Голас крыві брата твайго

I

Па вечным і таемным крузе ходзіць сонца. I на змену яму выясняюцца зоры, каб бясконца плысці ў сіняй і халоднай прасторы неба. Час адмервае і лічыць вечнасць. А ў ёй — і жыццё наша. Ён гоіць і насякае новыя раны.

Цяпер з іх сачылася кроў: ішоў трэці год вайны. Спрадвечнае гора абдымала чалавека. Але тое, што было наўкруг яго,— не яго. Яго было ў ім самім.

Трэці год Верасава чакала немінучай бяды. Аблажыўшы свет цяжкай градавай хмарай, яна хадзіла зводдаль: трэці год з усіх бакоў гарэлі блізкія і далёкія вёскі. Не было канца вайне, не было канца і чалавечаму гору.

Першых не стала Ведравічаў — немцы іх спалілі адразу, як толькі зайшлі. Здарылася гэта на сёмы дзень вайны. На пясчаны прымрэлы ад спёкі гасцінец выскачыў трохкалёсны нямецкі матацыкл: на ім сядзела двое разведчыкаў — адзін у калысцы за кулямётам, другі на сядзенні за кіраўніцай. Першым іх згледзеў вузкавокі з натапыраным ёжыкам цёмна-сініх валасоў сяржант, што, разуўшыся, студзіў распараныя ногі, лежачы ў цяньку пад шапаткою грушаю ў канцы вясковых двароў. Ён і паставіў на гарбаты ўтравелы замежак ручны кулямёт і даў глуха-тупаватую чаргу, са спеху ды гарачкі, нават не ўзяўшы варожы матацыкл на дакладны прыцэл. Злыя кулі, падымаючы пылок, радком узрылі сцішны гасцінец. Нямецкі матацыкл раптоўна прытармазіў і, не чакаючы болей сустрэчнай стральбы, крута, ажно паднялася калыска, развярнуўся і памчаў назад, хаваючыся ў сінім палахлівым дымку і шызых клубках узнятага пылу.

Неўзабаве на гэтыя дзве тупавата-кароткія чэргі моцным і раз’юшана-расцяжным стрэлам адклікнулася гармата. Дарэчы, стрэліла яна метка: першы запальны снарад прашыў тры саламяныя страхі, адну з іх новую, накрытую жоўценькім і пахучым, як воск, акалотам. Над прыгорбленымі цеснымі будынкамі ляніва заварушылася чорная грыва дыму, а потым залатым дрыготкім мроівам выцягнулася і заскакала іскрыстае полымя.

Над вузкай, заглушанай купамі бэзу і язміну вуліцай тугімі невідушчымі струнамі зазвінелі кулі. Стралялі ўжо няўлад з вінтовак і кулямётаў.

Немцы акапаліся на блізкім грудку, з якога добра была відаць шара-саламяная вёска, што прыдрамала ў цяньку старых прысад і схавала змучаных, знясіленых ужо адступленнем салдат — яны збіліся болей ля калодзесяў, каб спатоліць шчымліва-халоднай вадою нязносную смагу.

Другі снарад, прабіўшы трухлявую сцяну самай крайняй хаты і засыпаўшы жоўтаю парахнёю гліняны ток, трапіў у дзежку з рошчынай, што стаяла пры печы на лаўцы, але балазе не ўзарваўся. З разбітай, рассыпанай на клёпкі, дзежкі рошчына плюхнула на сцены і на ложак, дзе якраз прыдрамаў хлопчык. Ад удару, што страсянуў хату, у вокнах са звінючым лускам пасыпалася шкло. Абамлелая гаспадыня, схапіўшы на рукі паўсоннага хлопчыка, вопрамеццю шмыганула на двор, двое здарожаных, згаладалых байцоў, што сядзелі за сталом, сёрбаючы з глінянай міскі забелены крупнік, схапіўшы з лавы пілоткі і прыгнуўшыся, таксама выскачылі з хаты.

На надворку іх падкінуў, запыніўшы на міг, яшчэ адзін нечаканы ўзрыў. Сарваўшы з петляў дзверы, тупаватым перуном ужо ў сенях гахнуў яшчэ адзін снарад. Над хатай заклубіўся і паплыў на надворак смярдзючы жоўта-цёмны дым. Гаспадыня — рослая, з паўнаватымі грудзьмі маладзіца, пасадзіла на прывялай дзяцелінцы хлопчыка і вобмельгам вярнулася ў хату, над якой ужо шугала і патрэсквала полымя, і вынесла белы, прыцярушаны мукою мех.

Адбегчыся далёка ад парога яна не паспела: нібы незнарок спатыкнуўшыся, упала ўжо на гэты мех сама і блізка ад галаватага трохгадовага хлопчыка ў даўгаватай кужэльнай кашульцы. Ён, нічога не ведаючы, ціхенька падпоўз да яе, абыякава-маўклівай і нерухомай, з невялікаю зусім, здаецца, несмяртэльнаю ранкаю пад вухам.

Гэта была стрыечная Алесіна сястра — Ірэна, на хрэсьбінах у якой Алеся, не стрываўшы рэўнасці, ды бабскіх зайздросных абгавораў, ды падазроных зіркаў, рашылася на страшны грэх — пабегла пад поезд. Але смерць прыйшла не да таго, хто яе шукае...

