Голас крыві брата твайго

VIII

Беражонага бог беражэ. Спадзяваючыся на бога, берагліся, як маглі, і верасаўцы — абапал вёскі ставілі па крыжы. З аднаго канца — праваслаўны, з другога — каталіцкі. Гэтак жа, як дзяліліся самі — на рускіх і польскіх. Рытуал застаўся, пэўна, даўнейшы — ад дзядоў і прадзедаў, калі людзей касіла халера ці крываўка: спілаваць у лесе дзеравіну, прывезці яе ў вёску, ачасаць, зрабіць крыж і ўкапаць яго да ўсходу сонца. З гэтым за ноч павінны былі ўправіцца мужчыны.

На кабечую долю прыходзіўся ручнік: напрасці пражы, аснаваць кросны, выткаць губіцу палатна і па канцах яго з суконных нітак выплесці тры зубкі.

Ручнік вешалі на крыжавіну.

На шарай гадзіне, калі ўжо прыціх лёгкі вясновы вецер, што ўвесь дзень густа шумеў пад саламянымі застрэшкамі хат і гумнаў, верасаўскія бабы з калаўротамі, прасніцамі ды кудзелямі сабраліся пад высокім Алесіным плотам. Пашапталіся і раздзяліліся — каталіцкая палавіна завярнула да Алесі, праваслаўная, ці, як яшчэ на яе казалі, кацапская, са сваім красённым начыннем — вітушкамі, сукаламі — у нейкай ціхай набожнасці пайшла ў другі канец вёскі, у прасторную хату да Наталі, гэтакай самай, як і Алеся, адзінокай маладзіцы; яе неразважны Андрэй яшчэ перад вайною, паслухаўшы вярбоўшчыка і пагнаўшыся на вялікія заработкі, паехаў у Данбас на шахты і адтуль не вярнуўся. Адны, злосна ды помсліва падсмейваючыся, казалі, што ён спазнаўся там з «васточніцай», іншыя з жалем, з прыхаваным шкадаваннем шапталіся, што яго заваліла ў шахце. Ціхая, не вельмі гаваркая Наталя маўчала і, не зважаючы на перамовы і плёткі, іншы раз прымала нанач немаладога партызана, што нахабна прыводзіў да яе, а найбольш п’янага валок Жэнік Рэпка. Наталя спярша не прымала, баранілася як магла, уцякала з хаты, а потым ужо і сама вяла з вечарынкі таго немаладога, з апаленай шчакою мужчыну.

Сёння ж да яе і хлынула ў хату гаманкая, гудлівая, што забылася ўжо пра сваю набожнасць, бабская чарада.

Мужчыны, знарок ці незнарок, сустрэўшыся дзвюма падводамі на вузкім, сціснутым яловым частаколавым плотам завулку, ужо разам паехалі ў малады, што не набраў яшчэ моцы, верасаўскі лясок.

На першым, без драбінак, возе, звесіўшы шарыя абшморганыя чаравікі, сядзеў нахмураны і задуманы Улас Корсак.

На другім, які цягнула, трохі накульгваючы на заднюю ногу, каштанавая, шырокая ў крыжы і персях кабыла, падымаў свой шыракаваты нос і кісла ўсміхаўся, мусіць, украдкам ад хатніх прычасціўшыся дзе-небудзь у стопцы ці пограбе шклянкай самагонкі, Язапат Змысла.

— Што тут маем дзяліцца, га, мужчынкі! — ён чухаў свой худы, зарослы вострай сівай шчацінай падбародак.

— Яно так, усе пад гэты крыж ляжам — і польскія, і рускія, хрышчоныя і нехрысці,— аказаўся малады ў пакамечанай, нібы яе жавалі цяляты, кепцы мужчына з Прылуцкіх хутароў.

— Няма чаго гарадзіць,— абсек яго, падпяразваючыся нешырокай, зрэзанай пілой Марцін Ваўчок.— Я ў гэтыя крыжы не веру. Але не такі пісіміст, як ты.

— I што ты з сябе ўсё выдумляеш, га,— рагатаў Язапат Змысла.— То фэйчар быў, то цяпер — пасіміст.

— Гэта ён па-вучонаму ўсё закідвае,— не азіраючыся сюды, на заднюю падводу, аказаўся нарэшце Улас Корсак.

