Гронкі гневу

Раздзел дваццаць дзевяты

З боку акіяна насунуліся і паплылі над высокімі гарамі і над далінамі ўзбярэжжа шэрыя хмары. Увышыні вецер дзьмуў шалёна і бязгучна, у хмызе ён свістаў, у лясах завываў. Хмары цягнуліся рванымі шматкамі, клубамі, слаямі, прымалі выгляд шэрых скал, а потым зліліся ў адно і нізка павіслі на захадзе над зямлёю. Раптам вецер сціх, пакінуўшы пасля сябе густую, шчыльную навісь хмар. Спачатку дождж налятаў перагонамі — то перастане, то хлыне ліўнем, а потым мала-памалу ён стаў раўнамерным: дробныя кроплі і іх аднастайны дробат — дождж нібы шэрая заслона перад вачамі, дождж, які ператварыў дзень у вечар. Сухая зямля ўсмоктвала вільгаць і паступова чарнела. Зямля піла дождж два дні, пакуль не наталіла смагу. Тады пачалі ўзнікаць лужыны, а ў нізінах на палях — азярыны. Мутная вада ў іх падымалася ўсё вышэй і вышэй, і ўпарты дождж хвастаў яе бліскатлівую паверхню. Нарэшце горы перанасыціліся вадой, і па схілах пабеглі ручаі, зліліся ў патокі, якія з ровам хлынулі па цяснінах у даліны. А дождж усё хвастаў і хвастаў. Ручаі і невялікія рэчкі ўзнімаліся ў берагах, падмывалі дрэвы, вымушаючы вербы нізка згінацца і тапіць свае лозы ў вадзе, вырывалі з карэннем таполі і валілі іх. Каламутная вада віравала і бурліла, падступала да самых берагоў і нарэшце хлынула на палі, у сады, на ўчасткі, дзе чарнелі голыя кусты бавоўніку. Роўныя палі ператварыліся ў азёры, шырокія, шэрыя, і дождж безупынна рашаціў іх паверхню. Потым заліло шашэйныя дарогі, машыны марудна рухаліся па іх, рассякаючы носам ваду і пакідаючы за сабой каламутны, пеністы след. Зямля ціха гаманіла пад ударамі дажджу, а ручаі і рэчкі раўлі пад напорам бурлівых патокаў з гор.

Калі дождж толькі пачаўся, вандроўнікі-перасяленцы згрудзіліся ў палатках і, седзячы там, гаварылі: гэта ненадоўга. І пыталіся: колькі ж гэта будзе доўжыцца?

А калі заблішчалі лужыны, мужчыны выйшлі пад дождж з рыдлёўкамі і насыпалі вакол палатак невялікія дамбы. Дождж сек па брызенце і нарэшце прамачыў яго наскрозь, і струменьчыкі вады пабеглі з унутранага боку. Потым земляныя валы змыла, вада прарвалася ў палаткі і намачыла матрацы і коўдры. Адзежа на людзях была мокрая. Тады паставілі скрыні адна на адну і паклалі між імі дошкі. На гэтых дошках людзі сядзелі дзень і ноч.

Каля палатак стаялі старэнькія машыны, і вада папсавала правады ад магнета, вывела са строю карбюратары. Маленькія шэрыя палаткі стаялі ў азёрах вады. І нарэшце людзі зразумелі: трэба выбірацца адсюль. Але маторы не заводзіліся, бо замкнуліся правады, а тыя машыны, у якіх маторы яшчэ працавалі, заселі коламі ў глыбокай гразі. І людзі пайшлі прэч па вадзе, несучы ў абярэмку мокрыя коўдры. Яны ішлі, плюхаючы па гразі, і неслі на руках дзяцей і драхлых старых. І калі дзе на высокім месцы стаяла якая адрына, яна была набітая людзьмі, азяблымі і поўнымі адчаю.

Некаторыя ішлі ў камісіі па выдачы дапамогі і сумныя вярталіся з горада да сваіх.

Тут правіла такое: каб атрымаць дапамогу, трэба пражыць у гэтым штаце не меней як год. Кажуць, урад збіраецца дапамагчы. А калі, невядома.

І непрыкметна да іх падкралася самае жахлівае, што можна сабе ўявіць.

Цэлыя тры месяцы працы не будзе ніякай.

Людзі сядзелі пад павецямі, у адрынах, збіўшыся ў кучу; на іх насоўваўся жах, і твары ў іх пашарэлі ад яго прадчування. Галодныя дзеці плакалі, а карміць іх не было чым.