Хавалі Ірэну, не наказваючы сваякам ды радні, каля крыжа пры вёсцы, бо хто ж павязе нябожчыцу ў такую калатэчу на далёкія могілкі? Хавалі разам з суседам, старым чалавекам, што ўздумаў схавацца ад куль ды снарадаў, прыхінуўшыся да печы, але тут ужо, як знарок, як на тое ішло, снарад якраз ударыў у комін. Смяртэльна параненага асколкам у голаў, старога паспелі выцягнуць толькі за парог на пляскаты камень, дзе яго труп абгарэў, скурчыўся і зрабіўся падобны да корча. Распазнаць у ім чалавека было немагчыма. Хавалі яго ўжо не ў труне, а ў вялікай, збітай з дошак скрыні.

Нечакана страшная весць пра спаленыя Ведравічы да Алесі дайшла на другі дзень, а пра тое, што забіла Ірэну — праз тыдзень, калі ў Верасава прыехаў пажаліцца ды папрасіць якое помачы ўжо зусім раскіслы і заплаканы па-бабску Ірэнін мужык. Алесі і шкада яго было калеку (няма ж аднае рукі), а цяпер у дадатак яшчэ ўдаўца ў дваццаць сем год. Але плакаў ён усяго месяцы са два, на трэцім прывёўшы, нават ужо без вянца, заседжаную ў дзеўках, на адзінаццаць год старэйшую за сябе і нейкую нават далёкую сваячку, непрыгожую і маўклівую, як ýпыр...

Пачарнелыя, раздутыя, як горы, трупы байцоў, на якіх ляжалі скіданыя накрыж вінтоўкі, ніхто ў тыя першыя дні не хаваў. З закурэлых шашэйных канаў, са сцежак у збэрсаным жыце цёплы, душны вецер маладога лета нёс саладжава-трупны пах.

Рослы бялявы баец, што наткнуўся на нямецкую аблаву, якая абшуквала хутары, і памкнуўся ўцякаць, падкошаны аўтаматам, зваліўся на верасаўскім лужку, пры перасохлым азярцы, сярод грудаватага поля, і сканаў у сівай асацэ: ранены ў жывот, ён мучыўся, пэўна, доўга, бо, падграбаючы локцем, вытаптаў шырокі круг і застыў, адкінуўшыся на спіну і вышчарыўшы роўныя шчыльныя зубы; твар яго перакасіла страшна балючая грымаса. Гэтакім яго ўбачыў Улас Корсак, прыехаўшы на поле ўжо з лапатаю і загадзя вычасаным крыжам, пасля таго, як наказалі хутаранцы, што на яго надзеле ляжыць забіты салдат.

Корсак расшпіліў нагрудную кішэньку ў гімнасцёрцы, выняў чырвоную кніжачку, паўглядаўся на шарай фотакартцы на просты курносы твар, прачытаў рускае нязвыклае прозвішча, засунуў кніжачку назад і, падхапіўшы пад плечы нялёгкага, як кожны нябожчык, коратка стрыжанага, з адтапыранымі вушамі бялявага хлопца, пацягнуў далей ад лужка пад межавы пры дарозе капец — не хаваць жа чалавека на лужку ў макраце. Тут, пры дарозе на грудку, і закапаў, паставіўшы на свежай магілцы збіты з старых, але пагабляваных аполкаў невысокі крыж.

Варочаўся дадому, маракуючы пра новы клопат: у гумне, на правым застаронку, прыхованы снапамі леташняга акалоту, у схроне каторы ўжо дзень ляжаў паранены лейтэнант,— зжаліўшыся, яго сюды прывалок Міця. Невядома ж яшчэ, на якім рахунку сам у немцаў, а ўжо свет усім завязаў гэтым параненым савецкім афіцэрам. I што ж рабіць, не крый бог падкажа хто немцам? Літасці ўжо не будзе нікому: ні афіцэру, ні тым больш Корсакам за помач ды спрат.

Ранілі лейтэнанта не немцы, а ненаўмысна і неўспадзеў свае: у кузаве машыны, дзе разам з лейтэнантам сядзела трое байцоў, выстраліла не ўзятая на бяспечнік вінтоўка. Куля ўпілася лейтэнанту ў сцягно, засеўшы недзе глыбока каля косці.

Збялелага ад болю лейтэнанта паспелі правезці ўсяго кіламетраў пяць, і машына спынілася якраз каля Верасава, напроці Гарасімцовай кузні — скончыўся бензін. Шафёр і трое байцоў знялі лейтэнанта з машыны, пасадзілі ў халадку пад кузняю і пайшлі ў вёску, дакляраваўшы напытаць там якога-небудзь доктара і прынесці вады.

Гэта было полуднем, а цень ужо ад нізенькай кузні даўно перапоўз пясчаную дарогу і падняўся, як на дыбачках, на трэцюю дзеравіну недалёкага гумна, аднак байцы не вярнуліся, як не вярнулася і тонкая, як плотачка, маладзіца, з трохгадовай дзяўчынкай, што ехала разам гэтай самай машынай,— ёй, збедаванай ды сплаканай, лейтэнант уступіў сваё месца ў кабіне.

