Гронкі гневу

Раздзел дваццаць восьмы

Таварныя вагоны, іх было дванаццаць, стаялі без колаў на невялікай паляне каля рэчкі, выстраіўшыся ў два рады, па шэсць у кожным, тарцамі адзін да аднаго. Ад вялікіх рассоўных дзвярэй ішлі ўніз сходкі — шчыты, збітыя з дошак. Нядрэннае жыллё — дахі не працякаюць, скразнякоў няма, і размясціліся тут дваццаць чатыры сям'і — па адной у кожнай палове вагона. Вокнаў не было, але шырокія дзверы стаялі расчыненыя. У некаторых вагонах паловы аддзяляліся адна ад адной брызентавым полагам, у астатніх мяжу адзначала лінія дзвярэй.

Джоўдаў пасялілі ў палове аднаго з крайніх вагонаў. Нехта з ранейшых жыхароў прыладзіў тут да газавага бітона пячную трубу і вывеў яе вонкі праз дзірку ў сценцы. У канцах вагона было цёмна нават пры адчыненых дзвярах, хоць яны і былі шырокія. Маці павесіла брызент пасярэдзіне вагона.

— Тут добра, — сказала яна. — Лепш нідзе не было, калі не лічыць урадавага лагера.

Кожны вечар яна раскладала на падлозе матрацы і кожную раніцу згортвала іх зноў. Кожны дзень яны ішлі на поле збіраць бавоўну, і кожны вечар у іх было мяса на вячэру. Аднае суботы яны з'ездзілі ў Туларэ і купілі там жалезную печку, новыя кабінезоны Элу, бацьку, Уінфілду і дзядзьку Джону і сукенку мацеры, а яе святочную сукенку аддалі Ружы Сарона.

— Яна так распаўнела, — сказала маці. — Купіць ёй новае — дарэмна грошы траціць.

Джоўдам пашчасціла. Яны прыехалі сюды ў час і паспелі заняць месца ў вагоне. Уся паляна была цяпер застаўлена палаткамі тых, хто прыехаў пазней, а тыя, хто жыў у вагонах, лічыліся старажыламі і ў нейкай ступені мясцовай арыстакратыяй.

Міма паляны цякла вузкая рэчка, то вынікаючы з вербняку, то зноў хаваючыся ў ім. Ад кожнага вагона да яе збягала добра ўтаптаная дарожка. Між вагонаў былі працягнуты вяроўкі, і кожны дзень на іх сушылася бялізна.

Аднойчы вечарам Джоўды вярталіся з поля, несучы пад пахай складзеныя баваўняныя мяшкі. Па дарозе зайшлі ў краму каля скрыжавання дарог. У краме было шмат пакупнікоў.

— Ну, колькі сёння?

— Зарабілі някепска. Тры даляры з паловай. Даўжэй бы тут затрымацца. З малых добрыя зборшчыкі выйдуць. Маці сшыла ім кожнаму па мяшэчку. Вялікія ім цягаць не пад сілу. Набяруць у свае і высыпаюць у нашы. Са старых кашуль сшыла. Добра працуюць — стараюцца.

Маці падышла да мяснога прылаўка, паднесла палец да губ, падзьмула на яго, засяроджана разважаючы.

— Я ўзяла б свіных адбіўных, — сказала яна. — Па чым яны?

— Трыццаць цэнтаў фунт, мэм.

— Дайце тры фунты. І яшчэ супавага мяса які-небудзь добры кавалак. Заўтра дачка мая зварыць. І бутэльку малака ёй. Яна страшэнна яго любіць. Чакае дзіцяці. Медсястра сказала ёй больш малака піць. Так, што яшчэ?.. Не, бульба ў нас ёсць.

З бляшанкай сіропу ў руцэ да яе падышоў бацька.

— Возьмем гэта, — сказаў ён. — Да аладак.

Маці нахмурылася:

— Ага, так, што ж… бяры. Вось яшчэ гэта палічыце. Так… лярду ў нас хопіць.

Падышла Руці з двума вялікімі пачкамі сухога таннага печыва — у запытальным позірку туга, і ад таго, ці кіўне маці галавой, ці адмоўна пакруціць ёю, туга гэтая магла перарасці ў роспач ці змяніцца радасным узрушэннем.

— Ма? — Руці падняла абодва пачкі, паказваючы іх і зверху і знізу, каб яны і маці спадабаліся.

— Пакладзі на месца…

У вачах у Руці затрымцела роспач. Бацька сказаў:

— Яны ўсяго па пяць цэнтаў. Малыя сёння добра папрацавалі.

— Што ж, — сказала маці, і ў вачах у Руці засвяцілася радасць, — добра.

Руці павярнулася і кінулася да выхаду. Па дарозе яна схапіла Ўінфілда і пацягнула яго на двор, у вячэрняе сутонне.

Дзядзька Джон памацаў пальцамі парусінавыя пальчаткі з нашыўкамі з жоўтай скуры на далонях, прымерыў іх, зняў і паклаў на месца. Потым спакваля наблізіўся да паліц са спіртным і паглыбіўся ў вывучэнне этыкетак на бутэльках. Маці заўважыла гэта.

— Бацька, — сказала яна і крутнула галавой у бок дзядзькі Джона.

Бацька няспешна падышоў да яго.

— Што, Джон, у горле перасохла?

— Ды не.

— Пацярпі да канца збору. Тады хоць бочкамі пі.

— А мне не к спеху, — сказаў дзядзька Джон. — Працую старанна, сплю добра. Сны мяне не мучаюць.

— Я бачу, ты вачэй не можаш адвесці ад бутэлек.

— Я іх амаль не заўважаю. Дзіўная рэч — хочацца ўсё ўсялякае купіць. Нават такое, што мне і не трэба. Вось, напрыклад, бяспечную брытву. Ці вунь тыя пальчаткі. Усё вельмі таннае.

— Бавоўну ж у пальчатках не збіраюць.

— Ведаю. Бяспечная брытва мне таксама без патрэбы. Але тут усё так выстаўлена, што, трэба табе ці не трэба, а так і падмывае купіць.

Маці крыкнула ім:

— Пайшлі. Цяпер у нас усё ёсць. — У руках у яе была сумка. Дзядзька Джон і бацька ўзялі кожны па пакунку. За дзвярамі іх чакалі Руці і Ўінфілд — вочы выпучаныя, твары ўспухлі ад набітага за абедзве шчакі печыва.

— Ну вось, цяпер вячэраць не будуць, — сказала маці.

Да лагера сыходзіўся народ. У палатках загарэліся ліхтары. З пячных труб валіў дым. Джоўды падняліся па сходках у вагон і прайшлі ў сваю палову. Каля печкі, у якой ужо гарэў агонь, сядзела на скрынцы Ружа Сарона. Жалезныя сценкі печкі распаліліся дачырвана.

— Малака купілі? — патрабавальна запыталася Ружа Сарона.

— Купілі. Вось.

— Дай мне. З самага поўдня не піла.

— Яна думае, што гэта як лекі.

— Мне нянечка так гаварыла.

— Бульбы нарыхтавала?

— Ага, аблупіла.

— Дык падсмаж яе, — сказала маці. — Я свіных адбіўных купіла. Нарэж скрылікамі на новую патэльню. І цыбулі туды. А вы, мужчыны, ідзіце памыйцеся і вядро вады прынясіце. Дзе Руці з Уінфілдам? Няхай і яны памыюцца. Мы ім купілі печыва, — сказала маці Ружы Сарона. — Кожнаму цэлы пачак.

Мужчыны пайшлі да рэчкі мыцца. Ружа Сарона нарэзала на новую патэльню бульбы і перамяшала яе канцом нажа.

Раптам канец брызентавай занавескі задраўся, і ў палову Джоўдаў зазірнуў тоўсты спацелы твар.

— Ну, як сёння ў вас, місіс Джоўд?

Маці абярнулася.

— А, гэта вы! Добры вечар, місіс Уэйнрайт. Зарабілі добра. Тры даляры з паловай. Дакладней — тры пяцьдзесят сем.

— А мы — чатыры даляры.