— Тады хай скажа, што значыць па-нямецку Forstschutz?

— Не знаю,— пакруціў галавою Марцін Ваўчок.— Знаю іншае: Frontmachen — стойка «Во фрунт!». Во так: — Ваўчок спыніўся, выцягнуў рукі ўздоўж цела і, збіваючы шараю леташнюю траву, прыстукнуў абцасамі.

— Ат, халера на цябе,— засмяяўся Корсак Улас, выкіроўваючы каня за гумны, да шашы.— Усё дзяцінішся. Век зжываеш, а ўсё як маленькі.

— Так я скажу,— падбег да Корсакава воза малады худаваты мужчына на нягнуткіх, як у старога, і цыбатых нагах.— Лясная ахова. У Дварчанах чалавек дванаццаць набіраецца.

— Х-э-э,— пакруціў галавою Язапат Змысла, услед за Корсакам падганяючы сваю клыпатую кабылу. I будуць лавіць нас?

— Чаго нас,— падцвельваўся нехта з купкі мужчын, што ішлі за падводамі.— У цябе забяруць бельгійскую кабылу, і досіць.

— Гэтую жывёліну ледзьве жывую нямцэ ў кустах пакінулі... Я во выхадзіў. I да жарабца звадзіў.

— Глядзі, разжывешся. Га-га-га!

— Досіць выскаляцца,— не ўтрываў і крыкнуў нарэшце на мужчын Улас Корсак.

— Ты не крычы, а паганяй там.

— І праўда, корпаецца як сляпы ў торбе.

_ Вот менцяць языкамі,— плюнуў сабе пад ногі Корсак і ўжо кіўнуў галавою да худаватага мужчыны на нягнуткіх цыбатых нагах.— Расказвай, Валодзя, што меўся нам расказаць.

— А што тут расказваць, зноў будуць браць мужчын.

— Што ні ліхата, то ўсё на нас,— уздыхнулі ў купцы мужчын, што ішлі ўслед за Корсакавым возам.

— Праўду кажуць, ты за мора, а за табою бяда і гора.

— А нашто куды хадзіць,— на камені заскрыгатаў, падскочыў і падкінуў Язапата Змыслу пусты воз.— Не шукай бяды, яна цябе знойдзе. Вунь уланаўская маладзіца знайшла смерць на шашы.

— Як?

— Шашу баранавала, а там міна якраз.

— Кажуць, пагоняць і нас з боранамі шукаць падкладзеныя міны.

Дзве чароды мужчын, што ішлі каля сваіх вазоў, раптам захлынуліся ад даўкага ў горле камяку. Моўчкі глядзелі на белаватую, у цёмных, зацярушаных ужо блізкім змрокам выбоінах не рамантаваную пасля зімы шашу. Над ёю спляталася карычневае голае вецце смутных, абветраных бярэзін.

За шашою, за дашчаным пераездам, што быў усланы між іржавых рэек глухой калейкі, у якой ужо з паўгода як партызаны спалілі дэпо, не ныў і не адзываўся грукат жалезных колаў, акрыяла і чуйна пачала зеляніць збляклая за зіму рунь. Недзе за грудком у прымрэлай цішыні з ясна-ружовым небам падсвістваў заяц.

— От ты халера, бяда бядою, а яму жаніцца трэба,— засмяяўся Ваўчок, паказваючы рукою на чорныя грывы быльнікавых межаў, што падымаліся туды на груд.— Заяц во зайчыху кліча.

— А што ты думаў. Кожнае дыханне любіць папіханне.

— Во да чаго звялі гутарку,— махнуў пугай Улас Корсак.

Конь фыркнуў і пайшоў трушком. За ім подбегам зашаркалі чаравікамі мужчыны. У нялёгкіх, падшытых тоўстымі кавалкамі апоны хадаках смешна ступаў Марцін Ваўчок.

З-за грудка шчарбатым грабянцом падымаўся малады, падсеяны яшчэ перад першаю вайною хвойнік. Чатыры гектары яго дзяліліся на шэсць верасаўскіх гаспадароў; на крыжы па хвойцы адшкадавалі стары Пыцель і Язапат Змысла.