Ён, знявераны, што не можа дачакацца байцоў, спакутаваны ад гарачага болю ў назе і нясцерпнай тамлівай смагі, убачыўшы на шашы чорную легкавушку з адкрытым верхам, у астатняй горкай надзеі выпаўз з канавы, прыпадняўся на адной руцэ і замахаў другою, даючы знак шафёру спыніцца. Бліснуўшы сухою пазалотаю нізкага сонца, легкавушка накаціла на лейтэнанта клубкі горкага пяршывага пылу і схавалася ў ім, фуркаючы і парыпваючы на жвірыстай, пабітай воспамі ямак вузкай шашы.

Здушаны даўкім камяком помсты, лейтэнант зашкроб пальцамі па кабуры, з гарачкі не могучы расшпіліць яе, а потым, калі выцягнуў пісталет, машына ад’ехалася далекавата. Скрыгануўшы зубамі, ён стрэліў у пухкія і вялыя клубкі пяршывага пылу, нема зароў ад злой помсты і бязвольна скаціўся ў закурэлую канаву, дзе праз пласт сівага бруду прабівалася маладая зялёна-ільсністая трава.

Тут на яго якраз і натрапіў Міця.

Натрапіў выпадкам, варочаючыся дадому з Наваградка, устрывожаны і разгублены сам. Адвагі ды няпэўнага спакою дадавала хіба тое, што быў ужо дома. Ён перажыў і першыя бомбы, што ў ціхі нядзельны дзень з візгам і страшным выбухам упалі на рыначны пляц, і яны тады з гаспадыняй, выскачыўшы з драўлянага, заглушанага здзічалымі слівамі дамка, дзе Міця кватараваў, налічылі дзевятнаццаць самалётаў з кароткімі чорна-белымі крыжамі, і бачыў ужо смерць — назаўтра ў рэдакцыі несціхана плакала машыністка: узрывам развярнула яе драўляны дом, забіўшы цётку і стрыечную сястру. Цётку кінула ажно ў суседні двор... Збялелы, перапуджаны рэдактар то недзе бегаў, наказваючы нікуды не адлучацца, бо меліся рыхтаваць спецыяльны нумар, то вяртаўся сцішэлы назад. Знік ён нечакана, на трэці дзень вайны. Па полудні тоўстая, заўсёды потная карэктарша ў чорна-стракатай сукенцы, збегаўшы да яго на кватэру, прынясла ўчутае ўжо ад суседзяў: рэдактар, пасадзіўшы ў легкавую машыну жонку з дзіцём, паехаў яшчэ ўчора...

Не звёўшы вока, Міця перабыў ноч ва ўсцішнай кватэры, дзе ўсхліпвала і падвывала, як па нябожчыку, па сваім мужу, што быў недзе за Бельскам на будаўніцтве аэрадрома, разжураная, разжаленая кабета, і раненька, толькі зашарэўся дзень, выйшаў з хаты.

Глыбокаю, ў росных прысадах вуліцаю па настылым мокрым бруку грукацела адзінокая фурманка. Міця дайшоў услед за ёю да райторгаўскага склада, адкуль жанчыны ў звязаных на рагі хустках, у фартухах і прыполах няслі тлустыя, слізкія ад тавоту банкі кансерваў; адна з іх, немаладая, павярнула чырвоны аблезлы нос на Міцю і падтрасла вышай прыпол, паказваючы кароткія таўставатыя ногі, і ўжо сказала, каб, мусіць, чуў ён: «Немцы занялі Ліду, сёння маюцца быць у Наваградку».

Здумелы, уражаны Міця борзда завярнуў назад да прадмесця і за ім ужо вузенькаю праз сінявата-ружовае з казытлівымі каласамі жыта выйшаў на жвірпетую, абсаджаную шурпатымі, гузаватымі ў камлях ясенямі, яшчэ не пыльную шашу — насустрач, напытваючы кірунак на Мінск, цягнуліся адзінокія здарожаныя байцы. Падлясквалі на выбоістай шашы рэдкія грузавікі, поўныя жанчын, дзяцей, клункаў; там-сям, уткнуўшыся лычаватымі радыятарамі ў канавы, яны ўжо нерухома і прытоена застылі ў нейкім смяртэльным чаканні, як застывае падбіты звер.

Каля верасаўскай шашы за кузняю Міця ўбачыў пастаўлены трохі ўпоперак дарогі чорны грузавік з зялёным трохствольным, узнятым над кабінай кулямётам, а потым, падышоўшы бліжай,— збялелага лейтэнанта, што сядзеў у канаве, горна схіліўшы русава-кучаравую, без фуражкі, голаў.

Учуўшы Міцевы асцярожна шархоткія крокі, лейтэнант нібы ачуняў — яго рукі заграблі зялёна-тлустую закурэлую траву:

— Братишка, помоги...

Лейтэнант трохі прыпадняўся, вочы яго заблішчалі спакутаваным спадзяваннем і адчаем:

— Там в машине сахар, бери!

Міця, яшчэ не разбіраючы, што ад яго хоча лейтэнант, падышоў бліжай і нечакана сумеўся, убачыўшы на правай, вышай калена, лейтэнантавай назе туга завязаную бінтавую павязку з цёмна-крывяной, падсохлай плямай.

— Немцы? — задыхнуўся Міця.

— Да свои... дурачьё, сволочи! — крывячыся ад болю, лейтэнант намагаўся ўстаць, і ў голасе яго зноў дрыжала жальба: — Братишка!..

— Пачакайце, мы, мусіць, не дойдзем? Я зараз збегаю дадому.