— Правільна. У вас народу больш.

— Ага. Джанас на вачах падрастае. У вас, я бачу, сёння свіныя адбіўныя.

Уінфілд прашмыгнуў у дзверы.

— Ма!

— Памаўчы хвілінку. Так, мае мужчыны любяць адбіўныя.

— А я бекон падсмажваю, — сказала місіс Уэйнрайт. — Чуеце пах?

— Не. У мяне цыбуля ў бульбе — усё перабівае.

— Ой, падгарэла! — крыкнула місіс Уэйнрайт, і галава яе знікла.

— Ма, — зноў сказаў Уінфілд.

— Ну, што табе? Аб'еўся печыва?

— Ма, Руці расказала.

— Што расказала?

— Пра Тома.

Вочы ў маці зрабіліся вялікія.

— Расказала? — Маці апусцілася перад Уінфілдам на калені. — Уінфілд, каму?

Хлопчык сумеўся і адступіў назад.

— Яна толькі крышачку расказала.

— Уінфілд! Скажы, што яна гаварыла?

— Яна… Яна печыва сваё не адразу ўсё з'ела. У пачку яшчэ трохі засталося. Адкусвае кавалачак за кавалачкам і паволі жуе і кажа мне: «А ты ўжо шкадуеш, што з'еў усё дарэшты».

— Уінфілд! — павысіла голас маці. — Гавары адразу. — Яна трывожна азірнулася на занавеску. — Разашарна, ідзі, дачушка, пагавары пра што-небудзь з місіс Уэйнрайт, каб яна не падслухала.

— А бульба?

— Я сама пагляджу. Ідзі ж! А то яна падслухоўваць будзе.

Цяжка валочачы ногі, Ружа Сарона пайшла за брызент. Маці сказала:

— Ну, Уінфілд, гавары.

— Я ж гавару. Адкусвае кавалачак за кавалачкам, потым кожнае печыва стала напапалам ламаць, каб даўжэй хапіла.

— Не цягні, гавары!

— А тут дзеці падбеглі, ім таксама захацелася печыва, але Руці грызе яго і грызе і нікога не частуе. Тады яны ўзлаваліся, і адзін хлопчык выхапіў у яе з рук увесь пачак, і ўсе дзеці разбегліся.

— Ты не пра гэта, Уінфілд, ты пра іншае расказвай!

— Я і расказваю. Руці таксама ўзлавалася і пабегла за імі, аднаго ўдарыла, другога, і тады яе адна вялікая дзяўчынка набіла. Руці заплакала і кажа: «Я свайго старэйшага брата паклічу, і ён заб'е цябе». А дзяўчынка тая: «Заб'е? У мяне таксама ёсць старэйшы брат». — Уінфілд ледзь паспяваў пераводзіць дыханне. — Яны пачалі біцца, і бальшуха тая добра ёй усыпала, і Руці сказала, што наш брат заб'е яе брата. А дзяўчынка кажа: «А што, калі мой брат заб'е твайго?» І тады… тады Руці сказала, што наш брат дваіх ужо забіў. А… а тая бальшуха кажа: «Ого! Манюка ты, больш ніхто». А Руці сказала: «Ого? Наш брат цяпер хаваецца, бо забіў чалавека, і твайго брата таксама заб'е». І тады яны пачалі абзываць адна адну рознымі словамі, Руці кінула ў бальшуху камень, і тая пагналася за Руці, а я сюды пабег.

— А мой ты божанька!. Дзіцятка святое ў калысцы! — разгублена ўсклікала маці. — Што ж нам цяпер рабіць? — Яна прыціснула далонь да лба і пацерла пальцамі вочы. — Што ж рабіць цяпер? — Ад печкі, у якой шумна гарэў агонь, пацягнула пахам падгарэлай бульбы. Маці машынальна паднялася і памяшала ў патэльні. — Разашарна! — крыкнула яна. — Ружа Сарона выйшла з-за брызенту. — Глядзі вячэру. А ты, Уінфілд, збегай знайдзі Руці і вядзі яе сюды.

— Ты яе адлупцуеш, ма? — з надзеяй у голасе запытаўся Ўінфілд.

— Не. Лупцоўкай справы не паправіш. І трэба ж было ёй прабалбатацца. Цяпер лупцуй не лупцуй — усё адно. Дык бяжы ж, знайдзі яе і сюды прывядзі.

Уінфілд кінуўся да дзвярэй, наткнуўся на мужчын, якія падымаліся па сходках, і адступіў убок, прапускаючы іх.

Маці ціха сказала:

— Бацька, трэба параіцца. Руці расказала дзецям пра Тома.

— Што?

— Пабілася з імі і ўсё расказала.

— Во паскудніца!

— Яна не наўмысна. Слухай, бацька, ты пабудзь тут, а я паспрабую знайсці Тома, скажу яму. Трэба яго папярэдзіць, няхай сцеражэцца. Ты адсюль нікуды не ідзі, паглядзі, што тут будзе. Я і есці яму занясу.

— Добра, — згадзіўся бацька.

— Ты нічога Руці не кажы. Я сама ёй растлумачу.

У гэты момант у вагон увайшла Руці, за ёю — Уінфілд. Дзяўчынка была ўся перапэцканая. Куточкі перасохлых губ зліпаліся, з пабітага носа яшчэ сачылася кроў. Выгляд у яе быў спалоханы і засаромлены. Твар Уінфілда пераможна ззяў. З-пад ілба азіраючыся, Руці пайшла ў самы кут вагона і села там спінай да сцяны. Сорам і злосць адначасова валодалі ёю.

— Я сказаў ёй, што яна нарабіла, — абвясціў Уінфілд.

Кладучы на алавяную талерку дзве адбіўныя і смажаную бульбу, маці сказала:

— Маўчы, Уінфілд. Не трэба яе больш чапаць, ёй і так дасталося.

Маленькая постаць кінулася да маці. Дзяўчынка абхапіла яе за талію, уткнулася тварам у жывот і ўся затрэслася ад рыданняў. Маці спрабавала вызваліцца, але мурзатыя пальцы ўчэпіста трымалі яе. Маці пяшчотна правяла рукой па валасах дзяўчынкі і паляпала яе лёгенька па плячы:

— Кінь плакаць. Ты ж не наўмысна.

Руці падняла да маці брудны твар са слядамі слёз і крыві.

— Яны забралі маё печыва! — усклікнула яна. — А гэтая бальшуха, сукіна дочка, набіла мяне… — І зноў зарыдала.

— Маўчы! — сказала маці. — Не гавары такіх слоў. Ну, пусці. Мне ісці трэба.

— Што ж ты яе не адлупцуеш, ма? Калі б яна не хвалілася сваім печывам, нічога б не было. Ну, дай ёй лупцоўкі.

— А вы, містэр, не суньце носа ў чужое проса, — узлавалася на Ўінфілда маці. — Глядзі, каб цябе самога не адлупцавалі. Ну, пусці, дачушка.

Уінфілд рэціраваўся да скручанага матраца і адтуль скіраваў на сваіх сямейнікаў халодны, скептычны позірк. Ён заняў зручную для абароны пазіцыю, бо быў упэўнены, што пры першай магчымасці Руці накінецца на яго. Але Руці, прыбітая горам, ціха адышла ў далёкі кут вагона.

Маці закрыла алавяную талерку газетай.

— Ну, я пайду, — сказала яна.

— А сама не павячэраеш? — запытаўся дзядзька Джон.

— Потым. Як вярнуся. Цяпер не хочацца. — Маці пайшла да расчыненых дзвярэй і асцярожна спусцілася па крутых сходках.

На паляне, паміж вагонамі і рэчкай, палаткі стаялі шчыльна адна да адной, адцяжкі іх перапляталіся, калкі былі ўвагнаныя ў зямлю ўсутыч. Праз брызент прасвечвала святло, з усіх труб ішоў густы дым. Мужчыны і жанчыны, стоячы каля ўваходных праёмаў, перамаўляліся між сабой. Дзеці як апантаныя насіліся навокал. Маці велічна ішла ўздоўж лініі палатак. Час ад часу хто-небудзь яе пазнаваў.

