Апошнія ахвяры сьвяшчэннага дуба

ДУБ

Ніхто ня ведаў, колькі яму гадоў. Можа, пасадзілі яго яшчэ веліканы-вялеты, якія сышлі з зямлі, не пакінуўшы пасьля сябе нашчадкаў, таму што атруцілі зямлю іхнія звады, і самі яны былі ўжо бясплоднымі. Мабыць, таму яны саджалі і саджалі расьліны і дрэвы, каб хаця тыя захавалі пра іх памяць. Садзілі ля валатовак, дзе вечным сном засыналі волаты, сутаргава сьціскаючы ў руках мячы, што іржавымі палосамі заставаліся ў зямлі. Садзілі ля рэчак, дзе абмывалі целы сваіх блізкіх і запальвалі памінальныя вогнішчы. А можа, гэта проста вецер раскідваў рудыя жалуды, разносілі іх дзікі ці сойкі.

Ён рос і рос, зьбіраючы вакол сябе маладзейшых, і сам, мабыць, ня ведаў, хто тут ягоныя сыны, хто ўнукі, а хто проста з нашчадкаў — такіх жа наравістых, магутных і стойкіх, як і ён сам.

Людзі так даўно схіляліся перад ім і столькі іхніх просьбаў сыпалася з іхніх вуснаў, што ён даўно згубіў ім лік і толькі выпраменьваў і выпраменьваў на ўсіх і на ўсё вакол сваю магутнасьць і мудрасьць. І гэта яны рабілі з людзьмі цуды, аб якіх ведала цяперашняя, маладая ў параўнаньні з яго жыццём краіна: слабых уздымалі, нядольным давалі ўдачу, а бясплодным жанчынам дарылі сілы, каб тыя маглі зачаць дзіця.

Бывала, на ягоных галінах вешалі злодзеяў і злачынцаў. Але іхняя чарната была такая слабая ў параўнаньні з яго крэпасьцю і выпраменьваньнем, што ён не зьвяртаў на тое ўвагі. Часам каралі і невіноўных. Тады прыходзілі родзічы і горка плакалі пад яго кронай, і ён хутка супакойваў іх — гэтак жа, як і ўсіх астатніх. Яны аддзячвалі яму: вешалі на галіны чырвоныя стужкі, пасы, кавалкі адбеленага лёну, клалі сыр і мёд. Гэта пасьля зьядалі людзі, што асабліва аддана служылі яму, іх навакольныя называлі жрацамі. Сярод жрацоў былі тыя, што любілі яго і самі выпраменьвалі тое, што ў людзей называецца любоўю. А былі і цёмныя, як гніль, што точыць самыя моцныя ствалы, і тады ён махаў галінамі, нібы адганяючы іх ад сябе. Але часьцей драмаў, праразаючы вяршалінай аблокі і ўзгадваючы незабыўныя часіны маладосьці і іншых, зусім іншых чалавечых істотаў. У некаторых з іх было па чатыры рукі, насы нагадвалі гузікі, а грудзі мелі жабры, і іхнія песьні былі іншымі, чым гучалі цяпер навакол, але гэтыя ён ня памятаў, а тыя, даўнішнія, часам спрабаваў сьпяваць і сам. І толькі адзін са жрацоў Вільні чуў гэтыя песьні і нават мог паўтарыць напеў, толькі пра тое не казаў нікому, бо гэта была яго, Лойкава, таямніца.

Некалі менавіта Дуб даваў людзям ежу, бо, пакуль не навучыліся яны сеяць авёс ды жыта, малолі жалуды і рабілі з іх кашу.

У гэты красавіцкі дзень на галінах Дуба толькі зеляніліся малыя, яшчэ зусім слабыя лісточкі, бо карані пачыналі гнаць па жылах сок, які ажыўляў галіны і ўсё яго здранцвелае ў зімовай сьцюжы магутнае, неабдымнае цела. Кара за стагоддзі скамянела, па ёй лёгка было ўздымацца да самай вяршаліны, але на гэта ніхто не асьмельваўся. Дуб драмаў і амаль не адчуваў чалавечка, які караскаўся наверх і, выбіраючы патрэбную галіну, доўга вагаўся, седзячы на тоўстай галіне, з-за якой яго нават не было бачна. Дзе будзе сядзець вялікі князь і прыдворныя? Ці будзе адтуль бачнае ўсё, што адбудзецца, ці не захіляць злачынцаў іншыя галіны? І ён, з цяжкасьцю кідаючы вяроўку праз сук, спаўзаў уніз і зноўку доўга разглядаў разьмяшчэньне ствала і галін, каб, ратуй Пярун, не памыліцца і ня быць за тое пакараным самому.

Дзьве вяроўкі трэба было закінуць і замацаваць на галінах дубу так, каб уся знаць Вільні і ўсе, хто прыйдзе на пакараньне, бачылі, як будуць тузацца ў апошніх сутаргах тыя, хто насьмеліўся ісьці супраць жрацоў і, канешне, супраць вялікага князя. Бачылі і трапяталі самі.

Нарэшце на абодва прыдатныя сукі былі накінутыя пяньковыя, моцныя вяроўкі, якія ў некалькі вузлоў былі замацаваныя на Дубе. Яны не павінны абарвацца — бо тады абарвецца і жыцьцё малога чалавечка, што мацаваў вяроўкі. І ён стараўся. Ён ня думаў пра тых, каго заўтра будуць вешаць на гэтым дубе, — думаў пра дзяцей, якіх за ўзнагародныя грошы можна будзе смачна і добра накарміць. Жонцы, бадай што, удасца справіць новыя юхтавыя боцікі. І болей нічога яму на гэтым сьвеце ня трэба. Абы жыла здаровай і задаволенай сям’я. І, ратуй Пярун, каб яшчэ супрацьстаяць самому вялікаму князю ці, што яшчэ страшней, жрацам! І ён пайшоў, задаволены сваёй работай, дадому, а Дуб упершыню страсянула нейкая вышэйшая сіла, і ён загайдаў галінамі, усё яшчэ санлівы і спакойны, не падазраючы, што наступае Заўтра, якое нясе гібель і яму…