Гронкі гневу

Раздзел чацвёрты

Калі Джоўд пачуў, што грузавік зрушыў з месца і паехаў, набіраючы хуткасць, а дарога перарывіста загула пад напорам гумавых шын, ён спыніўся, павярнуўся і глядзеў яму ўслед, пакуль машына не знікла з вачэй. Ён так і застаўся стаяць, узіраючыся ў мігатлівае блакітнае марыва. У задуменні выняў з кішэні сваю пляшку, адкруціў металічны каўпачок, асцярожна пацягнуў з рыльца, правёў у ім языком і аблізаў губы, каб да канца адчуць смак віскі.

Ён паспрабаваў прыгадаць: «Там нам стрэўся афрыканец…», але далей ніяк не ішло. Тады ён адвярнуўся ад шашы і паглядзеў на дарогу, што пад прамым вуглом ішла ў поле. Шчодра прыпякала сонца, аселы пыл ляжаў, не патрывожаны ветрам. Каляіны на дарозе да краёў засыпала пылам. Джоўд зрабіў некалькі крокаў, і лёгкі, як мука, пыл заклубіўся перад яго новымі жоўтымі чаравікамі, зацерушыў іх і зрабіў шэрымі.

Ён нахіліўся, развязаў шнуркі і адзін за другім зняў абодва чаравікі. З асалодай размяў потныя ногі, пераступаючы імі ў гарачым пыле і прасейваючы яго струменьчыкамі між пальцаў, пакуль скура на ступнях, падсохшы, не сцялася. Тады зняў пінжак, закруціў у яго чаравікі і засунуў скрутак пад паху. Нарэшце ён пакрочыў па дарозе, узнімаючы перад сабой пыл, які потым слаўся нізкім воблачкам за яго спінай.

З правага боку дарогі цягнулася агароджа — дзве ніткі калючага дроту на вярбовых калах. Слупкі былі крывыя, няроўна абрэзаныя. Калі развіліна была на належнай вышыні, дрот ляжаў на ёй, калі не — яго трымаў абвязаны вакол слупка ржавы абрывак пакавальнага дроту. За агароджай, паваленая ветрам, спёкай і сухменню, ляжала кукуруза, і лісцевыя пазухі на сцёблах былі даверху забітыя пылам.

Джоўд ішоў дарогай, і воблачка пылу цягнулася па яго слядах. Крыху наперадзе ён убачыў выпуклы панцыр чарапахі, якая марудна паўзла па пыле, неяк рыўкамі перастаўляючы няўклюдныя ногі. Джоўд спыніўся — захацеў паглядзець на чарапаху, і цень яго ўпаў на яе. Галава і ногі імгненна схаваліся, кароткі тоўсты хвост шуснуў убок, пад панцыр. Джоўд падняў чарапаху і перавярнуў дагары нагамі. Спіна ў яе была шаравата-карычневая, пад колер пылу, а ніжні шчыток крэмава-жоўты, чысты і гладкі. Джоўд вышэй падсунуў пад паху свой скрутак і правёў пальцам па брушным шчытку, потым націснуў на яго. Ён быў мякчэйшы за верхні. Чарапаха высунула лускаватую галаву — намагалася зірнуць уверх, на палец Джоўда, сутаргава торгаючы нагамі. Яна намачыла Джоўду на далонь, не перастаючы бездапаможна біцца ў яго ў руках. Джоўд перавярнуў яе спінай угору і ўкруціў у пінжак разам з чаравікамі. Ён адчуваў, як яна валтузіцца там, тыцкаецца і перабірае лапамі. Джоўд пайшоў далей, прыспешыў крок, крыху заграбаючы мяккі пыл пятамі.

Наперадзе, узбоч дарогі, чахлая, абсыпаная пылам вярба адкідала на зямлю рабы цень. Яе ўбогае, кволае вецце згіналася над дарогай, рэдкая, чэзлая крона нагадвала аблезлую курыцу. Джоўд абліваўся потам. Сіняя кашуля пацямнела на спіне і пад пахамі. Ён насунуў кепку на лоб, пацягнуўшы за брылёк, і той перагнуўся пасярэдзіне, кардонная пракладка зламалася — цяпер ужо кепка ніколі не будзе выглядаць, як новая. Ногі неслі яго ўсё шпарчэй да адзінокага дрэва. Ён ведаў — там будзе цень, прынамсі, хоць палоска ценю ад ствала, бо сонца прайшло ўжо зеніт. Гарачыя промні апякалі патыліцу, у галаве злёгку шумела. Ён не бачыў падножжа вярбы, бо яна расла ў маленькай западзіне, вільгаць там не так хутка высыхае, як на роўных месцах. Ён ішоў усё хутчэй — спяшаўся ўцячы ад сонца, і нарэшце пачаў спускацца па схіле. Раптам ён апасліва запаволіў крок, бо палоска ценю была ўжо кімсьці занятая. Прыхінуўшыся спінай да камля, на зямлі сядзеў чалавек. Сагнутыя ў каленях ногі ён склаў крыж-накрыж, і босая правая ступня дасягала амаль галавы. Ён засяроджана насвістваў мелодыю факстрота «Так, сэр, гэта мой бэбі» і таму не чуў крокаў Джоўда. Задраная ўгору ступня мерна адбівала такт. Тэмп быў не танцавальны. Чалавек перастаў свістаць і заспяваў тонкім кволым тэнарком:

