Выкраданне Чарадзея

25

— Тут вы дабываеце золата? — спыталася Ганна. У печы зус патухла, толькі пад попелам тлелі чырвоныя вугалькі.

— Мой пан робіць гэта, каб дагадзіць богу, — сказаў блазан.

— Веру, веру, — сказала Ганна. — А ці праўда, што ён вынайшаў кнігадрукаванне?

— Не ведаю такога слова, пані, — прамовіў блазан. Ён падышоў да вуголля і выставіў свае вялікія рукі.

— Ты дапамагаеш пану?

— Калі ён дазваляе мне. А навошта табе і твайму чалавеку мой пан? — спытаўся карлік.

— Я не зразумела цябе.

— Вы размаўляеце на мове, якая падобная на мову саксаў. Твой чалавек пабег па майго пана.

— Ты баішся за яго?

— Я баюся страху майго пана. І яго кахання да цябе. Ён забываецца пра другіх. Гэта прывядзе да смерці.

— Чыёй смерці?

— Сёння смерць чакае ўсіх. Калі хапаешся за адно, забываеш пра галоўнае.

— Што ж галоўнае? — Ганна хацела дадаць раб ці дурань, але зразумела, што не хоча больш гэтай гульні.

— Галоўнае? — Блазан павярнуўся да яе, адзінае яго вока было страшэнна сумнае. — Ты чужая. Ты не можаш зразумець.

— Я паспрабую.

— Зараз божыя дваране пойдуць на прыступ. І нікому літасці не будзе. Але калі я здагадаўся правільна, то баярын Раман хадзіў, каб дамовіцца з божымі дваранамі так, галоўнае прападзе.

— Але ж застаецца навука, яе вялікае адкрыццё.

— Ты, князёўна, з багатых. Ты ніколі не галадала. Цябе ніколі не білі, не палілі, з цябе не здзекаваліся… табе нічога не пагражае. Цябе ніхто не кране — ні тут, ні ў турме. А вось усе гэтыя людзі, тыя, што спяць ці не спяць, хвалююцца, п'юць, ядуць, плачуць на вуліцах, — іх паб'юць. І ўсё гэта не мае значэння для майго пана. І для цябе — іх мука да вас не даляціць.

Карлік, асветлены чырвоным святлом вугалёў, быў страшны. Вось такія былі першыя прапаведнікі сярэдневяковай справядлівасці, такія ішлі на кастры. Людзі, якія зразумелі, што кожны варты жыцця, і былі бяссільныя.

— Ты памыляешся, блазан.

— Не, не памыляюся. Нават цяпер у тваіх добрых вачах і ў тваіх добрых словах няма праўды. Ты не ведаеш, ці ёсць у мяне імя, слава і гонар. Блазан, дурань…

— Як цябе завуць?

— Акіплеша — гэта таксама мянушка. Я не памятаю свайго імя. Але я не раб! Я зраблю тое, чаго не хоча рабіць Раман.

— Што ты можаш зрабіць?

— Я выйду падземным ходам, я знайду ў лесе ліцвінаў, я скажу ім, каб спяшаліся.

— Ты не паспееш, Акіплеша, — сказала Ганна.

— Тады я разбуру ўсё гэта… усё!

— Але гэта жыццё твайго пана, справа яго жыцця.

— Ён заваражыў цябе, князёўна! Каму трэба яго справа, мая справа, твая справа, калі сыдуць крывёю хлопцы і немаўляты, жонкі і мужы — усе дзеці Хрыстовы? Аднак я не магу разбураць…

Блазан ускараскаўся на крэсла, сеў, звесіўшы ногі, апусціў галаву на рукі, нібы заснуў. Ганна маўчала, глядзела на шырокую гарбатую блазнаву спіну. Не паднімаючы галавы, глуха ён спытаўся:

— Хто ты, князёўна? Ты не тая, за каго выдаеш сябе.

— Хіба гэта так важна, Акіплеша?

— Хутка развіднее. Я ведаю людзей. Дурні назіральныя. Мой пан нам здрадзіць, і я не магу спыніць гэтага.

— Скажы, Акіплеша, твой пан напраўду такі вялікі чарадзей? Большы за царкоўных каралёў і зямных князёў.

— Слава ў яго будзе вялікая, — сказаў блазан. — І каралі прыйдуць да яго на паклон. Інакш я не звязаў бы з ім свайго жыцця.

— А што ты мог зрабіць?

— Я мог уцячы. Я мог пайсці да другога гаспадара.

— Ты так на самай справе думаў?