— Добры вечар, місіс Джоўд.

— Добры вечар.

— Несяце выкідаць, місіс Джоўд?

— Пазычыла хлеба ў знаёмых. Трэба аддаць.

Нарэшце палаткі засталіся ззаду. Маці спынілася і азірнулася. Лагер выдаваў сябе цьмяным водсветам ліхтароў, чуўся глухі гул галасоў, час ад часу яго пераразаў чый-небудзь гучны вокліч. Паветра патыхала дымам. Нехта ціха іграў на губным гармоніку, стараючыся развучыць мелодыю, і паўтараў адну і тую музычную фразу.

Маці ўвайшла ў вярбняк на беразе рэчкі. Потым збочыла са сцежкі, села на зямлю і затаілася, прыслухоўваючыся, ці не ідзе хто следам. Наперадзе на сцежцы паказаўся мужчына, які ішоў да лагера, на хаду накідваючы на плечы падцяжкі і зашпільваючы штаны. Маці сядзела нерухома, і, праходзячы міма, мужчына яе не заўважыў. Пачакаўшы яшчэ хвілін пяць, яна паднялася з зямлі і асцярожна выйшла на сцежку, што цягнулася берагам. Маці ступала ціха, так ціха, што шолах апалага лісця ў яе пад нагамі не заглушаў цурчання вады. Сцежка і рэчка павярнулі налева, потым зноў направа і нарэшце вывелі яе да шашы. Пры шэрым святле зорак маці ўбачыла дарожны насып і круглую чорную адтуліну маставой трубы, каля якой яна заўсёды пакідала ежу Тому. Яна асцярожна падышла да трубы, усунула сваю ношу ў адтуліну і ўзяла пустую алавяную талерку, што там стаяла. Потым ціхенька вярнулася ў вярбняк, прабралася ў самы гушчар і, сеўшы, стала чакаць. Скрозь блытаніну вецця ёй відаць была чорная пашча трубы. Маці абняла калені рукамі і застыла ў чаканні. Неўзабаве жыццё ў зарасніку зноў ажыло. Палявыя мышы крадком прабіраліся сярод лісця. Па сцяжынцы бязбоязна пратупаў скунс, ад якога слаба патыхнула смуродам. А потым вецер лёгенька, быццам прымерваючыся, варухнуў вербы, і на зямлю залатым дажджом пасыпалася лісце. І раптам у зарасніку нібы закіпела, моцны парыў ветру страсянуў дрэвы, і лісце хлынула ліўнем на дол. Маці адчувала, як яно апускаецца ён на валасы і на плечы. Па небе плыла пухлая чорная хмара, адну за адной сціраючы зоркі. Буйныя кроплі дажджу бязладна пасыпаліся ўніз, застукалі па апалай лістоце, а хмара пасунулася далей, і зноў загарэліся зоркі. Маці зябка пакурчылася. Вецер памчаўся далей, і ў гушчары стала ціха, але ніжэй па рэчцы яшчэ чуўся шолах лісця. З лагера данесліся высокія, пранізлівыя гукі скрыпкі, на якой нехта падбіраў мелодыю.

Маці пачула асцярожлівыя крокі недзе злева ад сябе і ўся напялася. Яна расшчапіла рукі на каленях і падняла галаву, прыслухоўваючыся. Шоргат сціх і толькі праз доўгі час пачуўся зноў. Па сухім лісці рэзка скрабянула ніцая лаза, і маці ўбачыла, як цёмная чалавечая постаць выбралася з гушчару і падышла да маставой трубы. Круглая чорная адтуліна на момант знікла, потым чалавек павярнуў назад. Маці ціха клікнула яго:

— Том!

Чалавек застыў на месцы, ён так знерухомеў і так нізка прыгнуўся да зямлі, што яго можна было прыняць за пень. Яна зноў паклікала:

— Том! Том! — І толькі тады постаць варухнулася.

— Гэта ты, ма?

— Я. Я тут. — Маці паднялася з зямлі і пайшла насустрач сыну.

— Не трэба было чакаць мяне, — сказаў Том.

— Я мусіла, Том. Трэба пагаварыць.

— Сцежка зусім блізка. Хто-небудзь можа тут прайсці.

— А хіба ў цябе няма якога-небудзь месца, Том?

— Ёсць… але… раптам хто-небудзь убачыць цябе са мной… тады ўся сям'я трапіць у бяду.

— Я мусіла дачакацца цябе, Том.

— Ну дык ідзі за мной. Толькі цішэй. — Ён асцярожна перайшоў уброд нешырокую рэчку, маці ішла за ім. Ён павёў яе праз густы лазняк, і абое выйшлі да баваўнянага поля і пайшлі ўскрай яго. На градах выразна абазначаліся пачарнелыя сцяблы бавоўніку, да якіх дзе-нідзе прычапіліся пушыстыя касмылі бавоўны. Яны прайшлі краем поля яшчэ чвэрць мілі, а потым Том зноў павярнуў у зараснік. Там ён падышоў да вялікай купы ажынніку, нахіліўся і адвёў убок густа пераплеценае вецце.

— Давядзецца паўзком, — сказаў ён.

Маці стала на карачкі. Яна адчула пад рукамі пясок, папаўзла, кусты расступіліся і ўжо не дакраналіся да яе, потым рукі яе намацалі коўдру. Том зноў прыкрыў веццем уваход, і ў схованцы стала зусім цёмна.

— Ты дзе, ма?

— Я тут. Цішэй, Том.

— Нічога, не хвалюйся. Я ўжо прывык — жыву тут, як трус.

Яна пачула, як ён знімае паперу з алавянай талеркі.

— Свіныя адбіўныя, — сказала маці. — І смажаная бульба.

— А божачкі, яшчэ і цёпленькія!

Яна не магла разгледзець сына ў цемры, але чула, як ён адкусвае мяса, жуе і глытае.

— Тут у мяне добрая схованка, — сказаў Том.

Маці нерашуча пачала:

— Том… Руці ўсё выбалбатала. — Яна пачула, як Том папярхнуўся.

— Руці? А чаму?

— Яна невінаватая. Пабілася з нейкай дзяўчынкай і прыгразіла ёй: мой брат наб'е твайго брата. Ты ж ведаеш — дзеці. І яшчэ сказала, што яе брат забіў чалавека і цяпер хаваецца.

Том слухаў і пахіхікваў.

— А я калі быў хлапчуком, дык заўсёды страшыў усіх дзядзькам Джонам, толькі ён не хацеў заступацца. Тут нічога такога.

— Не, Том, — запярэчыла маці. — Дзеці раскажуць адно аднаму, дойдзе да дарослых, тыя таксама пачнуць усім расказваць, а там, глядзіш, людзі пойдуць шукаць. Том, табе нельга тут заставацца.

— Я з самага пачатку так думаў. Я ўвесь час баюся — убачаць, што ты ежу сюды носіш, і высачаць.

— Ведаю. Але мне хацелася, каб ты быў недзе паблізу. Баялася за цябе. Я там так і не разгледзела твой твар, не бачу яго і тут. Як у цябе з ім?

— Нічога, зажывае.

— Пасунься бліжэй, Том. Дай я памацаю. Давай бліжэй. — Том падпоўз да маці. Рука яе знайшла ў цемры яго галаву, пальцы апусціліся ніжэй, памацалі нос, потым левую шчаку. — Шрам вялікі, Том, на носе ўпадзіна.

— Можа, гэта і на лепшае. Ніхто мяне, магчыма, не пазнае. Каб там у іх не было адбіткаў маіх пальцаў, зусім было б добра. — Том зноў узяўся за сваю вячэру.

— Ш-ш… — сказала маці. — Слухай!

— Гэта вецер. Усяго толькі вецер.

Парыў ветру пранёсся ўніз па рэчцы, і дрэвы на беразе зашумелі веццем.

Маці падсунулася яшчэ бліжэй на голас Тома.

— Дай мне, Том, яшчэ раз дакрануцца. Я як сляпая, так тут цёмна. Хачу запомніць, няхай хоць пальцы памятаюць. Выбірайся адсюль, Том.