Няспелая маладнічына непрыдатная была не толькі на будоўлю, але і на крыж, ды старалесіну з дубам немцы высеклі ў тутэйшых лясах яшчэ за тою вайною, і хочаш не хочаш, а верасаўцам прыйшлося ехаць па тонкія, як верацёны, хвойкі.

Перад вёскаю, распасцёршы дзве перакладзіны-крыжавіны, нязносна стаіць яшчэ прадзедаўскі дубовы крыж, але каб адхіліць раптоўную і страшную бяду, што кулямі, агнём і нечуванымі хваробамі нішчыць людзей, трэба ўжо рабіць і рупіцца, як робяць усе блізкія і далёкія вёскі,— ставіць новыя крыжы.

Ахрыплыя ад гутаркі на пустым абветраным полі верасаўскія мужчыны нечакана, нібы змовіўшыся, сціхлі перад глухою, непрыступнаю сцяною ляска, што блізіўся і наплываў на іх, глытаючы ў свае нетры ломкі і хрусткі ляскат калёс.

За ляском за яго рваным і зубчатым, як у старым ручніку, краем трывожна і радасна-велічна зелянела неба. I наіўны, як дзіця, маладзік з сіняватай зоркай, што пагойдвалася ніжай яго, глядзеў на гэты нязвыклы з дзвюх фурманак абоз. У задушліва-смолкай цішыні ляска, дзе тройчым рэхам адазваўся перастук калёс, ускрыкнула палахліва-трывожная пташка.

— Пугач, ліха яму,— азваўся нарэшце Ваўчок.

— Ты ўсё прычуеш,— падхіхікнуў і ўпікнуў яго Язапат Змысла, скіроўваючы трохі ўбок марудна-сытую каштанавую кабылу, каб не зачапіцца воссю за крывую, чэзлую, з абшморганай карою хвойку.

Яловы падростак, што налягаў густымі лапамі на дарогу, таіў ужо сухі мігатлівы поцемак.

Незнарок марудзячы, услед за старым Пытлем, што ішоў паказваць адшкадаваную сасну, усунуліся ў калюча-густы пахучы ельнік маладзейшыя мужчыны. I нехта раптам гукнуў, як успуджаны япрук, і, шахкаючы і патрэскваючы подлескам, перапалохана гэльцнуў назад, на дарогу.

Перад ім, перавальваючыся, як з падбітымі крыллямі, ляцела нешта невідочна вялікае. Мужчыны таксама знямелі, пазіраючы, як перавальвалася ўлукаткі, ляцела невядомая, нібы падстрэленая пташка.

— Савы ўпудзіліся, во мужчыны,— Улас Корсак тузануў да сябе лейцы, прыпыняючы каня і ссоўваючыся з нізкага, без драбінак воза.— Яна ж мыш вунь лятучую ловіць.

— Халера яго ўпоцемку разбярэцца,— апраўдваўся асарамачаны Марцін Ваўчок.— Ды і вока рассадзіў у ельніку, кепска бачу.

— Затое яна цябе добра асачыла.

— I праўда, чуць не схапіла за каршэль.

— Во было б! Га-га-га! — Нехта ўжо тросся ад здзеклівага і хрыпатага рогату.

— А думаеш, не панясла б? — пыталіся з цёмнага нізкага ельніку.— Колькі ж заважыш, Марцін?

— Вага і праўда невялікая,— уздыхнуў Ваўчок.— Пяцьдзесят чатыры кілі некалі быў.

— Добры баран глядзі што больш пацягне.

— Дзіва што.

Забыўшыся на які міг пра вайну, пра неспакой на свеце, доўга смяяліся з Ваўчка, покуль усіх не ацверазіў, не ачуціў і не насцярожыў калматы цень, спачатку адзін, што выплыў з-за нізкага падлеску на белаватую ўбітую дарогу, а потым ужо і другі.

Невядомыя людзі, прыспешваючы крок, ішлі сюды да фурманкаў, што стоена спыніліся пры сцішным лесе. Коні, згледзеўшы цені, таксама пудка застрыглі вушмі і нервова ўстрапянуліся.