— І не раз. Але каму патрэбен кульгавы вырадак? Каму я дакажу, што ў мяне такое самае сэрца, такая самая галава, як і ў знакамітага?

— Раман гэта ведае?

— Раман гэта ведае. Бог надзяліў яго розумам.

— А цябе?

— Раман ведае мне цану.

— І ўсё?

— А што яшчэ? Што яшчэ патрэбна рабу і вырадку?

— Ты ненавідзіш яго? Ты… ты не раўнуеш мяне да яго?

Блазан адкінуўся ад стала, зарагатаў, скрывіўшы грымасай і без таго знявечаны твар.

— Цябе? Да яго? У мяне адно вока, гэтага хапае, каб зразумець, што князёўна Магда спакойна спіць у цераме. Ты нават не магла абуць яе боцікаў, ты не вельмі асцярожная. І голас цябе выдае. І мова. Але не бойся. Раман не здагадаецца. Ён бачыць толькі сваё каханне, ён сам ім любуецца. Ты птушка ў небе, слодыч невыказная — таму ты і патрэбна яму. Мала яму ўлады на зямлі, ён хоча і птахаў нябесных прыручыць… Ён прыме цябе за Магду, таму што хочацца яму прыняць цябе за Магду, цётачка! Ён разумны, а ў прываротнае зелле верыць!

— Дык ты замест прываротнага зелля зрабіў соннае?

— А ты што хацела? Нельга ж было, каб яна бегла сюды. Таму я так здзівіўся з цябе. Зелле ж выпрабаванае. Я з ім два разы з аковаў уцякаў. Нават з замка Крак.

— Як ты трапіў туды?

— Вядома як — за варажбу. За глупства.

— Мне дзіўна, што ты раб, — сказала Ганна.

— Іншы раз мне таксама… Бог кожнаму вызначыў месца. Мабыць, так і трэба… так і трэба.

— Ты небяспечны раб. Ты не дурань, а прытворшчык.

— Не, дурань. Толькі без нас, дурняў, разумнікі павыміраюць ад свайго розуму ды нудоты… А вось і яны…

Раман спусціўся па лесвіцы першы.

— Вы чаго тут? — спытаўся ён. — Чаму не правёў князёўну ў пакоі?.. — Ён дакрануўся да Ганнінага пляча.

Кін і хлопец спусціліся следам. Кін пакланіўся Магдзе. Раман паглядзеў на яго і спытаўся ў князёўны:

— Гэта праўда, што ён з табою?

— Праўда, ён заўсёды са мною, — сказала Ганна цвёрда. — Я пасылала яго, каб ён аберагаў цябе. І ён будзе цябе берагчы.

— Я рады, — сказаў Раман. — Усё будзе добра! Усё абыдзецца! Мы зробім, як нам трэба. Ордэн ужо падступіў да сцен.

— Як? — Блазан стаў панурым. — Ужо прыступ?

— Яны за сто крокаў, ідуць да варотаў. Літвы ўсё няма…

— А чаго ты прыйшоў сюды? — спытаўся блазан. — У нас з табою няма тут агню і мячоў. Наша месца на сценах… З усімі.

— Глупства кажаш, — вымавіў Ранан, зноў падыходзячы да Ганны і беручы яе за пальцы. Далонь у Ранана была вільготная і гарачая. — Гарады будуць гінуць, і людзі будуць паміраць, але вялікія веды застануцца на вякі. Забудзь пра дробязі, ды не па чыне табе гэта думаць, — завяршыў Раман суха, нібыта ўспомніўшы, што блазан яму не сябар, а толькі слуга.

Блазан, зірнуўшы на Ганну, адказаў:

— Я сваё месца ведаю, дзядзечка.

З далечыні да падзямелля данёсся шум — знайшоў сабе дарогу праз платы, сцены, крык людзей, які зліўся ў грозны роў, і адказам яму былі разрозненыя вокрыкі і стогн унутры горада. Тут жа адгукнуліся званы на плошчы — гужліва, часта, быццам сціснутае страхам сэрца, яны гулі, просячы божай літасці.

Усе сціхлі, прыслухоўваючыся. Раман хутка падышоў да куфра ў кутку пакоя, праверыў замок.

— Дапамажы! — сказаў ён блазну і налёг на куфар, перасоўваючы яго ў глыб падвала.

— Мы ўцякаем? — спытаўся хлопец.

— Не, — адказаў Раман.

— Ты будзеш змагацца? — спытаўся блазан.

— Буду, — адказаў Раман. — Ідзі паглядзі, як там на сценах. Можа, твой меч там спатрэбіцца?

— Не пайду, — запярэчыў блазан.