Ён пачуў крокі Джоўда, толькі калі той ступіў у рэдкі цень ад аблезлай кроны, перастаў спяваць і павярнуў у яго бок галаву. Доўгая, кашчавая, з туга нацягнутай скурай на твары, яна сядзела на шыі, мускулістай і жылістай, як бадыль сельдэрэю. Запаленыя, чырванаватыя павекі прыкрывалі ад сонца вялікія, выпуклыя вочы. Безвалосыя смуглыя шчокі льсніліся, поўныя губы выдавалі не то насмешку, не то пажадлівасць. Скура так шчыльна абцягвала яго дзюбасты, касцісты нос, што прасвечвалі храсткі пераносся. Ні на шчоках, ні на доўгім бледным ілбе не было ніводнай кропелькі поту. Лоб у яго быў ненатуральна высокі, з тонкімі блакітнымі жылкамі на скронях. Не менш як палова твару была над вачыма. Жорсткія сівыя валасы распаліся няроўнымі пасмамі — відаць, зачэсаныя пальцамі. На ім былі штаны-камбінезон і сіняя кашуля. Баваўняная куртка з меднымі гузікамі і карычневы, залаплены, у тлустых плямах капялюш ляжалі на зямлі каля яго. Шэрыя ад пылу парусінавыя туфлі на гумавай падэшве валяліся паасобку там, дзе ён іх скінуў з ног.

Чалавек доўга глядзеў на Джоўда. Сонечнае святло глыбока пранікала ў яго карыя вочы і запаліла ў зрэнках залатыя іскрынкі. Калі ён падняў галаву, жгут мускулаў у яго на шыі яшчэ больш наструніўся.

Джоўд моўчкі стаяў у дзіравым цяні. Ён зняў кепку, выцер ёю спацелы твар і разам са скручаным пінжаком кінуў на зямлю.

Не высоўваючыся з ценю, чалавек выцягнуў ногі і зарыў пальцы ў пыл.

Джоўд сказаў:

— Фу! На дарозе пячэ, як у пекле.

Чалавек пільна паглядзеў на яго.

— Ці не Том гэта Джоўд, сынок старога Тома?

— Ага, — сказаў Джоўд. — Ён самы. Дамоў іду.

— Мяне ты, пэўна ж, не памятаеш, — сказаў чалавек, і пухлыя губы яго скрывіліся ва ўсмешцы, адкрыўшы вялікія конскія зубы. — Ды дзе табе помніць. Ты толькі тое і рабіў, што дзяўчатак за косы цягаў, замест таго каб мае казані слухаць. А ў адной дзяўчынкі ўсё наравіў коску з каранямі выдзерці, а слова святое міма вушэй прапускаў. Ты, напэўна, забыўся, а я памятаю. Давялося мне і цябе, і дзяўчо тое далучыць да ласкі боскай. Абаіх у арашальнай канаве ахрысціў. А ўжо ж адбіваліся як, вішчалі, што тыя кацяняты.

Джоўд паглядзеў на яго зверху і раптам засмяяўся:

— Дык ты ж прапаведнік! Вось ты хто — наш прапаведнік! Мо толькі якую гадзіну назад я пра цябе аднаму хлопцу расказваў.

— Былы прапаведнік, — спахмурнеў чалавек. — Прападобны Джым Кейсі — з секты «Неапальная купіна». Горла драў у славу гасподню. І грэшнікаў-пакаянцаў ледзь што — у канаву; наб'еш яе імі да краёў, так і глядзі, патопяцца. Але цяпер я ўжо не той. — Ён уздыхнуў. — Цяпер я проста Джым Кейсі. Няма ў мяне тае адданасці богу. Усё ў галаву грэшныя думкі лезуць… грэшныя, але, на мой погляд, цвярозыя.

Джоўд сказаў:

— Калі ўжо што ў галаву палезе, тады і задумаешся. Я не забыў цябе. Ты ў нас неблагія маленні наладжваў. Памятаю, неяк раз ты стойку зрабіў і так, на руках ходзячы, такую пропаведзь закаціў! І завываў як апантаны. Маці маёй ты быў больш за іншых па душы. А бабка, дык тая казала, што дух з цябе божы так і б'е ў нос. — Джоўд запусціў руку ў скрутак, намацаў бутэльку і выняў з кішэні пінжака. Чарапаха варухнула лапай, але Джоўд закруціў пінжак тужэй. Потым адкруціў каўпачок з рыльца і падаў бутэльку Джыму Кейсі. — Глынеш?

Кейсі ўзяў бутэльку і тужліва паглядзеў на яе.

— Больш я ўжо не прапаведую, толькі зрэдку. Цяпер у народзе няма ўжо таго духу боскага, што быў раней. А горш за ўсё, што і ўва мне яго ані кропелькі не засталося. Бывае, праўда, калі-нікалі ўвойдзе ў цябе дух, ну і склічаш людзей на маленне. А яшчэ, здараецца, перад ядой богу малітву скажаш, калі да стала хто запросіць. Але душу я цяпер ужо ў гэта не ўкладаю. Проста просяць людзі, і я не адмаўляюся.

Джоўд зноў выцер твар кепкай.

— Няўжо ты такі ўжо святоша, што ад віскі адмаўляешся? — сказаў ён.