— Я хацеў гэта зрабіць з самага пачатку.

— Мы добра зарабілі, —сказала маці. — Я крыху адклала. Бяры. Тут сем даляраў, Том.

— Я не вазьму. Не трэба, абыдуся і так.

— Падай руку, Том. Я начамі спаць не буду, калі ты не возьмеш. Раптам трэба будзе на аўтобусе праехаць ці што-небудзь такое. Я хачу, каб ты апынуўся далёка адсюль — за трыста, за чатырыста міль.

— Не вазьму.

— Том, — строга прамовіла маці. — Ты возьмеш грошы. Чуеш? Ты не маеш права прычыняць мне боль.

— Навошта ты так, ма?

— Я ўсё думала: можа, ты трапіш у вялікі горад. У Лос-Анжэлес, напрыклад. Там шукаць цябе не будуць.

— Гм… — хмыкнуў Том. — Паслухай, ма. Вось я хаваюся тут, сяджу дзень і ноч адзін. Ведаеш, пра каго я ўвесь час думаю? Пра Кейсі! Ён многа разглагольстваваў. І часта дакучаў мне гэтым. Але цяпер я думаю пра тое, што ён казаў, і прыгадваю кожнае яго слова. Ён расказваў, што аднойчы пайшоў ад людзей у пустыню, каб пазнаць сваю душу, а аказалася, што сваёй асобнай душы ў яго няма. Яму адкрылася, што ёсць адна вялікая душа, і толькі часцінка яе належыць яму. Пустыня, кажа, благое месца, бо часцінка гэтая павінна зліцца з усім астатнім у адно цэлае. Дзіўна, я ўсё памятаю. А тады, здаецца, нават і не слухаў яго. Але цяпер сам зразумеў: чалавеку аднаму жыць нядобра.

— Ён быў добры, — сказала маці.

Том гаварыў далей:

— Неяк раз ён пачаў шпарыць па Пісанні, але там зусім не было нічога пра пякельны агонь і ўсякія жахі. Ён двойчы паўтарыў, і я запомніў. З Эклезіяста, сказаў ён.

— А пра што там, Том?

— А вось: «Дваім лепш, чым аднаму, таму што ў іх ёсць добрая ўзнагарода за працу іхнюю. Бо калі ўпадзе адзін, другі падыме таварыша свайго. Але гора таму, хто будзе адзін, калі ўпадзе, бо другога няма, каб памагчы яму падняцца».

— Далей, Том, — сказала маці. — Гавары далей.

— Яшчэ толькі крышачку засталося. «І зноў-такі, калі ляжаць двое, цёпла ім, а аднаму як сагрэцца? І калі хто пачне адольваць аднаго, двое ўстаяць супраць яго. І ўтрая звітая нітка не хутка парвецца».

— Гэта з Пісання?

— Так Кейсі сказаў. Кажа — Эклезіяст.

— Ш-ш… Чуеш?

— Гэта вецер, ма. Вецер, я ведаю. І вось што я яшчэ думаў, ма: у пропаведзях часцей за ўсё пра бедных гаворыцца, пра тое, што яны будуць заўсёды, і што калі ў цябе нічога няма, дык ты проста сядзі склаўшы рукі і пашлі ўсё к чорту — калі памрэш, табе на тым свеце падносіць будуць марожанае на залатым сподачку. А ў Эклезіяста гэтага сказана іншае: дваім больш адплаціцца за працу іхнюю.

— Дык што ты вырашыў рабіць, Том?

Ён доўга маўчаў.

— З галавы не выходзіць урадавы лагер — як там усё было, як людзі там самі пра сябе клапаціліся. Калі раптам распачнецца бойка, самі ўсё ўладзяць, і ніякіх табе палісменаў, ніхто рэвальверам не тыцкае, а парадак лепшы, чым з палісменамі. Зразумець не магу, чаму паўсюль так не могуць зрабіць? Прагнаць палісменаў — яны нам чужыя. Будзем усе разам працаваць сабе на карысць — гаспадарыць на сваёй зямлі.

— Што ж ты вырашыў рабіць, Том? — паўтарыла сваё пытанне маці.

— Тое, што і Кейсі.

— Але ж яго забілі.

— Забілі. Ён не паспеў ухіліцца ад удару. Супраць закону ён не ішоў, ма. Я тут страшэнна многа думаў. Пра ўсіх нас думаў. Вось мы жывём, як свінні, а побач добрая, урадлівая зямля ляжыць неўзараная альбо ў яе адзін гаспадар на мільён акраў, а сотня тысяч працавітых земляробаў жыве ўпрогаладзь. А што, думаю, калі ўсім нам сабрацца і закрычаць, як тыя крычалі, каля садовай плантацыі Гупера, толькі іх там было мала…

Маці сказала:

— Цябе зацкуюць, Том, як дзікага звера. Як з Флойдам было.

— Цкаваць усё роўна будуць. Увесь наш народ зацкаваны.

— Больш ты нікога не заб'еш, Том?

— Ну што ты. Я вось пра што думаю: раз я ўжо на ўцёках, дык, можа, мне… Чорт, я яшчэ не ва ўсім разабраўся. Ты цяпер мяне не трывож. Не трывож мяне, ма.

Яны памаўчалі, седзячы ў чорнай, як вугаль, цемры пад кустамі. Потым маці сказала:

— Як жа я пра цябе даведаюся? Цябе могуць забіць, а я нічога ведаць не буду. Ці пакалечаць. Як я даведаюся?

Том нявесела засмяяўся:

— Можа, Кейсі праўду казаў: у чалавека сваёй душы няма, а ёсць толькі часцінка адной агульнай душы… Значыць, тады…

— Што тады, Том?

— Тады ўсё добра. Тады ты і ў цемры мяне адчуеш. Я буду паўсюль — куды ты ні глянеш. Калі галодныя падымуцца на змаганне за кавалак хлеба, я з імі буду. Дзе палісмен замахнецца дубінкай, там буду я. Калі Кейсі ведаў, што гаворыць, значыць, я буду і з тымі, хто не сцерпіць і закрычыць… Я буду разам з дзецьмі смяяцца і радавацца, калі, прагаладаўшыся, яны прыбягуць дамоў і ўбачаць на стале вячэру. І калі нашы людзі будуць есці тое, што яны самі вырасцілі, будуць жыць у дамах, якія самі пабудавалі, — там буду і я. Разумееш? Божа мой, я загаварыў зусім як Кейсі! Гэта таму, што многа пра яго думаю. Часам мне здаецца, што я бачу яго перад сабой.

— Не разумею, пра што ты гаворыш. Не разбяруся.

— Я таксама яшчэ не зусім разабраўся, — сказаў Том. — Такія ў мяне думкі. Калі сядзіш на адным месцы, столькі ўсяго ў галаву лезе. Табе час ужо вяртацца, ма.

— Дык ты грошы вазьмі.

Том памаўчаў.

— Добра, — сказаў ён.

— Том, а потым… калі ўсё ўляжацца, ты вернешся? Ты знойдзеш нас?

— Ну вядома, знайду. А цяпер ідзі. Дай руку. — Том памог маці знайсці выхад. Пальцы яе моцна ўчапіліся ў яго запясце. Ён адвёў убок вецце і вылез за ёю. — Дойдзеш да поля, ідзі краем да явара, а там пераходзь рэчку. Бывай.

— Бывай, — сказала маці і шпарка пайшла прэч. У вачах у яе стаялі слёзы, але яна не плакала. Яна ішла праз зараснік, не тоячыся, пад яе нагамі шумна шамацела лісце. З цёмнага неба пасыпаў дождж, рэдкія, буйныя кроплі цяжка пляскалі па сухім лісці. Маці спынілася, пастаяла ў мокрым гушчары і павярнула назад — зрабіла тры крокі да вялікай купы ажынніку і раптам рэзка павярнула і пайшла ў лагер. Перабраўшыся цераз рэчку, яна выйшла да маставой трубы і па насыпе паднялася на шашу. Дождж сціх, але хмары засцілалі неба. Раптам яна пачула за спінай крокі і апасліва абярнулася. На дарозе цьмяна памільгваў агеньчык кішэннага ліхтарыка. Маці пайшла далей, Неўзабаве яе дагнаў нейкі чалавек. З далікатнасці ён не пасвяціў ёй у твар, а скіраваў прамень ліхтарыка на зямлю.