— Не ўцяку я, не бойся.

— Я баюся іншага, — вымавіў блазан.

— Чаго ж? Кажы.

— Здрады баюся.

— Дурань і памрэш па-дурному, — сказаў Раман, беручыся за дзяржанне мяча.

— Усё-такі заб'еш мяне? — Блазан быў здзіўлены.

— Калі раб здраджвае, — сказаў Раман, — яго забіваюць.

— Не ўздумайце! — крыкнула Ганна. — Як вам не сорамна.

— Сорамна? — Блазан караскаўся па лесвіцы.

— Ты куды? — спытаўся Раман.

— Зірну, што там робіцца, — сказаў блазан. — Пагляджу, ці трымаюць вароты…

Ён знік, і Раман павярнуўся да Кіна, але перадумаў, паглядзеў на хлопца.

— Ідзі за ім, — сказаў ён. — Прасачы…

— Што? — не зразумеў хлопец.

— Каб ён не падышоў да каго-небудзь з князевых людзей. Да князя каб не падышоў… а зрэшты, заставайся. Ён не паспее.

Раман паводзіў сябе дзелавіта, суха і холадна. Ён паглядзеў на пясочны гадзіннік. Потым акінуў позіркам тых, хто заставаўся ў сутарэнні.

— Князёўна Магда, — сказаў ён, — душа мая, падніміся наверх. Ідзі ў тыльныя пакоі. І не выходзь адтуль. Ні ў якім разе. А ты, — ён загаварыў да Кіна, — глядзі, каб не выйшла.

— Раман, — сказала Ганна, — мой чалавек застанецца з табою. Я веру яму больш, чым каму іншаму.

— Няхай будзе па-твойму, — Раман усміхнуўся. Цудоўная была гэтая добрая, шчаслівая ўсмешка. — Дзякуй. З табою пойдзе Глузд.

— Ідзі, — сказаў Кін. — Баярын кажа праўду. Ідзі, князёўна, далей ад небяспекі. Больш тут табе няма чаго рабіць.

Ганна паднялася па лесвіцы першая. Ззаду ішоў хлопец. Ён стаміўся, твар яго асунуўся, ён быў напалоханы. Звон і крыкі разносіліся над горадам, і калі Ганніна галава паднялася над падлогаю, шум аглушыў, уварваўшыся праз высокія вокны верхняй святліцы… І яшчэ Ганна паспела ўбачыць, як кінуўся да выхаду блазан — аказваецца, ён нікуды не пайшоў. Ён падслухоўваў. Можа, так і лепш. Можа, ёй на самай справе пара дакрануцца да прысоскі пад вухам.

Яна накіравалася да тыльных пакояў. Хлопец апярэдзіў яе, адчыніў перад ёю дзверы; увайшоўшы, Ганна кінула позірк назад: блазан стаяў за вершнікам, невыразна акрэсліваўся там, быццам куча лахманоў. Ах, не трэба было аглядацца, бо хлопец сачыў за ёй і заўважыў нейкі рух каля дзвярэй.

Напэўна, ён проста спалохаўся. Мабыць, не здагадаўся, што там Акіплеша. Нечакана моўчкі, як воўк, даганяючы ахвяру, хлопец кінуўся ў куст, наставіўшы нож перад сабою, быў ён нястрымны і больш нічога не бачыў.

Ганна толькі паспела ахнуць…

Блазан мякка адскочыў убок, хлопец стукнуўся аб сцяну і ўпаў, заняўшы блазнава месца ля сцяны. Гарбун выцер тонкае лязо штылета, сказаў, як бы просячы прабачэння: — Ён мне не раўня… я ў сарацынаў навучыўся.

— Я не магу больш, — сказала Ганна. — Не магу…

— Страшны час, — сказаў блазан. — Напэўна, не было яшчэ такога жорсткага веку, і я таксама жорсткі… Але я не подлы. Разумееш, я не подлы. Я абараняюся, але не здраджваю…

Блазан падышоў да адчыненага люка і спыніўся так, што з сярэдзіны яго было цяжка ўбачыць.

— Ці будзе лепшы час? — спытаўся ён у самога сябе, гледзячы ўніз. — Ці будзе добры час, ці смертаносныя коннікі ўжо скачуць па нашай зямлі?

— Будзе, — сказала Ганна. — Павінен быць.

Блазан маўчаў. Ганна адчула, як напружыліся яго плечы і кароткая шыя. Яна зрабіла крок наперад, заглянула ўніз, у сутарэнне. Раман прынік да патайных дзвярэй прыслухоўваючыся. Кін ззаду.