Кейсі глянуў на бутэльку, быццам толькі што ўбачыў яе ў сваіх руках. Потым паднёс да рота, перакуліў і зрабіў тры вялікія глыткі.

— Ну і пітво! — пахваліў ён.

— А ты як думаў? — сказаў Джоўд. — Не самагон які — фабрычнае. Яму цэлы даляр цана.

Перш чым аддаць бутэльку, Кейсі яшчэ раз прыклаўся да рыльца.

— Так, сэр! — прамовіў ён. — Так, так, сэр!

Джоўд узяў з яго рук бутэльку і адпіў, з далікатнасці не абцёршы рыльца рукавом. Потым апусціўся на кукішкі і прыставіў бутэльку да скручанага пінжака. Падабраў з зямлі сухую галінку — каб запісваць ёю свае думкі ў пыле. Змёў лісце ўбок, разраўняў далонню чысты квадрацік і пачаў выводзіць на ім рысачкі, куты і кружочкі.

— Даўнавата цябе не бачыў, — сказаў ён.

— А мяне ніхто не бачыў, — адказаў прапаведнік. — Аднаго дня ўзяў і пайшоў ад іх, цяпер усё больш сяджу адзін і сам з сабою разважаю. Боскага духу я не страціў, толькі цяпер ён нейкі іншы. Сумненні пачалі адольваць.

Кейсі сеў крыху раўней спінай да ствала. Вавёркай юркнула ў кішэню кашчавая рука і выцягнула адтуль чорную, абкусаную з усіх бакоў плітку тытуню. Ён старанна сцёр з яе саламяную труху і іншае кішэннае смецце, адкусіў кавалачак і засунуў за шчаку. Джоўд адмоўна памахаў галінкай, калі Кейсі падаў яму плітку. Чарапаха ў скрутку зноў пачала валтузіцца. Кейсі паглядзеў на пінжак, які варушыўся, нібы жывы.

— Што гэта там у цябе — курыца? Глядзі, задыхнецца.

Джоўд тужэй скруціў пінжак.

— Чарапаха, — сказаў ён. — На дарозе падабраў. Вялізная, як трактар. Браціку нясу. Малыя любяць чарапах.

— Рана ці позна яны ўсе імі абзаводзяцца. Але чарапаху пры сабе доўга не ўтрымаеш. Торкаецца, тыцкаецца сюды-туды, пакуль не знойдзе лаза, выберацца на волю, і шукай ветру ў полі. Вось і я так. Няма таго, каб проста разгарнуць Евангелле, што ляжыць пад рукой. Не, усё круціш яго, гартаеш, шукаеш нечага — адны шматкі застаюцца. Бывае, натхнюся боскім духам, а што ўслаўляць, не ведаю. Прызначэнне маё — весці людзей, але ж няма куды.

— А ты вадзі іх кругом і навокал, — сказаў Джоўд. — Доўга не думай, штурхай іх у арашальныя канавы. А свой розум мець захочуць, скажы ім, што ў пякельным агні гарэць будуць. На чорта табе ведаць, куды іх весці? Проста вядзі, і справе канец.

Цень ад ствала вярбы падаўжэў. Джоўд з радасцю перасеў у цень і зноў расчысціў і разраўняў маленькі квадрацік пылу, каб, крэслячы на ім сваім прутком, запісваць думкі. Міма іх бегла па дарозе жоўтая калматая аўчарка. Падкурчыўшы вялы хвост, нізка звесіла галаву і высунула язык, з якога капала сліна. Яна гучна, задышліва сапла. Джоўд свіснуў, але аўчарка яшчэ ніжэй апусціла галаву і пабегла трушком да толькі ёй адной вядомай мэты.

— Вось бяжыць кудысьці, — сказаў крыху закрануты за жывое Джоўд. — Пэўна, дадому.

Прапаведніка нічым нельга было адцягнуць ад яго думак.

— Кудысьці бяжыць, — паўтарыў ён. — Правільна — кудысьці кіруе. А я вось… куды кіравацца, не ведаю. У мяне на маленнях людзі, бывала, так наскачуцца, налямантуюцца, нагарланяцца на славу боскую, што як нежывыя падаюць на дол. Некаторых, каб прывесці ў прытомнасць, даводзілася акунаць у канаву. А пасля, ведаеш, што я рабіў? Пацягну якую-небудзь дзеўку ў густую траву і лягу з ёю. І так кожны раз пасля малення. А потым каяцца пачынаю. Малюся-малюся, а карысці ніякай. Другі раз зноў усе боскім духам прасякнемся, і я зноў за сваё. Нарэшце зразумеў: дайшоў я да краю — крыўлю душой перад богам. Хоць сам таго не жадаю.

Джоўд усміхнуўся і, прасунуўшы кончык языка між доўгіх зубоў, аблізнуў губы.

— Пасля такіх набажэнстваў самы раз у кусты іх цягнуць, — зазначыў ён. — Па сабе ведаю.

Кейсі ўсхвалявана падаўся наперад.