— Не оставь, дружок, ранен я,— цягнучы акрываўленую нагу, лейтэнант на руках папоўз услед за Міцем. Вялікія карыя вочы яго прасілі літасці і спагады.

Міця хацеў запрагчы каня або нават узяць перадок ад воза, каб прывязці дадому і на першым разе хоць чым памагчы зблажэламу, спакутаванаму лейтэнанту, але, убачыўшы, што той упарта паўзе за ім, мусіў вярнуцца.

— Бярыся, данясу,— Міця прысеў, і лейтэнант абхапіў яго шыю рукамі.

На плячах і занёс раненага лейтэнанта дадому. Прытуліўшыся за вуглы, верасаўцы падазрона цікавалі, але падавалі выгляд, што не бачаць, каб не мець дачынення да таго, што рабілася на шарай гадзіне пры кузні. Але счакаўшы, калі Міця вярнуўся, як прасіў лейтэнант, каб забраць мех цукру, што ляжаў у кузаве палутаркі, яго ўжо ўспелі сцішком увалачы. У кабіне, праўда, яшчэ вісеў лейтэнантаў шынель — адзежу са спеху ці не прыкмецілі, ці ўжо збаяліся красці хітраватыя верасаўцы.

Пазней Міця дараваць сабе не мог, што прынёс дадому гэты новы з добрага шчытнага сукна афіцэрскі шынель. Праз яго і прылучылася нечаканая бяда, пад самую ўжо глыбокую восень — верасаўцы акурат дакопвалі картоплі. Міця з бацькам завіхаліся каля паграбка — скідалі з воза мяхі. Шары сляпучы поцемак зацерушыў вуліцу, і да мужчын, наровячы не натрапіць на лішняе вока, ціхенька выйшаў лейтэнант. Ужо, здаецца, і не вельмі кульгаў на раненую ногу. Алесіныя лекі — увар купальніку (гарніку), таго высокага, з жоўтай кветачкай горка-пахучага зелля, што якраз на Купалу цвіце ў лесе, ды скручаная з чыстага лапічка старой, парванай кашулі мякенькая пялюшка-кнот, усаджаная ў ранку, каб выцягвала сукровіцу ды гной,— нябось памаглі. Лейтэнант нават лёгенька адапхнуў старога Корсака, беручыся за мех... Заваждаўшыся з работай, мужчыны і не згледзелі, як з-за гумна сюды шыбаваў рослы, дужы мужчына ў цывільным фрэнчы, падпяразаным шырокім рамянём, на якім вісеў рэвальвер. Гэта быў Юзік Адалінскі — польскі асаднік, што недзе туляўся і раптам вынырнуў камендантам паліцыі — і за ім, трымаючы наперавес вінтоўкі, прыспешвалі яшчэ двое: свінабоеў сынок Тадак Пясэцкі і невядомы Міцю дварчанскі падшыванец. Ва ўсіх трох на левых рукавах бялелі апаскі. Грузавік ціха вуркатаў за вёскаю на шашы.

Міця, схаладзеўшы душою, падумаў, што будуць браць яго, як падумаў, пэўна, і бацька, неяк міжволі падаўшыся наперад, шморгаючы далонямі аб порткі і выціраючы наліплы сыраваты пясок.

Адалінскі, змеціўшы гэта, нават зарагатаў:

— Не, мы спярша забяром камісара...

Пераступаючы аглоблі нагружанага воза, што стаяў каля паграбка, ён цвёрда падышоў да ссутуленага, босага, з падвязанымі шнурочкамі ў галіфэ лейтэнанта, зусім ужо не падобнага да вайсковага чалавека ў Міцевым шарачковым каптаніку і ў бацькавай старой кепачцы.

Тады Міця і вынес, збегаўшы ў хату, гэты новы шынель. Абуцца лейтэнанту не далі. Дазволілі толькі ўвапхнуць пад паху круглы бохан хлеба, які, схапіўшы ў стопцы, на абедзвюх руках трымаў бацька...

Што ён, бацька, каб адвесці ад хаты бяду, зарэгістраваў у магістраце лейтэнанта, Міця дазнаўся потым. А спачатку крыўда і дасада была на старую Такараду, што, пэўна, несумысля, па сваёй бабскай дурноце, трапіўшыся на вуліцы паліцыянтам, падказала, дзе знайсці камісара і дзе жыве савецкі міліцыянер Рэпка. Бо ў той жа вечар Адалінскі з гэтымі смаркачамі яшчэ ездзіў на Прылуцкія хутары шукаць Жэніка Рэпку. Ператросшы хату, гарышча, усе сутарэі ў ёй, яны не дагадаліся адсунуць у сенях дошку, што трымалася на верхнім цвічку: Жэнік збіў з дошак сенцы, зрабіўшы з тыльнага боку дзве сценкі, між якіх і быў яго вузкі, як прайсці бокам, схрон.

Павалтузіўшы старую Рэпчыху, паліцыянты павезлі лейтэнанта ўжо аднаго. Але недалёка, усяго ў блізкі лясок. I дзеці, што ў першы шорсткі і белы замаразак пабеглі яшчэ па крохкія пахучыя зеляніны, каля абсмаленай старой елкі на прагале агледзелі яго ўжо труп.

