Гронкі гневу

Раздзел чатырнаццаты

Заходнюю тэрыторыю апанаваў неспакой — набліжаюцца перамены. Заходнія штаты затрывожыліся, як коні перад навальніцай. Буйныя ўласнікі занепакоіліся, чуюць: будуць перамены, толькі не ведаюць — якія. Буйныя ўласнікі б'юць па непасрэднай пагрозе: па пашыраным складзе ўрада, па ўсё мацнейшым адзінстве рабочага руху; б'юць па новых падатках, па новых эканамічных планах — не разумеюць, што ўсё гэта вынікі, а не прычыны. Вынікі, а не прычыны. Не прычыны, а вынікі. А прычыны караняцца глыбока, хоць яны і зусім простыя. Прычыны — гэта фізічны голад, памножаны ў мільён разоў; гэта духоўны голад — імкненне да шчасця, да пачуцця ўпэўненасці ў заўтрашнім дні, памножанае ў мільён разоў; гэта імкненне мускулаў і мозгу да росту, да працы, да творчасці, памножанае ў мільён разоў. Канчатковая, ясная функцыя чалавека — працаваць сваімі мускуламі, ствараць сваім мозгам, і не толькі на карысць аднаму сабе — гэта і ёсць чалавек. Пабудаваць сцяну, пабудаваць дом, пабудаваць плаціну, укласці часцінку свайго чалавечага «я» ў гэту сцяну, у гэты дом, у гэту плаціну і ўзяць і сабе што-небудзь ад іх — ад гэтай сцяны, ад гэтага дома, ад гэтай плаціны; умацаваць мускулы цяжкай працай, прылучыцца да яснасці ліній і форм сваіх здзейсненых задум. Бо чалавек — адзінае стварэнне ва ўсім арганічным і неарганічным жыцці прыроды, адзіны аб'ект у сусвеце, які перасягае створанае ім, узнімаецца па прыступках сваіх задум, вырываецца наперад, пакідаючы ззаду ўжо дасягнутае. І вось што трэба сказаць пра чалавека: калі тэорыі мяняюцца ці рушацца, калі філасофскія школы і вучэнні, вузкія завулкі думкі — нацыянальныя, рэлігійныя, эканамічныя — узнікаюць, а потым рассыпаюцца прахам, чалавек, хоць і спатыкаючыся, атрымліваючы жорсткія ўдары, памыляючыся, ідзе наперад і нечага дасягае. Зрабіўшы крок наперад, ён можа адступіць, але толькі на паўкроку і ніколі не зробіць поўнага кроку назад. Вось што можна сказаць, і гэта трэба добра разумець. Гэта трэба разумець, калі з чорных самалётаў падаюць бомбы на людныя рынкі, калі палонных забіваюць, як свіней, калі скалечаныя целы сплываюць крывёю ў гразі і пыле. І вось яшчэ што: калі спыніцца, калі б памерла вострае да болю жаданне ісці наперад, што б там ні было, бомбы не падалі б, глоткі не рэзалі б. Пакуль будуць жывыя ўладальнікі бомбаў, гэты смертаносны груз будзе падаць на моцных духам, і бойся таго часу, калі дух гэты памрэ; пакуль жывуць буйныя ўласнікі, удары будуць сыпацца на тых, хто робіць крок наперад — бойся таго часу, калі памрэ імкненне ісці наперад. Бойся таго часу, калі чалавечае «я» не будзе гатова ісці на пакуты і смерць за ідэю, бо гатоўнасць гэтая — асновы чалавечага «я», адзінае, што робіць чалавека чалавекам.