— Вось бачыш! — усклікнуў ён. — Я нарэшце зразумеў гэта і задумаўся. — Ён мерна махаў сваёй кашчавай рукой з вузлаватымі пальцамі ў такт словам. — Вось як пачаў я разважаць: я прасякся ласкай боскай, і паства мая так прасяклася ёю — аж скача і нема крычыць. А тут кажуць, што вадзіцца з жанчынай — сатанінскае насланнё. Але ж чым больш у жанчыне богам дараванай ласкі, тым мацней яе цягне ў кусты. Дык вось я і падумаў: як жа гэта так, чорт вазьмі… ох, прабач мне… як жа сатана падбярэцца да жанчыны, калі дух святы так і бруіцца з яе? Ужо ж тут, здаецца, сатане, як ні хітруй, ні з якага боку не падступіцца. А на справе выходзіць зусім іншае. — Вочы ў Кейсі блішчалі ад хвалявання. Ён паварушыў шчокамі і губамі і плюнуў. Плявок пакаціўся па зямлі, абвалокся пылам і ператварыўся ў шэры, цвёрды з выгляду шарык. Прапаведнік выставіў наперад руку, уставіў вочы на далонь, быццам на разгорнутую кнігу. — Вось я які… — ціха прамовіў ён. — Вось які я: у мяне ў руках чалавечыя душы, я адказваю за іх і адчуваю, якая вялікая ляжыць на мне адказнасць, а сам кожны раз пасля малення кладуся з жанчынай. — Ён глянуў на Джоўда. На твары ў яго была разгубленасць. У вачах — заклік аб дапамозе.

Джоўд старанна вывеў галінкай у пыле жаночы торс — грудзі, клубы, таз.

— Прапаведнікам я ніколі не быў, — сказаў ён, — таму не зяваў, калі што ў рукі плыло. І рознымі думкамі галаву сабе не забіваў — падвернецца што дзе калі, і я сам не свой ад радасці.

— Ну ясна, ты ж не прапаведнік, — упіраўся Кейсі. — Табе дзеўка — проста дзеўка. Што табе да яе. А мне жанчына — сасуд свяшчэнны. Я ратаваў іхнія душы. І вось, узяўшы на сябе такую адказнасць, я спачатку ўсяляў у іх дух святы, а потым цягаў іх у кусты.

— Можа, і мне не пашкодзіла б зрабіцца прапаведнікам, — уголас падумаў Джоўд. Ён дастаў з кішэні тытунь і паперу, скруціў цыгарку. Запаліў яе і скрозь дым пакасіўся на субяседніка. — Даўно ўжо я без жанчыны. Давядзецца наганяць.

Кейсі гаварыў далей:

— Я давёў сябе да таго, што начамі не спаў. Ідзеш на пропаведзь і зарок сабе даеш: «Сёння, далібог, не буду». Але яшчэ не дагаварыўшы, ужо ведаю — буду.

— Ажаніцца табе трэба, — сказаў Джоўд. — У нас жыў адзін прапаведнік з жонкай. Егавісты. Наверсе ў нас спалі. На маленне народ прыходзіў да іх у гумно. А мы, дзеці, падслухоўвалі, як жонцы ад яго даставалася пасля кожнага вячэрняга малення.

— Добра, што ты мне гэта сказаў, — ажывіўся Кейсі. — А то я думаў, што я адзін быў такі… Нарэшце не вытрымаў, кінуў усё і пайшоў. З тае пары ў мяне толькі адно ў галаве. — Ён падцягнуў калені да падбародка і пачаў выкалупваць гразь між пальцаў ног. — І вось спытаўся я ў самога сябе: «Што цябе мучыць? Юрлівы сверб?» І сам адказваю: «Не, не сверб, а тое, што ўсё гэта грэх». І зноў пытаюся: «Як жа гэта так? Чалавек, поўны вялікай павагі да бога, павінен, здавалася б, як мул, упірацца, каб не ступіць на грэшны шлях, дык жа ж не — яму карціць хутчэй штаны расшпіліць». — Ён мерна паляпаў двума пальцамі па далоні, быццам акуратна кладучы на яе словы радком. — Кажу я сабе: «Можа, ва ўсім гэтым няма ніякага грэху? Можа, людзі і павінны быць такімі? Можа, дарэмна мы мардуем сябе, выганяючы д'ябла?» І згадаў я, як некаторыя сёстры сцябаюць сябе метровымі абрыўкамі правадоў. І падумаў: можа, ім гэта прыемна, можа, і мне прыемна сябе мучыць? Я ляжаў тады пад дрэвам, думаў, думаў ды заснуў. Прачынаюся, гляджу — ноч, апраметная цемра. Недзе паблізу скуголіць каёт. І раптам само сабой так голасна ў мяне вырвалася: «К чорту ўсё! Ніякага грэху на свеце няма, няма і праведнасці. Ёсць толькі тое, што людзі робяць. Адно без другога не існуе. У людзей некаторыя справы добрыя, некаторыя нядобрыя, вось і ўсё, і то з якога яшчэ боку на гэта паглядзець». — Кейсі змоўк і адарваў вочы ад далоні, на якой ён нібы раскладаў словы.

Джоўд слухаў прапаведніка з усмешкай, але позірк яго быў востры і ўважлівы.

— Ты сваю веру ўсю ператрос, — сказаў ён. — З усіх бакоў абсмактаў.

Кейсі зноў загаварыў, і ў голасе яго гучалі боль і разгубленасць.