— Добры вечар, — павітаўся чалавек.

— Добрага здароўя, — адказала маці.

— Відаць, дажджы пачынаюцца.

— Не хацелася б. Спыніцца збор бавоўны. А нам трэба збіраць.

— І мне таксама трэба. Вы з гэтага лагера?

— Так, сэр.

Яны ішлі ў нагу.

— У мяне дваццаць акраў пад бавоўнай. Я крыху запазніўся з сяўбой, але цяпер бавоўна паспела ўжо. Дай, думаю, схаджу ў лагер, можа, зборшчыкаў знайду.

— Знойдзеце, вядома. У нас збор ужо да канца падыходзіць.

— Вось і добра. Да мяне ўсяго адна міля адсюль.

— Нас шасцёра, — сказала маці. — Трое мужчын, я і двое дзяцей.

— Я павешу аб'яву. За дзве мілі ад лагера на гэтай шашы.

— Мы раніцай прыедзем.

— Толькі каб дажджу не было.

— Ага. Дваццаць акраў абабраць нядоўга.

— Чым хутчэй, тым лепш. Запазнілася мая бавоўна. Зацягнуў я з пасадкай.

— А колькі вы плаціце, містэр?

— Дзевяноста цэнтаў.

— Мы пойдзем на збор. Кажуць, у наступным годзе семдзесят пяць будуць плаціць, а то і шэсцьдзесят.

— Я таксама такое чуў.

— Дабром гэта не скончыцца, — сказала маці.

— Вядома. Я сам ведаю. У такой драбязы, як я, выбару няма. Плату ўстанаўлівае Асацыяцыя, а з ёю не лічыцца нельга. Не палічышся — прапала твая ферма. На дробных гаспадароў увесь час наступаюць.

Яны падышлі да лагера.

— Мы пойдзем да вас, — сказала маці. — У нас тут бавоўны зусім ужо мала засталося. — Яна збочыла да крайняга вагона і паднялася па сходках. Цьмянае святло ліхтара кідала змрочныя цені навокал. Бацька, дзядзька Джон і трэці — пажылы мужчына сядзелі на кукішках, прыхінуўшыся да сцяны.

— Хэло, — сказала маці. — Добры вечар, містэр Уэйнрайт.

Уэйнрайт падняў галаву. Рысы твару ў яго былі тонкія, быццам вытачаныя, вочы сядзелі глыбока пад густымі брывамі. Мяккія сівыя валасы адлівалі блакітам. Чэрненае срэбра барады закрывала яго скулы і падбародак.

— Вечар добры, мэм, — адказаў ён.

— Заўтра пойдзем на збор, — паведаміла маці. — Каля мілі на поўнач адсюль. Дваццаць акраў.

— Відаць, лепш паехаць на грузавіку, — сказаў бацька. — Раней прыедзем — больш збяром.

Уэйнрайт парывіста ўскінуў галаву:

— А што, калі і нам пайсці?

— Канешне. Мы з гаспадаром разам ішлі сюды. Яму патрэбны зборшчыкі.

— Тут ужо мала што засталося. Другі раз амаль няма чаго збіраць. Нічога не заробіш. З першага разу ўсё падчыстую бяруць.

— Вы з намі можаце паехаць, — прапанавала маці. — Бензін папалам.

— Вось гэта па-сяброўску, мэм.

— І нам і вам выгада, — сказала маці.

Бацька сказаў:

— У містэра Ўэйнрайта праблема — прыйшоў да нас на раду. Мы тут сядзелі, разважалі.

— А што такое?

Уэйнрайт апусціў вочы.

— Ды вось Эгі, — сказаў ён. — Падрасла дзяўчына… шаснаццаты год канчаецца, зусім дарослая стала.

— Эгі ў вас прыгожанькая, — сказала маці.

— А ты перш паслухай, — абарваў яе бацька.

— Эгі і ваш Эл кожны вечар гуляюць. Эгі дзяўчына здаровая, нармальная, ёй мужа трэба, а то бяды чакаць нядоўга. У нас у сям'і ніколі нічога такога не было. А цяпер мы жывём у нястачы. Вось мы з місіс Уэйнрайт і непакоімся. Што, калі бяда з ёю здарыцца?

Маці расклала матрац і села на яго.

— Яны разам гуляць пайшлі? — запыталася яна.

— Заўсёды разам, — адказаў Уэйнрайт. — І так кожны вечар.

— Гм… Што ж, Эл хлопец добры. Пеўнік — гэта ў ім трохі ёсць, але хлопец ён добры, стойкі. Я лепшага сына і не хацела б.

— На Эла мы і не скардзімся! Як чалавек ён нам падабаецца. Але чаго мы з жонкай баімся… разумееце, Эгі ўжо дарослая дзяўчына. Вось мы куды-небудзь адлучымся ці вы, а вернемся і… Што тады? У нас у сям'і такой ганьбы ніколі не было.

Маці мякка прамовіла:

— Мы падумаем, параімся… Ганьбіць вас не будзем.

Госць паспешліва падняўся на ногі.

— Дзякую вам, мэм. Эгі ўжо дарослая. Яна дзяўчына добрая… добрая і сціплая. Калі ўберажаце яе ад ганьбы, мы будзем вам вельмі ўдзячныя. Эгі не вінаватая — вырасла дзяўчына.

— Бацька наш пагаворыць з Элам, — сказала маці. — Калі не захоча, дык я пагавару з ім.

Уэйнрайт сказаў:

— Дык добрай вам ночы, і вялікі дзякуй. — Ён пайшоў за брызентавы полаг. Чутно было, як ён на сваёй палове паведамляў жонцы пра вынікі перамоваў.

Маці з хвіліну прыслухоўвалася, потым сказала мужчынам:

— Перасядзьце сюды, бліжэй.

Бацька і дзядзька Джон цяжка падняліся з кукішак. Яны селі на матрац побач з маці.

— А малыя дзе?

Бацька паказаў на кут:

— Руці накінулася на Ўінфілда і ўрэзала яму. Я загадаў ім легчы спаць. Пэўна, заснулі. Разашарна пайшла да нейкай знаёмай жанчыны.

Маці ўздыхнула і ціха прамовіла:

— Я знайшла Тома. І… сказала, каб ён ішоў адгэтуль. Куды-небудзь далёка.

Бацька паволі паківаў галавой. Дзядзька Джон уткнуўся падбародкам у грудзі.

— Нічога больш яму не застаецца, — сказаў бацька. — Як ты думаеш, Джон?

Дзядзька Джон падняў галаву.

— Нічога разумнага я вам не скажу, — адказаў ён. — Апошнім часам жыву як у сне.

— Том у нас добры, — сказала маці. Потым дадала, нібы просячы прабачэння: — Гэта я не ў крыўду табе сказала, што сама пагавару з Элам.

— Я ведаю, — спакойна сказаў бацька. — Ад мяне цяпер карысці мала. Увесь час толькі і думаю пра тое, як было раней. Толькі і думаю пра наш дом там, у Аклахоме. Я яго больш ніколі ўжо не ўбачу.

— Тут мясціны лепшыя… прыгажэйшыя, — сказала маці.

— Яно так. Але я тут нічога нават не заўважаю — у думках бачу, як з нашай вярбы лісце асыпаецца. Бывае, раптам успомню: трэба дзірку забіць у плоце, што з паўднёвага боку. Дзіўна: жанчына кіруе сям'ёй! Жанчына камандуе: тое зробім, туды паедзем… А мне хоць бы што.

— Жанчыне лягчэй перамяніцца, — заспакойліва сказала маці. — У жанчыны ўсё яе жыццё ў яе на руках. А ў мужчыны — у галаве. Ты не тужы. Можа… можа, у наступным годзе ў нас будзе свой кут.