Заходнія штаты апанаваў неспакой — блізяцца нейкія перамены. Тэхас і Аклахома, Канзас і Арканзас, Нью-Мексіка, Арызона, Каліфорнія… Вось адна сям'я пакідае свой участак. Некалі бацька ўзяў пазыку ў банку, і цяпер банк наважыў авалодаць яго зямлёй. Зямельная кампанія, гэта значыць банк, які валодае зямлёй, хоча, каб на гэтай зямлі працавалі трактары, а не людзі. А хіба трактар — дрэнна? Хіба ў сіле, якая праразае доўгія барозны ў зямлі, ёсць што-небудзь нядобрае? Калі б гэты трактар належаў нам, тады было б добра — не мне, а нам. Калі б нашы трактары праводзілі доўгія барозны па нашай зямлі, тады было б добра. Не па маёй зямлі, а па нашай. Мы любілі б гэты трактар, як любілі гэту зямлю, калі яна была наша. Але трактар робіць адразу дзве справы: узорвае зямлю і выворвае з яе нас. Паміж трактарам і танкам розніцы мала. І той, і другі гоняць перад сабой людзей, апанаваных страхам і роспаччу. Тут ёсць над чым задумацца.

З зямлі сагналі аднаго чалавека, адну сям'ю — вось яго ржавая машына паўзе па шашы на Захад. Я страціў зямлю, маёй зямлёй авалодаў трактар. Я адзін і не ведаю, што рабіць. Адна сям'я спыняецца на начлег каля прыдарожнай канавы, ставіць палатку; да яе пад'язджае яшчэ адна сям'я і таксама ставіць палатку. Двое мужчын прысаджваюцца на кукішкі, а жанчыны з дзецьмі стаяць каля іх і слухаюць. Гэта і ёсць завязка, разумееце, вы — тыя, хто ненавідзіць перамены і баіцца рэвалюцыі? Раз'яднайце гэтых двух мужчын, пасейце ў іх сэрцах нянавісць, боязь адзін аднаго, недавер адзін да аднаго. Бо гэта зачатак таго, што наганяе на вас страх. Зародак. Таму што ў выказванне: «Я страціў зямлю» ўносіцца папраўка: «Мы страцілі нашу зямлю». Вось дзе тоіцца небяспека для вас, бо два чалавекі ўжо не такія адзінокія і разгубленыя, як адзін. А з гэтага «мы» ўзнікае нешта яшчэ больш небяспечнае: «У мяне ёсць крыху ежы» плюс «У мяне зусім нічога няма». І калі ў суме атрымліваецца: «У нас ёсць крыху ежы», значыць, усё ўвайшло ў сваю каляіну і рух набыў накіраванасць. Цяпер засталося зрабіць нескладанае памнажэнне, і зямля гэтая, гэты трактар — нашы. Двое мужчын сядзяць на кукішках у дрэнажнай канаве, маленькае вогнішча, у кацялку варыцца мяса, маўклівыя жанчыны з застылым позіркам, ззаду — дзеці прагна ўслухоўваюцца ў незразумелую гутарку. Набліжаецца ноч. У малога прастуда. Вось, вазьміце коўдру. Яна шарсцяная — яшчэ ад маці засталася. Вазьміце, накрыйце дзіця. Вось што ім трэба бамбіць. Бо тут пачынаецца пераход ад «я» да «мы».

Калі б вам, тым, хто залодае ўсім, што патрэбна людзям, удалося зразумець гэта, вы змаглі б утрымацца на паверхні. Калі б вам удалося аддзяліць прычыны ад вынікаў, зразумець, што Пэйн, Маркс, Джэферсан, Ленін былі вынікам, а не прычынай, вы ўцалелі б. Але дзе вам зразумець: уласніцтва, як марозам, скоўвае ваша «я» і назаўсёды адгароджвае яго ад «мы».

Заходнія штаты ў трывозе — набліжаюцца перамены. Патрэба нараджае ідэю, ідэя — дзеянне. Паўмільёна людзей рухаюцца па дарогах; яшчэ адзін мільён, больш упартых, таксама гатовы ў любую хвіліну зняцца з месца; дзесяць мільёнаў яшчэ толькі пачынаюць нервавацца.

А трактары праводзяць баразну за баразной па абязлюдзелай зямлі.