— Я пытаюся ў сябе: «Што такое боскі дух і парыванне?» І адказваю: «Гэта любоў. Я так люблю людзей, што, бывае, сэрца крывёю абліваецца». Зноў пытаюся: «А Ісуса ты хіба не любіш?» Думаю, думаю і нарэшце кажу: «Не, я нікога з такім імем не ведаю. Гісторый розных пра яго чуў шмат, але люблю я толькі жывых людзей. Сэрца разрываецца ад любові да іх, і хочацца мне зрабіць усіх іх шчаслівымі, і таму прапаведую ім тое, што можа прывесці іх да шчасця». А потым… Ну і нагаварыў я табе чортаву прорву ўсяго. Табе, можа, дзіўна, што я такія брыдкія словы ўжываю? Ніякіх тут брыдкіх слоў, на мой погляд, няма. Так усе гавораць, усе людзі, і нічога дрэннага яны гэтымі словамі сказаць не хочуць. Ну, добра, хай. А цяпер я скажу табе яшчэ нешта, да чаго я сваім розумам дайшоў, толькі прапаведніку казаць такое — кашчунства, і таму я не маю права быць прапаведнікам, бо ўвесь час думаю пра гэта і веру ў гэта.

— Пра што ты? — спытаўся Джоўд.

Кейсі хітравата глянуў на яго.

— Калі твой слых разане, не крыўдуй, га?

— Я крыўдую, толькі калі мне нос расквасяць, — сказаў Джоўд. — Ну, што ты там такое надумаў?

— Разважаў я пра духа святога і пра Ісуса: «Чаго гэта мы ўсё горнемся да бога і да Ісуса? Можа, — думаў я, — мы проста людзей любім — мужчын і жанчын? Можа, дух святы — гэта і ёсць душа чалавечая, вось і ўсё. Можа, усе людзі разам і ўтвараюць адну вялікую душу і часцінку яе знойдзеш у кожным чалавеку?» Доўга сядзеў я так, думаў, думаў і раптам усё зразумеў, усім нутром, і так ува мне гэта і засталося.

Джоўд апусціў вочы, быццам яму было не пад сілу вытрываць шчыры позірк прапаведніка.

— З такімі думкамі ні ў якай царкве не ўтрымаешся, — сказаў ён. — За такія думкі цябе прагоняць з нашых краёў. Што людзям трэба? Паскакаць і павыць. Гэта ім самая вялікая ўцеха. Бабка наша, бывала, як пачне лямантаваць, рады ёй даць было нельга. Аднаго разу здаравеннага псаломшчыка кулаком з ног зваліла.

Кейсі задуменна пазіраў на Джоўда.

— Вось я хачу спытацца ў цябе пра нешта, — сказаў ён. — Душу мне гэта кроіць.

— Што ж, пытайся. Часам і я ў чым-небудзь разбіраюся.

— Вось што… — нерашуча пачаў прапаведнік. — Я хрысціў цябе найлепшым чынам у той дзень, калі боскае ззянне сышло на мяне. З вуснаў маіх словы Хрыстовы ліліся. Ты, пэўна, нічога не памятаеш, бо ўвесь час коску тую цягаў.

— Чаму ж не, памятаю, — адказаў Джоўд. — Гэта была Сюзі Літл. Праз год яна мне ледзь палец не адарвала.

— Дык вось… Пайшло табе на карысць тое хрышчэнне? Лепш табе зрабілася ад таго?

Джоўд, падумаўшы, адказаў:

— Н-не, я нават нічога не адчуў.

— Так… А шкоду табе гэта зрабіла? Толькі падумай.

Джоўд падняў з зямлі бутэльку і адпіў.

— Нічога я не адчуў — ні добрага, ні дрэннага. Мне тады проста весела было, больш нічога. — Ён падаў бутэльку прапаведніку.

Кейсі ўздыхнуў, прыгубіў бутэльку, потым паглядзеў, колькі ў ёй на дне засталося, і зрабіў яшчэ адзін маленькі глыток.

— Вось і добра, — сказаў ён. — А то я ўсё мучыўся — ці не нарабіў я сваім умяшаннем якой-небудзь шкоды людзям.

Джоўд глянуў на свой пінжак і ўбачыў чарапаху — яна выбралася на волю і ўжо спяшалася ў тым жа кірунку, у якім паўзла, калі ён падабраў яе. Джоўд паназіраў за ёю, тады ўстаў на ногі, падняў чарапаху з зямлі і зноў закруціў у пінжак.

— Ніякіх падарункаў дзецям не прыпас, — паясніў ён. — Хоць гэту старую чарапаху прынясу.

— Дзіўная рэч, — сказаў прапаведнік. — Якраз калі ты падышоў, я старога Тома Джоўда прыгадаў. Падумаў, ці не завітаць да яго. Я заўсёды лічыў яго бязбожнікам. Як ён там жыве, стары Том?

— Не ведаю. Чатыры гады я ўжо дома не быў.

— Хіба ён не пісаў табе?

Джоўд замяшаўся.

— Тата на пісьмы не вялікі мастак і наогул пісаць не ахвочы. Прозвішча сваё чын чынам падпіша, не горш за іншых, і нават аловак паслініць. Але пісьмаў не піша. Тата заўсёды казаў: чаго нельга выказаць голасам, таго і алоўкам не варта.

— Увесь гэты час ты па свеце бадзяўся? — запытаўся Кейсі.

Джоўд недаверліва глянуў на яго.

— А ты хіба нічога не ведаеш? Ва ўсіх газетах пра мяне пісалі.

— Нічога. А што? — Кейсі закінуў нагу на нагу і ссунуўся па ствале ніжэй. Дзень ужо зайшоў далёка за поўдзень, і сонца налівалася чырванню.

