacznej części kraju napotyka się jedynie skąpą wysokogórską roślinność stepową. Tylko w osłoniętych, niżej położonych regionach pojawiają się zgrupowania topoli i wierzb oraz większe gaje drzew owocowych. Bujniejsze lasy występują dopiero w dolinach przełomowych na krawędziach wyżyny. Zboża, jak: jęczmień, owies i pszenica, uprawiane są tylko na południu — w dolinie rzeki Cang-po i jej dopływów, lecz pola uprawne i tam wymagają sztucznego nawadniania.

176

Gompa — po tybetańsku klasztor.

177

W Tybecie do niedawna panował ustrój teokratyczny, to znaczy, że państwo było całkowicie rządzone przez księży — lamów, buddyjskich mnichów. Naczelnikiem państwa był dalajlama, najwyższy kapłan, uznawany za “żywego Buddę” i rezydujący w świętym dla buddystów mieście Lhasie. Lamowie stanowią 20% ogółu ludności i zgrupowani są w około 3000 klasztorów rozrzuconych po całym Tybecie. Praktycznie w panujących tam wówczas warunkach feudalnych każdy chłop czy rzemieślnik podlegał jakiemuś “panu”, dla którego odrabiał pańszczyznę i któremu płacił daninę. Te stosunki uległy zmianie dopiero od 1951 r., gdy na skutek porozumienia chińsko-tybetańskiego Tybet przyłączył się do Chińskiej Republiki Ludowej. Obecnie stanowi autonomiczny obszar zarządzany przez dalajlamę.

178

Yeti (można także wymawiać jak Yihda, Yehda, Yehte, Yite) oznacza groźną mitologiczną istotę o żołądku mogącym pomieścić całą górę.

179

Szczęśliwej drogi; proszę, jedźcie powoli.

180

Snow-blindness (czytaj snou blajndnes) — czasowa ślepota, spowodowana paraliżem wzroku promieniami słonecznymi odbitymi na śniegu. Ophtalmia nivalis — popularnie zwana białą ślepotą. Promienie ultrakrótkie, które występują w dużej ilości na znacznych wysokościach, gdzie nie są pochłaniane przez ziemię — działają szkodliwie na oczy. Często powodują u człowieka jałowe zapalenie oczu, przejawiające się silnym przekrwieniem (spojówki, siatkówki), mocnym pieczeniem, obrzękiem, łzawieniem i światłowstrętem. Czasem występują wtedy ubytki w polu widzenia. W szczególnie ciężkich przypadkach może grozić ślepota na całe życie.