— У нас нічога няма, — сказаў бацька. — Цяпер ужо доўга не знойдзем работы, ураджаі сабраныя… Што далей будзем рабіць? Што есці будзем? Разашарне ўжо час падыходзіць. Так ужо нас прыціснула, што і падумаць страшна. Вось я і капаюся ў мінулым, каб думкі неяк адцягнуць. Відаць, скончана наша жыццё.

— Не, не скончана. — Маці ўсміхнулася. — Не скончана, бацька. Гэта жанчыне таксама дадзена ведаць. І вось што я заўважыла. Мужчына, ён жыве рыўкамі: дзіця народзіцца, памрэ хто — рывок; ферму купіць, страціць сваю ферму — рывок. А ў жанчыны жыццё цячэ роўна, як рэчка — дзе крыху завіецца на вірах, закіпіць на вадаскатах, але рэчка бяжыць усё далей і далей. Вось як жанчына разважае. Усе мы не памрэм. Народ, ён будзе жыць — можа, і пераменіцца трохі, але жыць будзе заўсёды.

— Адкуль ты ведаеш? — папытаўся дзядзька Джон. — Што можа перашкодзіць жыццю спыніцца? Людзі стаміліся, ім толькі каб легчы і забыцца.

Маці задумалася. Яна пацерла тыльны блішчасты бок адной рукі далонню другой і перапляла пальцы.

— На гэта адразу не адкажаш, — сказала яна. — Мне здаецца: усё, што мы робім, усё вядзе нас далей і далей. Так мне здаецца. Нават калі ты галадаеш, калі хварэеш; некаторыя памруць, але астатнія толькі мацнейшымі робяцца. Трэба дзень за днём трымацца, сённяшнім жыць.

Дзядзька Джон сказаў:

— Калі б яна не памерла тады…

— А ты жыві сённяшнім днём. Не развярэджвай сябе.

— Там у нас, можа, добры ўраджай будзе наступным летам, — сказаў бацька.

Маці страпянулася:

— Ш-ш… Слухайце!

На сходках пачуліся чыесці асцярожлівыя крокі, і з-за полага выступіў Эл.

— Вітанне, — сказаў ён. — А я думаў, вы даўно ўжо спіце.

— Эл, — сказала маці, — мы тут гутарым. Пасядзі з намі.

— Добра. Мне таксама трэба пагаварыць. Я хутка пайду ад вас.

— Табе нельга. Ты нам тут патрэбен. Чаму ты надумаў ісці?

— Ну, мы з Эгі Ўэйнрайт вырашылі пажаніцца, я буду працаваць у гаражы, ноймем домік і… — Ён люта глянуў на бацькоў. — Вось так, і ніхто нас не спыніць!

Усе моўчкі ўтаропіліся на яго.

— Эл, — нарэшце сказала маці, — мы радыя гэтаму. Мы вельмі радыя.

— Сапраўды?

— Ну вядома! Ты ўжо дарослы. Табе пара жаніцца. Толькі так адразу, Эл, не ідзі ад нас.

— Я ўжо абяцаў Эгі, — сказаў Эл. — Не, мы пойдзем адсюль. Мы больш не можам усё гэта цярпець.

— Пачакай да вясны, — упрошвала маці. — Толькі да вясны. Няўжо да вясны не застанешся з намі? Хто грузавік павядзе?

— Ну…

Раптам з-за брызенту высунулася галава місіс Уэйнрайт.

— Вы ўжо ведаеце? — запыталася яна.

— Так. Толькі што даведаліся.

— Ах ты, божачкі! Цяпер… цяпер каб пірог спячы… Вось каб цяпер… пірог ці што-небудзь такое…

— Я звару кавы і спяку аладак, — сказала маці. — А да іх у нас ёсць сіроп.

— Ах ты, божачкі! Вось я… ага, слухайце, я цукру прынясу. Будуць салодкія аладкі.

Маці наламала сухога голля, усунула ў печку, і яно хутка загарэлася ад гарачага вуголля, што засталося пасля гатавання вячэры. Руці і Ўінфілд выпаўзлі з-пад коўдры, як ракі-самотнікі са сваіх шкарлупін. Першыя хвіліны яны паводзілі сябе сціпла, стараючыся разведаць, даравалі ім іхнія правіннасці ці не. Пераканаўшыся, што ніхто не звяртае на іх ніякай увагі, яны асмялелі. Руці праскакала на адной назе да дзвярэй і назад, не дакранаючыся да сценкі.

Маці сыпала ў міску муку, калі Ружа Сарона паднялася па сходках у вагон. Яна выпрасталася ў дзвярах і насцярожана пайшла да маці.

— Што здарылася? — запыталася яна.

— У нас навіна! — усклікнула маці. — Зараз мы наладзім маленькі банкецік з выпадку заручын Эла і Эгі Ўэйнрайт.

Ружа Сарона застыла на месцы. Яна паволі перавяла позірк на Эла, які стаяў разгублены, усхваляваны.

Місіс Уэйнрайт крыкнула з другога канца вагона:

— Я памагаю Эгі надзець свежую сукенку. Мы зараз.

Ружа Сарона паволі павярнулася, падышла да шырокіх дзвярэй вагона і асцярожна спусцілася па сходках. Ступіўшы на зямлю, яна паволі пабрыла да рэчкі, а там пайшла сцежкай, што цягнулася па беразе. Яна ішла туды, куды незадоўга перад тым хадзіла маці, — у густы вярбняк. Вецер дзьмуў цяпер амаль без парываў, і вецце роўна шапацела. Ружа Сарона апусцілася на калені і на карачках палезла ў самы гушчар. Галінкі драпалі ёй твар, чапляліся за валасы, але яна не зважала на гэта. Яна спынілася толькі тады, калі вецце апляло яе з усіх бакоў. Ружа Сарона легла на спіну і адчула цяжар дзіцяці ў сваім улонні.

У цёмным вагоне заварушылася на сваім матрацы маці, потым адкінула коўдру і паднялася. Праз расчыненыя дзверы ў вагон слаба цадзілася шараватае святло зорак. Маці падышла да дзвярэй, спынілася ў праёме і абвяла позіркам наваколле. На ўсходзе зоркі пачалі ўжо бляднець. Слабы ветрык шастаў у густым вербалоззі, ціхі гоман вады даносіўся з рэчкі. Амаль увесь лагер спаў, толькі каля адной палаткі разгаралася невялікае вогнішча, і вакол яго стаялі людзі. Маці бачыла іх твары, асветленыя слабым яшчэ, няроўным полымем. Людзі паціралі азяблыя рукі, потым павярнуліся спінай да вогнішча і выставілі рукі назад, да цяпла. Вецер раз-пораз налятаў парывамі, у паветры адчувалася набліжэнне першых замаразкаў. Маці зябка пакурчылася і таксама пацерла рукі. Яна ціхенька вярнулася ў вагон і каля ліхтара намацала запалкі. Віскнуў шчыток. Маці запаліла кнот і, калі разгарэўся сіні агеньчык, крыху падкруціла кнот, і ў ліхтары засвяціўся жоўты круглаваты язычок агню. Маці панесла ліхтар да печкі, паставіла на пліту і, наламаўшы сухіх вярбовых галінак, усунула іх у топку. Праз момант гучна загуў у трубе агонь.

Ружа Сарона цяжка перавярнулася на бок і села на матрацы.

— Зараз я ўстану, — сказала яна.

— Паляжала б яшчэ крышачку, пакуль не сагрэецца, — параіла маці.

— Не, я ўстану.

Маці наліла з вядра вады ў кафейнік і паставіла яго на пліту, потым паставіла на агонь патэльню, шчодра змазаную салам, каб яна добра нагрэлася пад цеста для кукурузных праснакоў.

— Што з табой? — ціха запыталася маці.

— Я пайду, — сказала Ружа Сарона.

— Куды?

— Бавоўну збіраць.

— Нельга. Табе ўжо хутка раджаць.

— Яшчэ можна. Я пайду.

Маці ўсыпала каву ў ваду.