Джоўд, палагаднеўшы, сказаў:

— Казаць, дык адразу ўсё, і скончым з гэтым. Але калі б ты і цяпер яшчэ быў прапаведнікам, я асцярогся б расказваць, бо ты пачаў бы маліцца за маю душу. — Ён дапіў рэшту віскі і шпурнуў паўлітэрку ўбок, і пляскатая бутэлька мякка слізганула па пыле. — Я чатыры гады праседзеў у Макалестары.

Кейсі крута павярнуўся да яго і так насупіў бровы, што высокі яго лоб зрабіўся яшчэ вышэйшы.

— Табе неахвота пра гэта гаварыць, так? Я не буду распытвацца, што ты там такое нарабіў.

— Я і цяпер зрабіў бы тое самае, — сказаў Джоўд. — Я забіў аднаго малойчыка ў бойцы. Мы добра напіліся з ім на танцах. Ён нажом мяне пырнуў, я схапіў рыдлёўку і прыкончыў яго. Размажджэрыў яму галаву.

Бровы ў прапаведніка занялі сваё звычайнае месца.

— Значыць, саромецца табе няма чаго?

— Няма, — адказаў Джоўд. — Мне далі толькі сем гадоў, бо ён першы пачаў — пырнуў мяне нажом. Выпусцілі праз чатыры гады — умоўна.

— І ніхто з тваіх не пісаў табе ўсе чатыры гады?

— Чаму ж, пісалі. Два гады назад ад маці паштоўку атрымаў, а на мінулыя Каляды бабка прыслала. О, Езус, і смеху ж было ў нашай камеры! Паштоўка з малюнкам — ёлка ўся ў блішчынках, быццам снегам абсыпаная. І вершык:

Бабка, відаць, і не чытала яго. Пэўна, у разносчыка купіла, выбрала самую прыгожую і бліскучую. Хлопцы ў камеры жываты надрывалі ад рогату. З таго дня ўсе мяне «хрыстосікам» дражнілі. А бабка і думаць не думала, што з мяне смяяцца будуць. Бачыць, святочная паштоўка, прыгожая, бліскучая, навошта чытаць? У той год, калі мяне пасадзілі, яна свае акуляры згубіла. Да гэтага часу, думаю, яшчэ шукае.

— А як абыходзяцца яны там з вамі, у Макалестары?

— Ды нядрэнна. Кормяць па гадзінах, адзяваюць чыста, і памыцца ёсць дзе. Без жанчын толькі цяжка. — Джоўд раптам засмяяўся: — У нас там неяк аднаго тыпуса ўмоўна выпусцілі. І месяца не прайшло, як ён праштрафіўся і зноў вярнуўся да нас. У яго спыталіся, чаму ён парушыў падпіску. А ён кажа: «Якога чорта! У бацькавай халупе выгод ніякіх. Ні табе электрычнасці, ні душа. І кніжак няма, і ежа паганая». Вярнуўся, кажа, бо тут хоць якія выгоды ёсць і жратва па гадзінах. На волі, кажа, адзін супраць цэлага свету — не ведаеш, што рабіць, куды падацца. І ён украў машыну і зноў сеў. — Джоўд дастаў свой капшук, падзьмуў на курыльную кніжачку, каб аддзяліць адзін бураваты лісточак, скруціў цыгарку. — Што ж, хлапец ён не дурны, — дадаў ён. — Як падумаў я ўчора, дзе ноч буду спаць, дык страх мяне ўзяў. Прыгадаўся мне ложак і той чокнуты, што з намі быў у камеры, падумаў: што ён цяпер робіць? У нас аркестр там быў. Добры струнны аркестр. Адзін казаў, што мы маглі б нават па радыё выступаць. А сёння раніцай прачынаюся і не ведаю — падымацца ці яшчэ рана. Ляжу і чакаю, калі пабудку дадуць.

Кейсі хмыкнуў:

— Гэтак можна і не пачуць, як лесапілка вішчыць.

Жаўтавата-пыльнае святло кранула зямлю пазалотай. Кукуруза ўся залацілася. Чародка ластавак пранеслася ў небе — відаць, да нейкай вады. Чарапаха ў Джоўдавым пінжаку зрабіла яшчэ адну спробу ўцёкаў. Джоўд перагнуў папалам брылёк кепкі, і цяпер брылёк стаў падобны на крывую дзюбу вароны.

— Ну, відаць, патупаю, — сказаў Джоўд. — Скварыцца на сонцы не вельмі люблю, але цяпер ужо не так пячэ.

Кейсі рашуча падняўся.

— Старога Тома я цэлы век не бачыў, — сказаў ён. — Даўно хацеў зірнуць, як ён там. Я ж колькі часу да вас хадзіў са словам божым, грошай ніколі не браў, глыну толькі чаго-небудзь…

— Гайда, — сказаў Джоўд. — Бацька табе рады будзе. Ён заўсёды казаў, што ў цябе дзюба занадта вялікая для прапаведніка. — Джоўд падняў з зямлі пінжак і шчыльней абкруціў ім чаравікі і чарапаху.

Кейсі падабраў свае парусінавыя туфлі і ўсунуў у іх босыя ногі.