Потым прыйшлі хваробы — запаленне лёгкіх і адзёр з ускладненнямі на вочы і на вушы.

А дождж ішоў не перастаючы, і вада залівала шашэйныя дарогі, бо маставыя трубы ўжо не паспявалі прапускаць яе.

І тады з палатак, з перапоўненых адрын сталі выходзіць прамоклыя да касцей людзі ў рванай адзежы, у разлезлых, аблепленых граззю чаравіках. Яны ішлі, плюхаючы па вадзе, у гарады, у пасялковыя крамы, у камісіі па дапамозе — ішлі вымольваць харч, вымольваць грашовую дапамогу, красці, як выпадзе шанц, і ілгаць. Ад гэтых мольбаў, ад гэтых прыніжэнняў у сэрцах у іх затлела бяссільнае абурэнне. І ў маленькіх гарадках жаль да прамоклых наскрозь людзей змяніўся злосцю, а злосць на гэтых галодных уступіла месца страху перад імі. Шэрыфы прыводзілі да прысягі свой штат — так званых шэрыфскіх памагатых, спешна рассылалі заказы на стрэльбы, на газ і на боепрыпасы. А галодныя тоўпіліся на задніх дварах бакалейных крам і прасілі хлеба, прасілі гнілой гародніны і пры выпадку кралі.

Ашалелыя людзі калацілі ў дзверы лекараў; але лекары заўсёды занятыя, несвабодныя. І прыгнечаныя горам людзі ішлі ў пасялковыя крамы і прасілі перадаць следчаму па справах аб смерці — коранеру, каб ён прыслаў машыну. А ў коранераў часу хоць адбаўляй. І закрытыя машыны задам пад'язджалі па гразі куды трэба, бралі нябожчыкаў і адвозілі.

А дождж настырна сек і сек, і рэчкі выходзілі з берагоў і затаплялі палі.

У людзей, што набіліся ў адрыны, у людзей, што ляжалі на прамоклым сене, голад і страх параджалі азлабленне. Падлеткі разбрыдаліся па наваколлі, але не жабраваць, а красці; і мужчыны нясмела разбрыдаліся — паспрабаваць што-небудзь украсці.

Шэрыфы набіралі новых памагатых, пасылалі заказы на новыя стрэльбы; а забяспечаныя людзі, якія жылі пад добрымі, надзейнымі дахамі, прасякліся спачатку жалем да перасяленцаў, потым агідай да іх і пад канец нянавісцю.

У адрынах з дзіравымі дахамі, на мокрым сене, жанчыны, задыхаючыся ад запалення лёгкіх, нараджалі дзяцей. А старыя, скурчыўшыся, валяліся ў закутках і паміралі там, і коранеры не маглі потым распраміць іх скарчанелыя целы. Па начах апанаваныя роспаччу людзі забіраліся ў куратнікі і выкрадалі курэй, якія нема кудахталі. Калі ў гэтых людзей стралялі, яны не кідаліся бегчы, а змрочна плюхалі па вадзе далей, і калі куля трапляла ў іх, яны стомлена валіліся ў гразь.

Дождж сціх. Палі былі залітыя вадой, у якой адбівалася шэрае неба, і ўсё наваколле поўнілася ціхім, як шэпт, плёскатам. Мужчыны выйшлі з адрын, з павецяў. Яны прыселі на кукішкі, пазіраючы на затопленыя палі. І маўчалі. Толькі зрэдку ціха перамаўляліся між сабой. Працы не будзе да вясны. Ніякай. А не будзе працы — не будзе ні грошай, ні ежы. Вось ёсць у чалавека коні, ён на іх арэ, і барануе, і косіць, а калі яны стаяць без справы, яму і ў голаў не прыйдзе выганяць іх на галодную смерць. Тое коні, а мы — людзі.

Жанчыны не спускалі вачэй з мужчын, хацелі выведаць, зламаліся яны ці не. Жанчыны стаялі моўчкі і сачылі за мужчынамі. І там, дзе мужчыны збіраліся купкамі па некалькі чалавек, страх пакідаў іхнія твары, уступаючы месца злосці. І жанчыны ўздыхалі з палёгкай, бо ведалі, што цяпер ужо не страшна, — мужчыны не зламаліся і ніколі не зломяцца, пакуль страх можа перарасці ў гнеў.

Маленечкія стрэлкі травы выбіваліся з зямлі, і праз некалькі дзён схілы ўзгоркаў бледнай зеленню адзначылі набліжэнне наступнага года.