— Разашарна, ты ўчора не ела з намі аладак. — Ружа Сарона маўчала. — І чаго табе ў голаў прыйшло збіраць бавоўну? — Зноў маўчанне. — Гэта праз Эла і Эгі? — Маці пільна паглядзела на дачку. — Ды што ты, Разашарна! Табе хадзіць у поле няма ніякай патрэбы.

— Я пайду.

— Што ж, добра. Толькі не ператамляйся. Уставай, бацька! Прачніся, падымайся!

Бацька залыпаў вачамі і пазяхнуў.

— Не выспаўся, — прастагнаў ён. — Учора ў гадзін адзінаццаць леглі.

— Давайце, хутчэй падымайцеся, усе ўставайце, ідзіце мыцца.

Жыхары вагона мала-памалу ажывалі, вылазілі з-пад коўдраў і, пацепваючыся ад холаду, нацягвалі адзежу. Маці наразала скрылікамі саланіну на другую патэльню.

— Ідзіце мыйцеся, — падганяла яна.

У другой палове вагона ўспыхнула святло, пачуўся трэск сучча.

— Місіс Джоўд! — данёсся голас місіс Уэйнрайт. — Мы ўжо збіраемся. Хутка будзем гатовыя.

Эл прабурчаў:

— І нашто ў гэткую рань падымацца?

— Там усяго дваццаць акраў, — сказала маці. — Трэба прыехаць як найраней. Бавоўны мала. Трэба паспець, а то без нас збяруць. — Маці прыспешвала іх адзявацца, старалася, каб хутчэй паснедалі. — Ну, піце каву, пара ехаць.

— У цемры ж бавоўну не збіраюць, ма.

— Раней світання мы туды і не дабяромся.

— Там, пэўна, мокра.

— Дожджык быў дробны. Хутчэй піце каву. Эл, паснедаеш, рыхтуй машыну, — сказала маці і крыкнула: — Місіс Уэйнрайт, вы гатовыя?

— Канчаем снедаць. Праз хвілінку выходзім.

Лагер прачнуўся, ажывіўся. Каля палатак гарэлі вогнішчы. Над вагонамі клубіўся дым з труб.

Эл залпам выпіў каву і набраў поўны рот гушчы. Ён збег па сходках, адплёўваючыся на хаду.

— Місіс Уэйнрайт, мы ўжо гатовыя! — крыкнула маці. Яна павярнулася да Ружы Сарона: — Ты тут заставайся.

Ружа Сарона сцяла зубы.

— Я паеду таксама, — сказала яна. — Мне трэба ехаць, ма.

— У цябе ж мяшка няма. Ды і цягаць яго табе нельга.

— У твой буду класці.

— Паслухай мяне.

— Паеду.

Маці ўздыхнула:

— Што ж, буду за табой наглядаць. Добра было б доктару цябе паказаць.

Ружа Сарона ўсхвалявана захадзіла па вагоне. Надзела свой лёгкі жакет, зняла яго.

— Коўдру вазьмі, — параіла маці. — Захочаш адпачыць, не азябнеш. — За задняй сценкай вагона пачуўся гул матора. — Мы першыя паедзем, — зарадавалася маці. — Ну, бярыце свае мяшкі. Руці, не забудзься на кашулі, я іх зашыла, будзеце збіраць у іх.

У змроку Ўэйнрайты і Джоўды забраліся на грузавік. Пачаў марудна займацца бледны золак.

— Паварочвай налева, — сказала маці Элу. — А там будзе аб'ява.

Яны паволі ехалі па цёмнай дарозе. За імі ішлі іншыя машыны, а там, у лагеры, заводзіліся новыя маторы, людзі сем'ямі садзіліся ў кузавы, і машыны выязджалі на шашу і паварочвалі налева.

Да паштовай скрынкі з правага боку дарогі быў прымацаваны кавалак кардону з надпісам сінім алоўкам: «Патрабуюцца зборшчыкі бавоўны». Эл збочыў у вароты і пад'ехаў да гаспадарчага двара. На ім было ўжо шмат машын. Круглы электрычны ліхтар з краю белай адрыны асвятляў групу людзей — мужчын і жанчын, якія чакалі каля вагаў сваёй чаргі, трымаючы пад пахай скручаныя мяшкі. Некаторыя жанчыны накінулі мяшкі на плечы, прыкрываючы канцамі грудзі.

— Аказваецца, не так ужо мы і рана прыехалі, — сказаў Эл. Ён падвёў грузавік да агароджы і спыніў яго там. Абедзве сям'і злезлі на зямлю і далучыліся да людзей, што стаялі каля вагаў, а машыны ўсё зварочвалі з дарогі і спыняліся каля адрыны, і людзей усё прыбывала і прыбывала. Седзячы пад ліхтаром, гаспадар запісваў зборшчыкаў.

— Хоўлі? — перапытаў ён. — Х-о-ў-л-і? Колькі?

— Чацвёра. Уіл…

— Уіл.

— Бентан…

— Бентан.

— Эмілія…

— Эмілія.

— Клэр…

— Клэр. Хто наступны? Карпентэр? Колькі?

— Шасцёра.

Ён запісваў прозвішчы ў канторскую кнігу насупраць графы, у якой адзначалася вага сабранай бавоўны.

— Мяшкі ёсць? У мяне толькі некалькі штук. З вас будзе даляр. — А машыны адна за адной заязджалі ў двор. Гаспадар наставіў каўнер скураной курткі на аўчыне і закрыў ім горла. Ён заклапочана паглядзеў на пад'язную дарогу. — Мае дваццаць акраў нядоўга прастаяць пры такім наплыве народу, — сказаў ён.

Дзеці караскаліся на вялікі прычэп для перавозкі бавоўны, чапляючыся наскамі чаравікаў за абцягнутыя дробнай сеткай барты.

— Прэч адтуль! — крыкнуў гаспадар. — Злазьце! Яшчэ дрот парвяце. — І дзеці нехаця злазілі з прычэпа, маўклівыя, засаромленыя. Настала шэрае світанне. — Давядзецца збаўляць на расу, — сказаў гаспадар. — Калі ўзыдзе сонца, буду прымаць поўнай вагой. Зрэшты, калі хочаце, тады і пачынайце. Ужо досыць развіднела.

Зборшчыкі паспяшаліся на баваўнянае поле і разабралі рады. Яны прывязалі мяшкі да пояса і паляпвалі рукамі, каб разагрэць скарчанелыя пальцы, ад якіх патрабавалася спрытнасць. На ўсходзе неба над узгоркамі паружавела. Зборшчыкі доўгім ланцугом пайшлі па радах. А машыны ўсё зварочвалі з шашы і заязджалі на двор, пакуль ён зусім не перапоўніўся, і новыя машыны спыняліся ўжо за варотамі, выстройваючыся абапал шашы. У полі гуляў свежы вецер.

— І як гэта вы ўсе даведаліся? — гаварыў гаспадар. — Быццам бяздротавы тэлеграф. Гэтых дваццаці акраў не хопіць і да поўдня. Прозвішча? Х'юм? Колькі?

Зборшчыкі ланцугом перамяшчаліся па полі, і моцны заходні вецер раздзімаў іх адзежу. Пальцы жвава беглі да пушыстых каробачак, хуценька прабіраліся ў доўгія мяшкі, якія ўсё цяжэлі, цягнучыся ззаду па зямлі.

Бацька загаварыў да свайго суседа справа:

— У нашых краях такі вецер амаль заўсёды прыносіць дождж. Але цяпер ужо халаднавата на дождж. Вы даўно тут, на Захадзе? — Ён гаварыў, не адрываючы вачэй ад свайго куста.

Сусед адказаў, таксама не падымаючы галавы:

— Ужо хутка год.

— Як думаеце, будзе дождж?

— Прабачце, не скажу. Людзі тут усё жыццё жывуць і то ўгадаць не могуць. Як толькі збор, так і чакай, што дождж перашкодзіць. Вось як тут кажуць.

Бацька кінуў хуткі позірк на захад. Над узгоркамі пад гонам ветру шпарка плылі вялікія чорныя хмары.

— Як быццам дажджавыя, — сказаў бацька.

Яго сусед пакасіўся ў той бок.