— Я не такі смелы, як ты, — сказаў ён. — Чаго добрага, яшчэ на калючы дрот наступлю ў пыле ці на шкло. Страх як баюся палец парэзаць — няма нічога горшага.

Яны нерашуча пастаялі, перш чым пераступіць лінію ценю, і раптам рушылі наперад, як два плыўцы, што спяшаюцца дабрацца да другога берага. Шпарка прайшоўшы некалькі крокаў, яны сцішылі хаду і пайшлі няспешна, быццам у роздуме. Кукурузнае бадыллё кідала на дарогу косыя шэрыя цені, у паветры стаяў душны пах нагрэтага пылу. За кукурузным полем пачаўся цёмна-зялёны бавоўнік — цёмна-зялёнае лісце з зачаткамі насенных каробачак пад пялёнкай шэрага пылу. Усходы былі няроўныя — густыя ў западзінах, дзе даўжэй трымалася вільгаць, і зусім пляшывыя на высокіх месцах. Расліны ўпарта змагаліся з сонцам. А бліжэй да гарызонту далеч зацягнулася непрагляднай рудаватай смугой. Пыльная дарога адбягала ўдалечыню хвалістай стужкай. Вербы, што раслі па берагах ручая, збочвалі разам з ім на захад, а на паўночны захад ад іх няўроблены ўчастак зямлі ўшчыльную падыходзіў да нізкага і рэдкага кустоўя. Тхала распаленым пылам, паветра было такое сухое, што слізь у носе засыхала скарынкай, а з вачэй цяклі выратавальныя слёзы.

Кейсі сказаў:

— Бачыш, як добра падымалася кукуруза, пакуль яе пылам не засыпала? Багаты быў бы ўраджай.

— Кожны год, — сказаў Джоўд, — кожны год, як я сябе памятаю, выспяваў добры ўраджай, але ні разу так і не выспеў. Дзед казаў, што зямля толькі першыя пяць гадоў добра радзіла, пакуль яшчэ перагной ад старога пустазелля ў ёй заставаўся.

Дарога апусцілася па схіле ўзгорка і паднялася на другі пакацісты груд.

Кейсі сказаў:

— Адсюль да старога Тома будзе не болей за мілю. За трэцім узгоркам, здаецца, так?

— Правільна, — адказаў Джоўд. — Калі толькі дом наш не ўкралі, як некалі бацька зрабіў.

— Дом украў?

— Ага. Знайшлі пусты мілі за паўтары адсюль і ўкралі. Сям'я, што там жыла, перабралася ў іншае месца. Дзед, бацька і Ной, брат мой, хацелі перацягнуць увесь дом цалкам, ды ён не даваўся. Толькі з паловай справіліся. Таму ён у нас такі дзіўнаваты з аднаго боку. Рассеклі на дзве часткі, у адну палову ўпрэглі дванаццаць коней і два мулы і перавезлі на свой участак. Вярнуліся па другую палову — хацелі прыбудаваць яе да першай, але раней за іх туды паспеў Уінк Мэнлі са сваімі хлопцамі і з-пад носа сцягнуў тое, што засталося. Дзед з бацькам злыя хадзілі, як чэрці, ды неяк раз выпілі з Уінкам, і ўсе трое толькі за жываты трымаліся ад рогату. Уінк кажа: дом мой цяпер як жарабец, прыводзьце вашу палову, мы іх злучым, і, можа, ад іх добрыя «шпакоўні» пойдуць. Стары Ўінк, як вып'е, мог такое вытварыць! Пасля гэтага бацька і дзед моцна з ім пасябравалі. Знаходзілі любую магчымасць выпіць разам.

— Стары Том малайчына, — пагадзіўся Кейсі. Узнімаючы пыл, яны спусціліся па схіле ўзгорка і на пад'ёме запаволілі крок. Кейсі выцер рукавом лоб і зноў надзеў свой пляскаты капялюш. — Так, Том малайчына, — паўтарыў ён. — Блюзнер, але малайчына. Бывала, на маленнях, памятаю, прасякнецца святым духам зусім крышачку, а скача ледзь не пад столь. Калі ўжо старога Тома праняло, дык сцеражыся — а то нагамі затопча. Што племянны жарабок у стойле.

Яны ўзышлі на вяршыню наступнага ўзгорка, а там дарога апусцілася да крывога рэчышча ручая з няроўнымі, абсыпанымі берагамі, збарозненымі дажджавымі вымоінамі. Кладка была з камянёў. Джоўд асцярожна перабраўся басанож на другі бераг.

— Вось ты ўсё пра майго бацьку дзяўбеш, — сказаў Джоўд. — А ты паглядзеў бы на дзядзьку, калі яго хрысцілі на Поўлкавым падворку. Бегае, гойсае, скача. Перамахнуў нават цераз разлапісты куст вышынёй з піяніна. Раз! — туды пераскочыў; раз! — назад пераляцеў і вые, як здзічэлы сабака ў месячную ноч. Бацька лічыў сябе найлепшым скакуном ва ўсёй акрузе, і як убачыў гэта, аблюбаваў такі ж шырачэзны куст, удвая толькі вышэйшы, завішчаў не сваім голасам, як свіння, што бітым шклом апарасілася, пераскочыў з разбегу цераз куст і вывіхнуў правую нагу. Тут з яго дух божы і вылецеў. Прапаведнік усё лезе памаліцца, каб нага выправілася, а бацька кажа: не, ну яго к богу, падавай мне доктара. А дзе яго ўзяць, доктара? Дантыст тут нейкі бадзячы трапіўся, ну ён яму косць і ўправіў. А прапаведнік усё роўна за сваё — памаліўся-такі.