У шарачковым Міцевым каптаніку, без шапкі і босы, лейтэнант ляжаў з прастрэленымі грудзьмі; на ўскалмачаных валасах яго, нібы ранняя сівізна, іскрыўся першы асенні замаразак. Ён яшчэ не растаў, калі, нарэшце, у ясны надвячорак з чыстым высокім небам, што адкрылася пасля туману, Міця з бацькам прыйшлі потайкам у лес, каб пахаваць лейтэнанта.

Верасаўцам, ды нават Міцю з бацькам, думалася, што лейтэнант, уехаўшы ў лес, паспрабаваў уцячы, покуль адзін з трох дварчанскіх паліцыянтаў нарэшце не прагаварыўся, што ім спатрэбіўся шынель і яны, нібы даючы волю лейтэнанту, выпхнулі яго з кузава, а потым пачалі страляць.

Няшчадна і бязлітасна віхор вайны круціў чалавечым лёсам — людзей гінула ўсё больш і больш. Смерці чакалі ўсе, але ўсе і спадзяваліся, што яна міне іх. Першаю ў Верасаве арыштавалі Чуваковую Вольгу: адны казалі, за тое, што паступіла ў партыю, іншыя, што рыхтавала разам з Нікандравай (старшынёй сельсавета) спісы на вываз. Нікандраву паліцыянты не знайшлі, знайшлі Вольгу і разам з местачковымі мужчынамі завязлі ў Наваградак за казармы, дзе ўжо былі загадзя выкапаны ямы, там і расстралялі. Не перанёсшы даччыну смерць, па полі хадзіла, страціўшы розум, старая Чувачыха, покуль не захлынулася ў верасаўскай завоіне.

Бегала ў Дварчаны да свяшчэнніка і падала перад ім на калені, каб заступіўся за Жэніка, што вярнуўся дадому з-пад Негарэлага, і збедаваная Рэпчыха. Але поп адкаснуўся, сказаўшы, што ні прадаваць, ні заступацца ён не будзе: хай кожны ратуецца як знае.

Але ўсіх найбольш устрывожыў, нечакана з’явіўшыся ў Верасаве, худы, з няпоўнымі зубамі, між якіх брыдка чарнелі глыбокія шчарбіны, Янка Вайтовіч. След Вайтовічаў прастыў даўно, і пра яго, зрэдзь ужо ўспамінаючы, пачалі нават забывацца. I на табе — у глухі і цёмны восеньскі вечар, пад халодны пляскат абрыдлага дажджу ён пагрукаў у прысунутыя на зубчатую засаўку дзверы да чуткага на чужы шоргат Марціна Ваўчка, перад гэтым смутна пастаяўшы на сваім надворку каля гарбатага котлішча з павыварочванымі каменнямі падмурка, на якім даўней стаяла хата.

Там, над дзіркай пограба, што быў калісь у сенцах, нехта паставіў ужо застрэшак, пэўна, усыпаўшы на зіму свае картоплі. Як прызнаўся сам, гэта быў Ваўчок.

— Яма, братка, увярнулася, яма,— апраўдваўся ён, узіраючыся на схуднелага, з паўпаданымі шчокамі Вайтовіча, і нечакана спытаў: — А ты як з таго свету?..

— I праўда, як з мёртвых уваскрос,— сказала Вольга, паварушваючы качалкаю капусту і пускаючы з жоўтай новай кадушкі густога капуснага духу.— А сям’я ж дзе?..

— Вот не дадавай жалю,— убачыўшы, як сінія Вайтовічавы вочкі пачырванелі ад слёз, прыгарнуў з-за вуха на цемя свой абшморганы касмык валасоў устрывожана-трапяткі Марцін Ваўчок.— Пачастуй лепей чалавека сваёю капустай. Як на мой смак, так удалася нябось...

Ходзячы па падсуседах і нават з тыдзень пажыўшы ў Алесі, Янка Вайтовіч расказваў усім верасаўцам «пра той свет» — полацкую турму, дзе ён сядзеў і адкуль ужо ўцёк з калоны, якую прыгналі да саставу на станцыі якраз у часе нямецкай бамбёжкі. Усе ламанулі ад цягніка далей, а ён лёг каля вагонаў, падумаўшы, што ад свайго лёсу не ўцячэш, і астаўся жывы — бомбы адна за адною паляцелі туды, куды разам з вартаю пабеглі «заключоныя».

Што там ужо ўчынілася, хто астаўся жывы, хто — не, ведаць пра гэта Вайтовіч пільнай патрэбы не меў, ціхенька шмыгануў у вільготную цемнату і — дай ужо божа ногі! — паджгаў далей ад станцыі...

Ад жонкі з дзецьмі, што аказаліся за Уралам у далёкай Акцюбінскай вобласці, весцяў ніякіх не было.

Вайтовіч схадзіў у павет, спярша да сваёй брыды, што сядзела ва ўсіх управах, а потым праз перакладчыка ўпрасіўся да гебітскамісара — лысаватага тоўстага немца, які ўжо выпісаў паперу, каб вярнулі гумно, а з хатай, што служыла клубам пры цагельні, а цяпер прыдалася для валасной управы, прасіў пачакаць. На хату ў Кашалеўскім лясніцтве выпісалі дрэва. Але будавацца па-належнаму Вайтовіч не стаў. Покуль суд ды справа, перавёз струхлелы ў вуглах ды падвалінах, але яшчэ смалісты, ружаваты, калі трохі абчасаць, старавечны гуменны зруб, накрыў пазычаным акалотам, адгарадзіў сцяною ды настоліў катух з невялікім у чатыры шыбы аконцам. Спілаваныя ў лесе ды абчасаныя склюдам елкі, накрытыя шурпатымі кажухамі кары, засталіся ляжаць сярод двара, чакаючы лепшага і больш спакайнейшага часу.