— Хто іх ведае, — сказаў ён. І ўсе, хто быў на полі, азірнуліся і паглядзелі на неба. І яшчэ ніжэй сагнуліся спіны, рукі шпарчэй забегалі па кустах. Людзі збіралі бавоўну нібы навыперадкі, стараліся апярэдзіць час і хутчэй набіць мяшкі, апярэдзіць дождж і адзін аднаго — як мага больш сабраць, як мага больш зарабіць грошай. Прайшоўшы поле з канца ў канец, яны кінуліся разбіраць новыя грады. Цяпер ужо вецер дзьмуў ім у твар, і яны бачылі густыя шэрыя хмары, што беглі па небе насустрач узыходнаму сонцу. А новыя машыны спыняліся на абочынах, і новыя зборшчыкі падыходзілі да гаспадара запісвацца. Людзі з ліхаманкавай хуткасцю перамяшчаліся па полі, неслі мяшкі да адрыны, адзначалі вагу ў гаспадара, запісвалі і сабе ў кніжкі і беглі назад займаць рады.

Да адзінаццаці гадзін бавоўну ўсю сабралі — праца скончылася. Зацягнутыя сеткамі грузавікі ўзялі на буксір аплеценыя сеткамі прычэпы, выехалі на шашу і пакіравалі да бавоўнаачышчальнай машыны. Бавоўна вытыркалася праз вочкі сетак, і маленькія белыя воблачкі ляталі ў паветры, пушыстыя касмылі чапляліся за прыдарожны бур'ян і кудзеліліся на ветры. Зборшчыкі паныла пабрылі да адрыны і станавіліся ў чаргу на аплату.

— Х'юм Джэймс — дваццаць два цэнты. Ральф — трыццаць цэнтаў. Джоўд Томас — дзевяноста цэнтаў. Уінфілд — пятнаццаць цэнтаў. — Грошы былі складзеныя слупкамі — асобна манеты ў дзесяць цэнтаў, асобна пяціцэнтавікі, асобна цэнты. Атрымліваючы плату, кожны зборшчык зазіраў у сваю кніжку. — Уэйнрайт Эгнес — трыццаць чатыры цэнты. Тобін — шэсцьдзесят тры. — Чарга рухалася паволі. Людзі моўчкі ішлі да сваіх машын і няспешна выязджалі з двара.

Джоўды і Ўэйнрайты сядзелі на грузавіку, чакаючы, калі ачысціцца дарога да варот. На зямлю ўпалі першыя кроплі дажджу. Эл высунуў руку з кабіны, ловячы кроплі. Ружа Сарона сядзела пасярэдзіне, маці з краю. Вочы ў Ружы Сарона зноў патухлі.

— Не трэба было табе ехаць, — сказала маці. — І сабрала ты ўсяго дзесяць — пятнаццаць фунтаў. — Ружа Сарона глянула на свой выпнуты жывот і нічога не адказала. Раптам яна задрыжала і падняла галаву. Маці пільна паглядзела на яе, разгарнула свой баваўняны мяшок, накінула дачцэ на плечы і прыхінула яе да сябе.

Нарэшце праезд быў свабодны. Эл запусціў матор і выехаў на шашу. Рэдкія, але буйныя кроплі дажджу імкліва падалі ўніз і пляскалі па бетоне, і чым далей ехаў грузавік, тым кроплі рабіліся драбнейшыя і гусцейшыя. Дождж так гучна барабаніў па даху кабіны, што яго дробат быў чуваць скрозь грукат старога, спрацаванага матора. Уэйнрайты і Джоўды накінулі сабе на галовы і плечы мяшкі.

Ружа Сарона калацілася ўсім целам пад рукамі ў маці, і маці крыкнула Элу:

— Хутчэй, Эл. Разашарна прастыла. Ёй трэба ногі ў гарачую ваду.

Эл прыбавіў газу, матор загрукатаў яшчэ гучней, і, прыехаўшы ў лагер, Эл падвёў грузавік бліжэй да чырвоных вагонаў. Яны яшчэ не паспелі спыніцца, а маці ўжо раздавала загады.

— Эл, — камандавала яна, — ты, Джо і бацька сходзіце ў лазняк і прынесяце ўсё, што там ёсць сухога. Трэба добра нацепліць вагон.

— А дах не цячэ?

— Думаю, не. У нас будзе добра, суха, трэба толькі запасціся галлём. У вагоне павінна быць цёпла. Вазьміце з сабой Руці і Ўінфілда. Яны таксама трохі сучча прынясуць. Нешта сястрыца ваша занядужала. — Маці вылезла з кабіны, Ружа Сарона памкнулася за ёю, але калені ў яе падагнуліся, і яна цяжка апусцілася на падножку. Місіс Уэйнрайт убачыла гэта.

— Што такое? Ёй час прыйшоў?

— Не, думаю, яшчэ не, — адказала маці. — Яна празябла і, можа, прастудзілася. Дай мне руку.

Абедзве жанчыны ўзялі Ружу Сарона пад локці. Яна зрабіла некалькі крокаў, і сілы вярнуліся да яе — ногі прынялі цяжар цела.

— Мне ўжо лепш, — сказала яна. — Гэта толькі хвілінку было.

Жанчыны не адпускалі яе.

— Ногі ў гарачую ваду, — павучальна сказала маці. Яны памаглі Ружы Сарона падняцца па сходках у вагон.

— Вы разатрыце яе добра, — параіла місіс Уэйнрайт. — А я ў печы запалю. — Яна ўсунула ў топку апошняе сучча і распаліла моцны агонь.

Дождж ужо ліў як з вядра, па даху забегалі патокі вады. Маці падняла вочы ўгору.

— Дзякуй богу, дах цэлы, — сказала яна. — Палаткі, якія б яны ні былі добрыя, усё роўна працякаюць. Многа вады не стаўце, місіс Уэйнрайт.

Ружа Сарона нерухома ляжала на матрацы. Яна дазволіла зняць з сябе туфлі і расцерці ногі. Місіс Уэйнрайт нахілілася над ёю:

— Боляў не адчуваеш?

— Не. Проста нездаровіцца. Нядобра мне.

— У мяне ёсць болесуцішальнае і солі, — сказала місіс Уэйнрайт. — Калі трэба, бярыце, прашу вас. Калі ласка.

Ружа Сарона закалацілася ўсім целам.

— Укрый мяне, ма, мне холадна. — Маці сабрала ўсе коўдры і наваліла на дачку. Дождж гучна барабаніў па даху.

Вярнуліся збіральнікі паліва з вялікімі ахапкамі сучча. З іх капелюшоў і пінжакоў сцякала вада.

— Ну і лівень! — сказаў бацька. — Мігам вымачыў наскрозь.

Маці сказала:

— Вы б яшчэ схадзілі. Сушняк хутка прагарыць. Як бачыш сцямнее. — Руці з Уінфілдам прыйшлі мокрыя да ніткі, скінулі свае ношы на кучу сучча і павярнуліся да выхаду. — Не ідзіце больш, — спыніла іх маці. — Хадзіце да печкі, пасушыцеся.

Усё навокал серабрылася ад дажджу, мокрыя сцежкі блішчалі. Кусты бавоўніку з кожнай гадзінай рабіліся ўсё чарнейшымі і быццам скурчваліся. Бацька, Эл і дзядзька Джон зноў і зноў хадзілі ў вербалоззе і вярталіся адтуль з абярэмкамі ламачча. Яны скідалі яго каля дзвярэй у кучу, пакуль яна не паднялася пад самую столь, і толькі тады вырашылі больш не хадзіць і падышлі да печкі.

Вада з капелюшоў сцякала ім на плечы. Крыссе пінжакоў было мокрае, хоць выкручвай, у чаравіках пры хадзе хлюпала.

— Ну добра, хопіць. А зараз скідайце з сябе ўсё, — скамандавала маці. — Я вам каву зварыла. Пераапранайцеся — вунь сухія камбінезоны. Ну давайце, не стойце.

Змерклася рана. Людзі забіліся ў вагоны і сядзелі там, прыслухоўваючыся да шуму і плёскату вады на дахах.