Першага пазналі адразу. Трымаючы напагатове кароткі з круглым дыскам аўтамат, да фурманак падыходзіў зухавата-вясёлы ў вайсковай, зухавата пасаджанай фуражцы і падпяразаны шырокім скураным рэменем Жэнік Рэпка. За ім — размашыста ступаў высакаваты, у кароткім шарачковым пінжаку і злінялых, ажно белаватых галіфэ, завязаных на шнуркі каля чаравікаў, малады, вузкавокі, мангольскага тыпу хлопец. Трэцім, ужо счакаўшы, няспешна, нібы з развагаю, падышоў у кажушку, у кубанцы і таксама з аўтаматам гарбаносы, шырокі ў плячах мужчына з апаленай шчакою. Ён павітаўся непадступна-грозна і па-руску:

— Здравствуйте!

I ўсе пазналі таго самага Наталінага каханца, што іншы раз з Жэнікам Рэпкам прыходзіў на рэдкую ўжо цяпер у Верасаве вечарынку і, напіўшыся смярдзючага, што пах чыгунамі, самагону, падаў каля хлевушкоў упоцемку, скрыгатаў зубамі, панура-страшна крычаў, адыходзячы ад памяці, і трос рэвальверам. Сунуўся як сляпы каля абкладзенай кастрыцай ці сухім картаплянікам сцяны ў хату, дзе за шчыльна завешанымі вокнамі задыхалася і сапла гармоня і звінеў дзіравымі, збітымі талеркамі стары, латаны барабан.

Жэнік Рэпка доўга тузаўся з п’яным, бяспамятна дужым мужчынам і, ужо не могучы даць яму рады, пасылаў дзяцей наказаць, каб з хаты на двор выйшла Наталя.

Учуўшы голую да локця і цёплую Наталіну руку, адурэлы, раз’ятраны, як яго называлі партызаны, Яўцей, нечакана дабрэў, працвярэжваўся і, слухаючыся Наталінага ласкава-прытоенага голасу, пакорна і ціхенька ішоў да яе ў хату...

Цяпер Яўцей стаяў на жвірыста-вузкаватай, крывой, што спадала ў лагчыну, прылеснай дарозе і зноў, знарок ці незнарок абмацаў у кішэні сіняватых галіфэ і дастаў вагкі, з доўгім дульцам рэвальвер. Наставіўшы дульца ў белавата-жвірыстую дарогу і паварочваючы барабан, загаварыў:

— Мы ішчам людзей, а іх тута...

— I піла тож есть,— падказаў яму вузкавокі худы туркмен, якога ўсе партызаны ў атрадзе і верасаўцы тут, на дарозе, прымалі за ўзбека. Вузкія вочы — значыць, узбек.

— Гэта праўда, і пілы іскаць не нада.

— Таварышок,— адазваўся з ліпкай цемнаты падлеску і нячутна па мяккім, як падушка, моху выйшаў на дарогу ліслівы Васіль Блажэвіч,— мы дрэва на крыж прыехалі рэзаць.

Учуўшы за спіною голас, Яўцей крутнуўся і зашоргаў рукою па кішэні, у якую толькі што схаваў рэвальвер.

— Свой ён, наш,— падказаў разгарачанаму Яўцею і адвярнуў голаў у пляскаватай фуражцы Жэнік Рэпка.

— Помяр хто? — нахмурыўся і шавяльнуў шырокім плячом Яўцей.

— Крыж перад вёскаю будзем ставіць,— накульгваючы на ногу, што ўжо каторы дзень балела ў калене, падышоў да купкі мужчын Улас Корсак.

— З крыжамі пачакаецца,— не тоячы сваю злосць і, мусіць, помнячы нядаўну патачку ў Корсакавай хаце, падмахнуў вайсковаю фуражкаю Жэнік Рэпка.

— Як гэта пачакаецца? — з цвёрдым хрустам наступіў на нейкі гніляк Улас Корсак.

— Паедзеш туды, куды скажам,— расцяжна, націскаючы на кожнае слова, сказаў і турзануў на шыі свой аўтамат Жэнік Рэпка.

— Ён праўду кажаць. Сабірайся, паедзем усе,— загадаў Яўцей і ўзяў за цуглі Язапатаву клыпатую, шырокую ў крыжы кабылу.

— Куды ж гэта, таварышок? — зноў падбег да яго ўстрывожаны, але лісліва-ліпкі Блажэвіч.

— Куды скажам.

— З крыжом жа ж як? — пад грукатлівы перастук колаў дрыжаў голас у Язапата Змыслы.— Там жа ж бабы ручнікі вытыкаюць, каб на крыж раніцай павесіць.