Але жыць у халодным гумне Вайтовіч не стаў: напытаўшы пусты закутак у доме, дзе кватаравала, а перад прыходам немцаў уцякла сям’я савецкіх чыгуначнікаў, перабраўся ў Дварчаны. Перагораў зіму і ўжо нават нечакана для самога сябе застаўся ў мястэчку: касавокі папоў сын, што трымаў невялікую краму, гандлюючы крыжыкамі, ружанцамі ды свечкамі, падбіў яго ўступіць у хаўрус, аддаўшы баковачку, і Вайтовіч стаў таксама прадаваць розную драбязу, перакупляючы ў Вільні і збываючы ўжо тут, найбольш іголкі, сахарыну, слабыя, як націна, нямецкія цыгарэткі і ўдушлівыя — не ўкурыць егіпецкія цыгары ды дэрмацінавыя з трыма валікамі машынкі круціць, усунуўшы наслінены кавалачак паперы, з нашаткаванага тытуню цвёрдыя, як біркі з веніка, самакруткі. Гэтыя машынкі дзеля забаўкі купляла дварчанская басата ды падшыванцы.

Належнага прыбытку са свайго гандлю Вайтовіч не меў, і трымала ў Дварчанах яго, напэўна ж, не крама, а прысадзіста-таўставатая, з кароткімі крываватымі нагамі ўзбечка, маладая, на гадоў тры ўсяго старэйшая за дачку, што ўцякла з нямецкага лагера і хадзіла па хатах, наймаючыся на розную работу, покуль не прыйшла да Вайтовіча. Узяўшы нібы за наймічку, каб мыла яму бялізну, гатавала, падмятала краму, ён неўзабаве паставіў яе за прылавак памагаць у гандлі, і ўсе пачалі здагадвацца, што стала яна ўжо яго няшлюбнай жонкай.

Дзевяць гектараў тлустай удобіцы, якія яшчэ прыдбаў бацька, калі распрадавалі прылуцкі фальварак, Вайтовіч аддаў, праўда, без ніякай паперы, нібы ў арэнду, сквапнаму Броніку Літавару, што трымаў ужо двух парабкоў — ленінградскую студэнтку і ўкраінца-кінамеханіка, што прыблукалі ў Верасава з-пад Беластока: спярша падрадзіліся за харчы рабіць брукаваны ток у гумне, а потым ужо ўсё, што належыць у гаспадарцы.

Верасава ж, учуўшы пра Вайтовічаву жаніцьбу, трохі павыскалялася, пагаварыла і сціхла — у кожнага была свая бяда ды клопат. А Вайтовіч ад патаемнага няжданага кахання да паўнявай спакуслівай маладзіцы раптам вылюднеў, адмаладзеў, выпрастаўся ў плячах, і яго шара-выцвілыя вочы пачалі вясёла пабліскваць ад шчасця і прыгубленай штодня чаркі. Сухаватыя, патрэсканыя губы крывіў кіславата-хітры смяшок: ён знайшоў больш прыбытковае месца. Спрадаўшы бацюшкаваму сыну сваю недаходную з таннаю драбязою лаўку, Вайтовіч перайшоў у ЦТО[1] — новую кантору, якую немцы адкрылі ў Дварчанах — спярша грузчыкам, а потым ужо, падлашчыўшыся да славака, што быў намеснікам у начальніка-немца, пачаў загадваць складам, ці, як казалі, стаў магазінерам — прымаў гарох. Сюды у ЦТО людзі здавалі падатак — збожжа, кароў, свіней, авечак. Дзеля блізіру гэта ўсё трохі атаварвалася посудам — жаўтлява-зеленаватымі міскамі, сподачкамі, кілішкамі, талеркамі. А хто здаваў цялушку ці авечку, то нават соллю, праўда, яшчэ савецкаю... Яна, скамянелаю шара-іскрыстаю, як лёд на згоне зімы, глыбаю ляжала ў даўнейшым сельпоўскім складзе — драўляным доўгім будынку, накрытым счарнелаю гонтаю.

Сюды, да солі, і маскаваўся перабрацца Вайтовіч, але там непрыступна стаяў Літвінюк, што за польскім часам выдаваў сябе за католіка, а цяпер пры немцах, апрануўшы новую стракатую ясёнку і надушыўшыся адэкалонам, штонядзелі спяшаў у царкву на «заутреннюю».

Вайтовіч схітраваў — прывёў ад Літавара з Верасава студэнтку, нібы на кватэру ў дом, дзе жыў якраз славак — прыгожы, відны сабою хлопец, і нечакана ўсё перамянілася: Літвінюк пайшоў прымаць гарох, а ключы ад склада з соллю прыдбаў Вайтовіч.

Соль была цяпер у цане, на вагу золата. Насыпаў кішэнь — і ўжо табе і чарка, і скварка. Але, беручы самагон, глядзі, каб не падаткнулі атруты, бо для моцы яго чаго толькі не дабаўляюць: і сіняга каменю, і хмелю, і курынага памёту, і нават, кажуць, чалавечага калу.