— Адыдзіся, — адмахнуўся ад яго Раман.

Кін паслухмяна адступіў на некалькі крокаў.

У дзверы стукнулі два разы. Потым яшчэ тры разы.

— Я так і ведаў! — прашаптаў блазан. — Я ведаў… Трэба было бегчы да князя!

Раман адсунуў засаўку, і цяжкія дзверы адчыніліся. У праходзе стаяў рыцар Фрыдрых. Кальчуга прыкрыта шэрым плашчом, меч выняты з ножнаў.

Раман адышоўся ўбок. Рыцар Фрыдрых спытаўся:

— Усё ў парадку?

— Усё, — адказаў Раман. — Як там каля варотаў?

— Хутка рухнуць, — сказаў Фрыдрых. — Хутка.

Ён накіраваўся назад у цёмны праход і крыкнуў штосьці па-нямецку. Раптам блазан завішчаў, як параненая жывёліна, і скочыў уніз, мінаючы лесвіцу, з двухметровай вышыні, і ўмомант апынуўся каля дзвярэй, імкнучыся дацягнуцца да засаўкі.

Раман першы скеміў, у чым справа, і схапіўся за тронкі нажа. Ганне здалося, што ён ненатуральна павольна выцягваў нож і блазан гэтаксама плаўна, як пры запаволеных здымках, паварочваецца, так і не паспеўшы зачыніць дзверы, а ў руцэ ў яго блішчаў штылет…

— Кін! — адчайна крыкнула Ганна. — Не той!

Кін павярнуўся да яе. Вочы ў качэўніка зрабіліся вузкімі шчылінкамі. Голас яго быў ціхі, але страшны, і непадпарадкавацца было нельга:

— Ідзі зараз жа.

Ганна зрабіла крок па лесвіцы. Галоўнае цяпер было растлумачыць Кіну…

— Націсні на прысоску! Загубіш усё!

І Ганна, амаль не разумеючы, што робіць, але не могучы пярэчыць, паднесла палец да шыі…

І ў гэты момант ёй стала млосна, усё правалілася, знікла, бясконцая бездань часу захапіла яе і панесла цераз цемру, між недарэчных і незразумелых прывідаў: лавіна конскіх мызаў і капытоў неслася на яе праз агонь, які вырываўся з вежаў драўлянага горада, засвістаў вецер, данесліся абрыўкі музыкі…

Ганна стаяла ў маленькім халодным пакойчыку ў цётчынай хаце. Яна трымалася за галаву, жмурылася ад святла, і Жуль, схіліўшыся над пультам, крычаў ёй, не паварочваючыся:

— Зрабі крок убок! Выйдзі з поля!

Ганна паслухмяна ступіла — галава кружылася, яна ўбачыла перад вачыма шар — як акно ў падвал.

Надта маленькі ў шары блазан біўся з Раманам, і рука яго, як абцугамі, схопленая Раманавай рукой, торгалася, сціскаючы штылет. Свабоднай рукой Раман выцягваў свой нож і крычаў штосьці, але Ганна не чула слоў.

— Не той, — сказала яна хрыпла. — Не той!

Блазан вывернуўся, і Ганна ўбачыла, як штылет уваткнуўся ў бок баярыну Раману і той пачаў асядаць, не адпускаючы блазна. У сутарэнне лезлі адзін за адным нямецкія ратнікі. Рыцар Фрыдрых замахнуўся сваім мячом… І мільгануў ценем Кін…

— Не той! — паспела яшчэ раз крыкнуць Ганна.

У той жа момант з шара зніклі двое: Кін і блазан. Фрыдрыхаў меч рассек паветра. І, адкінуўшы яго, рыцар апусціўся на калені над Раманавым целам, падаў знак, каб яны беглі наверх. І ратнікі адзін за адным пачалі падымацца па лесвіцы — жвава і спрытна…

Шар патух.

— Усё, — сказаў Жуль.

— Дзе яны? — спыталася Ганна.

— Яны прайшлі скрозь нас. Яны ўжо там, дома… Ты не ўяўляеш, як я стаміўся.

— Я таксама стамілася, — сказала Ганна.

— Дзякуй, — сказаў Жуль. — Без цябе было б не выбрацца нам.

— Не варта падзякі, — адказала Ганна. — Ты ўпэўнены, што ён забраў Акіплешу?

— Ты ж бачыла, — адказаў Жуль. Ён падняў пульт і паклаў у чамадан.

— Яны дабраліся на месца? Ты ўпэўнены?

— Безумоўна, — сказаў Жуль. — Што з імі можа здарыцца?