— Таварышок,— забягаючы наперад высокаму Яўцею, нізкі, лісліва-прыгорблены Блажэвіч хітравата чухаў над вухам распэтланы касмык валасоў.— Грашно крыж не паставіць, вельмі грашно перад богам. Можа, трэба як паразумецца. Адныя — там, другія — тут...

Гэта памагло — Яўцей спыніўся, перакрывіў рот, смактануў губу і нарэшце цмокнуў ёю:

— Ладна. Толькі памаложа — усе за мною. Да і піла, как грыцца, не лішняя.

I верасаўцы здагадаліся, што іх, як было ўжо не раз, павядуць рэзаць тэлеграфныя слупы, Трывога падкралася і раскроіла сэрца, каб не паўтарылася тое, што здарылася два тыдні назад, калі, агледзеўшы за вёскаю некалькі спілаваных тэлеграфных слупоў, конныя казакі секлі нагайкамі Уласа Корсака, а потым прыехала нямецкая жандармерыя і, спыніўшыся каля Змыславых будынкаў, стала выганяць з блізкіх ад шашы хат усіх людзей — малых і старых. Паставіўшы каля гумна, лёгка, як не на мароз адзетых людзей, пратрымалі мо з гадзіну, але балазе не стралялі. Двое высокіх і дужых немцаў у касках вывалаклі з грамады толькі нізкага на вочы, што мае трохі касаваты, нядобры пагляд, недарослага, год шаснаццаці Раковага хлопца. Як ужо верасаўскія бабы, нават падаючы на калені, ні ўпрошвалі чарнява-вуграватага пераказчыка, што Раковыя ўсе «слепаке», што ўсе глядзяць гэтак з-пад лоб’я, нічога не памагло — невінаватага падлетка падапхнулі ў кузаў тупарылай, накрытай стракатым у карычневыя і зялёныя плямы брызентам машыны, і жандары паехалі. А конныя казакі пачалі секчы людзей нагайкамі, ганяючы ўсіх назад у хаты. Хлопца, кажуць, нібыта завязлі ў наваградскую турму, Старая Рачыха хадзіла то ў Наваградак, то ў воласць, нічога нідзе не дазналася і з бяды пачала трохі адыходзіць ад памяці.

Цяпер верасаўцы, думаючы пра гэты выпадак, гнуліся і ад лёгкага вясновага прымаразку, што браўся нанач, і ад таго, што трэба ізноў, рызыкуючы ці сваім, ці чужым жыццём, ісці рэзаць тэлефонныя слупы.

— Гэй, што там? Варушыся, ядрона вош! — крыкнуў уладарным голасам Яўцей.

— Пашёль, пашёль,— засмяяўся і вузкавокі туркмен.

Пяцёра верасаўцаў, шаркаючы нагамі на хрумсткім жвіры, паволі закалыхаліся на белаватай дарозе, што агібала лес. Вясновы вечар церушыў на шарае сцішэлае поле негусты, як мараслівы дожджык, змрок.

Поцемак хаваўся за далёкія шарыя грудкі, дзе чорнаю зубчатаю наміткаю падымаліся хмызнякі. Чарнела роўнымі гонямі рунь, і, злосна перасякаючы яе, бялела дарога. Якраз каля дарогі, дзе распасцерла шчодра-густое, доўгае, гнуткае, як дрот, голле, адзінокая дзікая груша, нібы кропля расы, паблісквала зорка. Над ёю пачырванеў і счах белаваты серп маладзіка.

— Ну, мужчынкі, досіць пазіраць,— парушыў маўчанне Язапат Змысла.— Трэба ж нарэшце і дрэва валіць.

Улас Корсак глядзеў, як ішлі белаватай дарогай пад гэты прычахлы маладзік верасаўскія мужчыны з партызанамі, і ўспомніў Міцю, калі вёз яго якраз во такою вясноваю ноччу з нізкім маладзіком у Дварчаны да доктара: Міця тады праглынуў дваццаць грошай. Колькі было трывогі і ў нябожчыцы Караліны, і ў яго самога, покуль разбуджаны сярод ночы местачковы доктар Пятроўскі не суцешыў і не супакоіў: «Жыць будзе. Страху вялікага няма. Во ўчора да мяне дзяўчынку прывозілі — бляшку з вострымі краямі праглынула. Стрававод можа парэзаць. А з тваім хлопцам страху няма».