Аднак за соль можна было паплаціцца галавою. Смерць на месцы, калі зловіць камендатура. Як гэта прылучылася з чатырма ведраўцамі, што рабілі ў орсткамендатуры грузчыкамі і ўкралі там шарсцяныя коўдры. Іх завялі за дашчаты хлевушок, дзе быў сметнік, дзе капалі ямы, каб кідаць у іх кухонныя адыходы, і загадалі капаць яшчэ адну,— ужо для саміх сябе. Тут ведраўцаў і застрэлілі.

На солі яшчэ ніхто не папаўся. Немцаў там не было, склад, дзе грузчыкі кіркавалі цёмна-шарую скамянелую глыбу, вартаваў усяго адзін паліцыянт — худы, цыбаты, з падбрытымі вусікамі Алек Сідорык.

Ён ведаў, што здольныя на хітрыкі грузчыкі парабілі доўгія кішэні не толькі пад поламі пінжакоў, а нават спадыспаду ў калошах портак. Але нікога не запыняў, бачачы, як, скончыўшы работу, са склада грузчыкі ідуць ледзьве перастаўляючы тоўстыя, нібы калоды, свае ногі.

Прыжыўшыся ды ўжо добра асвойтаўшыся ў гандлёва-гаспадарчай нямецкай канторы, Вайтовіч, незнарок напаткаўшы Імполя, пачаў падмаўляць яго пайсці грузчыкам — хацелася, вядома, мець тут свайго чалавека. Неразважнага Імполя не столькі спакушала соль, колькі зноў яна, Хрысця, што засталася рабіць у дварчанскім шпіталі, куды цяпер прывозілі параненых немцаў.

Адыходзячы ад памяці, Алеся ж яшчэ раз перагорала нешта агіднае і горкае, калі ўчула ад Імполя гэтую нечаканую весць, што ён збіраецца ў Дварчаны на работу. У душы зноў нясцерпным болем зварухнулася ўсё старое і забытае — тая пясчаная вулічка з валачашчымі сабакамі і ў занядбаным садку дамок з рыпучым ганкам, дзе кватаравала Хрысця і дзе пасля бальніцы туляўся Імполь і адкуль ужо, як пакалечаны, з перакушанаю нагою сабака, што цягаўся за ганнёю, ён прыблукаў дадому. I на табе — яго зноў, як сабаку да разніцы, цягне ў Дварчаны і, вядома ж, да яе, да Хрысці.

Вар’яцеючы ад тупой рэўнасці, невыносна-пакутнай крыўды і злосці, Алеся ўжо закрычала:

— Куды ты пойдзеш гэтакім светам?

— Пайду,— сказаў ён разважна і ціха, нібы і не чуў яе адчаю і крыку.

— Няўжо зноў знябыўся па гэтай нямытай сучцы?

— Калі ўжо так, то, можа, і па ёй.

— Во як,— задыхнулася ў злосці і зніякавела Алеся, і перад вачыма, як пякучая маланка з глыбокай цемені, памяць высвеціла той накрыты драніцай дом на бочнай вуліцы, калодзесь і яе, Хрысцю, з дурнавата-брыдкім смехам, якую яна бачыла тады, калі прыязджала ганяць дадому Імполя.

I ён гэтаксама, як тады, патаемна, гледзячы косым вокам на Алесю, здзекліва ўхмыльнуўся:

— Прыдумала ты нешта, Вайтовіч мяне на работу кліча.

— Хіба ўдома нямашука чаго рабіць?

— Солі там можна прыдбаць.

— Ды бачу, што на салёнае ды кіслае цябе пацягнула.

— Пры чым тут што... На работу іду.

— Ідзі, мо ў Нямешчыне апынешся,— Алеся ўпікнула ўжо тым, што было нядаўнім летам, калі Верасава на сваім сходзе вылучыла адправіць на работу ў Германію разам з неразважнай, трохі хворай на голаў дзеўкай з Прылуцкіх хутароў і яго, Імполя, як чужога ды непатрэбнага ў вёсцы.

Збегаўшы да цёткі Сцяпані ды паслухаўшы яе рады, выратавала Імполя сама Алеся; нарвала на балоце маслянкі — едкага люціку ды загадала, каб нацёрся ім, найбольш пад пахамі ды між пальцаў на руках і на нагах. Нямецкі доктар, што аглядаў сагнаных у дварчанскую школу хлопцаў ды дзяўчат, убачыўшы на Імполю густа-чырвоную, як карослівую, сыпку, кісла выпнуў тлустую губу і махнуў навотліў рукою: — Вэ-эк!

А дурнаватую Феню, прызнаўшы здаровай, адправілі ў доўгі таварняк, што стаяў у тупіку за вакзалам, адкуль яна ўжо прыбегла дадому на трэцюю ноч: наладзіўшы гучныя провады, нехта перадаў у вагон гармоню, а з ёю няўзнак кароткую пілу. Пад стук абцасаў ды песні прарэзалі ў падлозе дзірку, і смялейшыя вылезлі ўпоцемку з вагона.

Ні Алесіна просьба, ні сварба ўжо не памаглі.

— Пайду,— сказаў ён упарта.

— Поначы гэтакім часам хадзіцьмеш?

— Дзе ноч — там сон, пераб’юся.