Яны паволі адолелі нястромкі пад'ём па другі бок яра. Цяпер, калі сонца хілілася на захад, спёка пачала спадаць, і хоць паветра па-ранейшаму было яшчэ гарачае, сонечныя промні абрыналіся ўжо з меншай сілай. Па краях дарогі стаялі такія ж крывыя калы з нацягнутым на іх калючым дротам. Справа драцяная загарадзь пайшла праз баваўнянае поле, але няспелы бавоўнік быў аднолькавы з абодвух бакоў — сухі, цёмна-зялёны, зацярушаны пылам.

Джоўд паказаў рукой на межавую загарадзь:

— Вось наша мяжа. Папраўдзе, агароджа нам была без патрэбы, але ў нас завёўся дрот, і бацьку закарцела абгарадзіць поле. Цяпер, кажа, адчуваеш: сорак акраў — гэта сорак акраў! Толькі не было б ніякай агароджы, каб неяк раз ноччу дзядзька Джон не прывёз у сваім фургоне цэлых шэсць шпуль дроту. Выменяў у бацькі на парася. Дзе ён узяў гэты дрот, так і засталося тайнай. — На пад'ёме яны пайшлі цішэй, цягнучы ногі па мяккім, глыбокім пыле і адчуваючы пад ступнямі зямлю. Вочы ў Джоўда нібы ўзіраліся ў мінулае. Здавалася, ён паціху пасмейваецца сам з сябе. — Дзівак у нас дзядзька, — сказаў ён. — Узяць хоць парася гэтае, — ён хіхікнуў і моўчкі пайшоў далей.

Кейсі нецярпліва чакаў, калі Джоўд зноў загаворыць. Але працягу не было. Ён даў Джоўду яшчэ трохі часу, каб сабрацца з думкамі, і нарэшце не вытрымаў і крыху раздражнёна спытаўся:

— Ну і што ж ён з парасём гэтым зрабіў?

— Га? А-а… Ну, ён тут жа, на месцы, закалоў яго і загадаў маці пліту распаліць. Тады выразаў адбіўных і паклаў на гарачую патэльню, а рэбры з кумпяком у духоўку засунуў. Адбіўныя з'еў, тым часам рэбры згатаваліся, а як рэбры абгрыз, кумпяк падрумяніўся. Узяўся за кумпяк — адхопіць нажом добры кавалак і пхае ў рот. Мы, дзеці, ад яго не адыходзім, клянчым, і ён, нарэшце, пачаставаў нас, а бацьку ні дробачкі не даў. Нарэшце так аб'еўся, што яго званітавала, і тады ён залёг спаць. Пакуль спаў, мы з бацькам з кумпяком тым расправіліся. Раніцай дзядзька Джон падымаецца і другі кумпяк бразь — у духоўку. Бацька пытаецца: «Няўжо, Джон, ты ўсяго падсвінка з'есці сабраўся?» А той кажа: «Сабраўся, Том. Баюся толькі, каб ён не пратух, перш чым я яго ў страўнік адпраўлю, а я тухляціны не ем, хоць і страшэнна люблю свініну. Пакладзі трохі сабе на талерку, а мне аддай назад дзве шпулі дроту». Ну, сэр, бацька мой не з дурных. Даў дзядзьку Джону абжырацца, а як надышоў час таму ехаць, яшчэ больш за палову засталося. Бацька і кажа: «Ты яе засаліў бы, Джон». Але ж дзядзька не такі: захоча свежаніны, дык ты яму цэлую свінню падавай, а наб'е жывот, нават паху яе не церпіць. Паехаў, а што засталося, бацька засаліў.

Кейсі сказаў:

— Калі б я быў, як раней, прапаведнікам, дык зараз жа вывеў бы з гэтага мараль і наставіў бы цябе на шлях ісцінны. Але больш пропаведзяў ніхто ад мяне ўжо не пачуе. Як думаеш, чаму ён гэтак зрабіў?

— Не ведаю, — адказаў Джоўд. — Проста прагны на свініну. Мне і самому, як успомніў, страшэнна захацелася. За ўсе чатыры гады толькі чатыры кавалкі смажанай свініны з'еў — па адным на кожныя Каляды.

Тонам прапаведніка Кейсі прамовіў:

— Можа, Том зарэжа адкормленае цяля свайму блуднаму сыну, як у Пісанні?

Джоўд пагардліва засмяяўся:

— Ты, браце, бацькі не ведаеш. Калі ён курыцу рэжа, дык не столькі крыку ад яе, колькі ад яго самога. Не можа ён такое рабіць. Свінню заўсёды беражэ на Каляды, а яна ў верасні задзірае капыты — ад перакорму ці ад хваробы якой, пасля чаго есці яе нельга. Затое дзядзька Джон, як захочацца яму свініны, дык наесца ўжо да адвалу. Свайго не прапусціць.

Яны падняліся на грэбень узгорка і ўнізе ўбачылі ферму Джоўдаў. Том спыніўся.

— Тут нешта не так, — сказаў ён. — Зірні на дом. Штосьці нядобра. Нідзе ні душы.

Абодва стаялі, пазіраючы на невялікую купку будынін.