I праўда, на чацвёртыя суткі выйшлі тыя дваццаць грошай на сметнік.

Але з Міцем як быў клопат, так і застаўся, ці Міця малы, ці сталы. Во і сёння думай, як ён там? Падсунуўся ж ізноў: другі тыдзень сядзіць у сырым пограбе. Чаго было валачыся ў тыя Дварчаны?

— Дзядзька Улас, пад’язджай ды расцялежвай воз! — крыкнулі з поцемку з-за ялаўцовых кустоў, дзе густа і звінюча шоргала піла.

«А ці знае чалавек, што з ім прылучыцца»,— уздыхнуў Корсак і чапіў ляйчынаю каня.

...У Верасава ехалі з дзвюма не тоўстымі, але гонкімі дзеравінамі.

Каб адагнаць спакуслівыя, цяжкія думкі і смутак, што ныў у душы, знарок знайшлі зачэпку, каб падсмяяцца ды падкусіць Броніка Літавара. Тыдняў тры назад ён падмовіў застацца ў сябе маладое дзябёлае дзяўча, што хадзіла па Верасаве, жабруючы хлеба. Днямі па яго не то з Мінска, не то яшчэ адкуль, прыехаў бацька і Літавар, насыпаўшы па добрай торбе ячных і грэцкіх круп ды яшчэ паставіўшы на стол «бусла» з панівою яечні, угаварыў асалавелага ад кілішка мужчыну, ледзьве не свайго равесніка, аддаць замуж дачку. Але сватаўство расклеілася: дзяўча цішком шмыганула нанач да Алесі, а потым ужо і з вёскі...

Цяпер, нібы не ведаючы пра гэта і крывячы ўпоцемку ад прытоенага смеху дрыгатлівую губу, да Броніка з жартачкамі пад’язджаў Язапат Змысла:

— Чуеш, Бронік, ты, кажуць, узяў наймічку?

— Узяў,— нехаця адгукнуўся Бронік Літавар.

— Дзеўка, кажуць, ого, хоць вады напіся?

— Не вельмі прыглядаюся.

— Ды ты каб удраў абмылку. Няможа быць. Уночы нябось падкочваешся?

— А табе што?

— Ён пытае...

I ўслед за хітра-ўедлівым Язапатам Змыслам пачыналі смяяцца ўсе. Маўчаў толькі Улас Корсак, каторы ўжо раз вяртаючыся ў мыслях да Міці.

Мужчыны то рагаталі, забываючыся, што кругом панавала бяда, што наперадзе была яшчэ трывожная ноч, то нечакана сціхалі, падазрона і таемна думаючы кожны пра сваё. Пра тых, што пайшлі рэзаць тэлефонныя слупы, загаварылі толькі на пераездзе, перад сцішнаю, чуйнаю шашою.

— Глядзі ты, стаяць слупы,— торкнуў пугай перад сабою Язапат Змысла, паказваючы на шарэнгу адзінокіх слупоў, што высока і маўкліва цямнелі між белаватаю шашою і насыпам вузкакалейкі.

— А чаго ж яны маюць рэзаць напроці вёскі,— адазваўся мужчына, што ішоў поруч каля самага вазовага задка, дзе абсечаным вяршком паварушвалася і нават парыпвала ўвязаная ланцугамі, пахучая ад смалы, на метраў дзесяць даўжыні гонкая хвойка.

— Ці не ведаеш, як летась было?

— Што летась, то не цяпер.

— А можа, і не слупы яны пайшлі рэзаць. Можа, у іх быў іншы інтэрас.

Нейкі насцярожаны, шапаткі паўзмрок атуліў прытоеную вёску. Пераехаўшы з моцным, нечаканым грукатам чыгуначны пераезд і шапаткую жвірыстую шашу, падводы спыніліся на папярочнай, абкладзенай абапал вялікімі белаватымі каменнямі вуліцы — мужчыны меркавалі і радзіліся: ці скідаць з вазоў ды абчэсваць дзеравіны тут, ці везці за вёску і рабіць крыжы там, дзе меліся яны ўжо стаяць.