Але тады-сяды ён з’яўляўся дадому, прыносячы ў кішэнях шарую, перамешаную з крошкамі ад хлеба, бойную соль, і трохі падагрэты, расчырванелы ад чаркі.

— Ну выпіў, выпіў,— крывячы ў кіслым, гідкім смеху мокрыя губы, ён шырока адчыняў дзверы ў хату, хістка ішоў да стала і выварочваў кішэні з гэтай шарай бойнай соллю: — Але глядзі, што прынёс!..

Алеся, баючыся і за яго, і ўжо за сябе з дзіцем, бо немцы крый бог зловяць — нікому не будзе літасці ды спасу, угневана і злосна закрычала:

— На цэлае жыццё не наносіш! Ды прыпыніся піць, а то гадка глядзець: целяпаешся, як той круцілаўскі Файба.

I ён, ужо раз’ятрана і дзіка вырачыўшы бліскуча-пачырванелыя вочы, нават махнуў рукою, згробшы са стала і пырснуўшы па хаце гэтай соллю:

— На еш, душыся!..

Соль сыпнула і на хлопчыка, што сядзеў каля лавы напроці печы, шаргатліва крэмзаючы кавалачкам крохкага вугля па гліняным току — маляваў, мусіць, дзеда і бабу і, падхапіўшыся, жалосна заплакаў і ад болю, і ад перапалоху ўжо. Алеся абвіла яго рукою, прытуліла да сябе.

— Ой, граха ты ўжо саўсім не баішся!

— Не думай, не дбай пра мой грэх, глядзі свайго!

Сказаў, нібы ўдарыў, няшчадна кальнуў чым вострым у сэрца, і яно заныла тым даўнім болем, які ўжо быў суціх.

Даўно Алесю ніхто не папікаў смерцю старой Мондрыхі і немай Еўкі. I на табе — ён. Алеся, змярцвеўшы ад крыўды, адчаю, ажно пахіснулася, як п’яная, сама і ўжо, як п’яная, нічога не помнячы, не разбіраючы, што робіць, крычма закрычала:

— Кабель, брыда, кавалак гультая, вон з хаты!..

— I пайду,— сказаў, здаецца, нават спакойна і з радасцю.

— Ідзі ўжо да яе, да гэтай нямытай сучкі!..

— Пайду, падганяць не трэба.

Зніякавалая Алеся нават, здаецца, не чула, не бачыла, як ён вышмыгнуў з хаты: злосць, адчай, боль зацьмілі свет...

Потым ужо, схапіўшы хлопчыка за руку, выскачыла на сцішную, асвечаную ўжо рэдзенькім вечаровым сонцам вуліцу, убачыла ў другім канцы яе белаватую, сцёртую мяшкамі ад гэтай солі яго ссутуленую спіну — ён спяшаўся і зварочваў каля Ваўчка на кладку, каб выбегчы на стары, ужо мала ходжаны гасцінец, што бег у Дварчаны.

Чуючы босымі нагамі гарачы, яшчэ не астылы пясок, прайшла вуліцай да Сымонавага калодзеся, да зялёнай, затравелай жылы-крынічкі і задыхнулася ад адчаю і пакуты: «Няўжо так змарнавалася і скалечылася з ім усё жыццё?»

Яна падняла хлопчыка на рукі, чуючы, як гарачыя слёзы апякаюць шчокі, як маленькай халаднаватай рукою хлопчык сцірае іх і туліцца да яе шаўкавіста-слізкаю галоўкаю.

Накінуўшы наапашкі пінжак, расхрыстаны і нейкі зжоўклы ўвесь назаўтра раненька да Алесі прыбег бацька і ўжо ўстрывожана спытаў, чаго гэта проці ночы ўчора ў Дварчаны пабег п’янаваты Імполь.

— Хто ж гэта прыцікаваў? — зазлавала ўжо спакутаваная і знявераная Алеся.

— Пытае — хто. Ды наш Змітрык. Гэты ж таксама ніяк не прыпыніцца. Ляціць усё да Грабянкавай сваячкі.

— А што ўжо, тата, зробіш,— Алеся зноў здушыла свой гнеў і пакуту.

Бацька нават закалаціўся ўвесь, заплюшчыў вочы і затрос кулаком, прарочачы нешта несусветна страшнае ды грэшнае:

— Вот папомніш мяне: бегае ён ужо на сваю пагібель.

— Пра каго ты кажаш, тата? — Алеся злякнулася і, млява ловячы рукою лаву, прысела на яе.

— Ды пра яго, пра Змітрыка ўсё.

— Перахрысціся! — закрычала ўжо Алеся і сама апала душою, успамінаючы Імполя.

— Каб гэта адвярнула бяду,— ён падышоў да печы і паглядзеў, як там палаў і патрэскваў агонь.

— Так не наклікай яе!

— Можа, і не трэба гаварыць,— ён павярнуў свой ружовы, асвечаны агнём твар.— Але ўжо раз да слова прышлося, то скажу. Гэта твой каля чужых спадніц аціраецца, а Змітрык, як муха ў малако, у палітыку абцэсам лезе. Чуе маё сэрца...

— Тата...— і нейкая тугая зашмарга здушыла горла.

I Алеся пачала жыць, як і жыло цяпер усё Верасава, са страхатлівым чаканнем немінучай, наканаванай бяды.

Так ператрывалася, перабылася ды перагаравалася ўжо трэцяя зіма...