— Едзьма! — гарачыўся і трос локцямі, выкіроўваючы з вузкай папярочкі на шырокую вуліцу свайго каня, Улас Корсак.

Католікі — трюе мужчын — рушылі ўслед за доўгім расцялежаным Корсакавым возам, што, суха парыпваючы заднім колам, паплыў пясчанай верасаўскай вуліцай, на якую кустамі навальваўся, хаваючы нізкі поцемак, востра-дзяркаты голы бэз.

— Вот ты скажы, што значыць палякі і, праўда, голыя сракі,— падняўшы руку, дробненька шкробся пад пахаю Язапат Змысла.

— Гонару ды пыхі, хоць адбаўляй.

— Ён не б’е, не лае і ніц не дае.

— Ну і кацап’ё,— ужо нарэшце адазваліся ад Корсакавага воза.— Едзь, чаго шчэлепы там разявіў?!

— I што ён крычыць, гэты падскрэбак? — пытаўся Язапат Змысла, абыходзячы каня і перакідваючы лейцы, каб выкіраваць расцялежаны з доўгай дзеравінай воз у другі бок вуліцы.

— Хай яму там зарве!

Учуўшы мужчынскую басавітую гутарку, скрып і грукат вазоў, зласнавата-заядлы брэх устрывожаных звяглівых сабак, на двор выбягалі верасаўцы, тулячыся ў паўзмроку, што ліпнуў да платоў і сцен, пазіралі, што робіцца на вуліцы, смялейшыя падыходзіді да вазоў.

— Балазе дачакаліся,— чуваць было ў шараватай ночы трохі сонныя, хрыпатыя галасы.

— А дзе ж астатнія? — пыталася Ваўчкова Вольга, абегшы доўгі з вастраверхай хвойкай воз і азіраючыся на вуліцу, дзе бубнілі тоўстыя мужчынскія галасы.

— Пайшоў і няма тут,— Язапат Змысла цвёрдым шырокім крокам аддаляўся ад аслупянелай і застылай каля высокага пераплеценага частаколу Вольгі.

— Чаго ж гэта нямашука?

— Но-о, каб на цябе норат! — крыкнуў ад злосці на каня, каб болей нічога не гаварыць, разгневаны Язапат Змысла.

— I нашага хлопца не відаць,— агледзелася нарэшце падслепаватая Жыткова Алена.

Бронік Літавар, счакаўшы, покуль праедзе расцялежаны воз, на якім ляжала доўгая хвойка, памахваючы стрункім канцом, перайшоў пясчаную вуліцу і нахіліўся да прыгорбленай, ухутанай у суконную хустку Жытковай Алены, нешта ёй ціха сказаў.

— Вой! — успляснула тая рукамі.— Каб хаця вярнуліся!

— Вернуцца, дзе дзенуцца.

— А дзе ж яны, дзе? — залямантавала Ваўчкова Вольга.

— Дазнаешся сама,— махнуў рукою Бронік Літавар, даганяючы падводу.

— Божачка мілы, чуе маё сэрца, што будзе бяда,— усхліпнула ў глыбокім стогне Жытковая Алена.

Да яе, задыхаўшыся ад трывогі, падыходзілі верасаўскія бабы.

З Мондравай, завешанай дзяружкамі хаты, дзе прыстуквала ляда, ажно ў лямпе турзаўся каснік агню, дзе па чарзе бабы датыкалі ручнік — звычайную ў дзве ніткі полку шарага палатна,— на тупат і галасы на вуліцы разам з усімі выбегла і Алеся. Спытала пра бацьку і вярнулася ў хату, прыгнечаная, прыбітая сваім нечаканым горам — ужо каторы дзень у дварчанскай турме сядзіць арыштаваны паліцыянтамі Міця. I дзе гэты недавярак Імполь, што сышоўся зноў і жыве з Хрысцяю. Няўжо няма дабра, спакою на свеце і не будзе? Няўжо на людзей упала боская кара? Але чым жа вінаваты Змітрык? Чым жа ж ён угнявіў бога?

Алеся падышла да ложка, дзе, скурчыўшыся, ляжаў змучаны гаманою, беганінаю баб, ляскатам варштата і нарэшце такі заснуў яе хлопчык, яе спадзяванне і шчасце, яе некалі ўжо і падпора, і падмога ў хаце. Будзе каму і заступіцца за яе. Алеся змахнула з вока пякучую слязу, накрыла хлопчыка цяплейшым коўдрам і сама прыхіліла да падушкі голаў, як заснула і не згледзела.

— Уставай, Алеся, чуеш? — яе тармасіла старая Такарада.— Бабы пабеглі...

У хаце, дзе знялі ўжо з вокнаў радзюжкі, займаўся дзень.

Алеся падняла голаў, працерла вочы, змораная сном, хістаючыся, падышла да акна. Перад вёскаю за пясчаным раўком, дзе стаяў шары стары крыж, ляжаў ужо новы — ачасаны белы. За ім падлятаў угору рыжаваты пясок — і выдавала, там трапяталася, падмахвала крыллямі падбітая пташка. Там капалі яму.

Каля замшэлага дубовага крыжа нехта гарцаваў на сівым у яблыкі кані з цёмнай храпай. Яздок быў у шарым шынялі, у сівай кубанцы. Да яго, падскокваючы на сядле, пад’ехаў другі з трохкутным, як касынка, чырвоным башлыком на плячах.

— Што там робіцца, цётка Тэкля?

— Ваўчка вуньдзека казакі злавілі?

— Дзе?

— Слупы рэзаў разам з партызанамі і дадому ішоў з пілою.

— Матка святая, што ж будзе? — голас у Алесі залекацеў, але Такарада нібы не ўчула яе: адшмаргнуўшы ў другім акне занавеску, насуплена глядзела праз рэдзенькую навісь голых вішняў на вуліцу і неўспадзеў адскочыла ад чорнай, нефарбаванай аконнай шуфляды:

— Ах вой, людзей гоняць!

— А што ж нам рабіць? — Алеся адбеглася ад ложка, дзе спаў хлопчык, прысела на край і сцішылася, быдта пасля ўдару перуна.

— Сядзем ціха.

— Ці ж уседзім? — Алеся ўжо чула, як на надворку, заехаўшы недзе з прыгумення, затупаў капытамі конь і поцемак яго наплыў на акно.

— Выходи-и! — грозна-расцяжны голас, перамешаны злымі, страхатліва-помслівымі мацюкамі, пачуўся за акном.

Хлопчык уздрыгнуў, адкрыў сінія вочкі, убачыў маці і зноў звёў сонныя павекі.

— Выходи-и! — па шуфлядзе акна, па раме, ажно зазвінела незакітаваная шыба, кароткай рэзкай маланкай секанула плётка.— Выходи-и, партизанская зараза, да попроворней!..

Такарада, косячыся на акно, на якое насоўваліся шырокія конскія персі, памаленьку адступалася на сярэдзіну хаты.

— Не смотри чертом, выходи! — пераважыўшыся на сядле, зіркнуў пад нізкі застрэшак шыраканосы, немалады, гадоў за сорак, казак у чорна-рудаватай, злінялай кубанцы.

Такарада мільганулася да сцяны між акон і прыліпла там сутулаватымі плячмі. Алеся змярцвелася, як сама не свая сядзела на ложку, баючыся адыходзіць ад сынка, што палахліва і цікаўна стрыг расплюшчанымі вачмі.

— Выходи, а то стрелять буду! — з сіняватага, залітага ўжо рэдкім раннім святлом надворка пачуўся зноў моцны, хрыпаваты голас.

— Пойдзем, цётка,— укруціўшы ў радзюжку, Алеся ўзяла на рукі цыбатага, ужо і не лёгкага пяцігадовага сынка.

— Куды ж пойдзем, Аляксандрачка? — жалосна-слязлівым голасам спытала Такарада.— Няўжо на пагібель сваю?

— Калі не выйдзем, застрэліць тут, у хаце,— і Алеся першаю ступіла ў чуйныя непрычыненыя сені.

...За пясчаным раўком напроці прыгорбленай з пляйстрамі карычневага моху на страсе Літаваравай хаты, поруч са старым дубовым крыжам бялеў высокі і новы.

На верхняй крыжавіне яго настылы за ноч вецер страхатліва падкалыхваў зашморгнутую шыракаватай пятлёй доўгую вяроўку.

Гэтую вяроўку Алеся ўбачыла ўжо тады, калі мінула пляскаты камень, а за ім ужо і прылізаны вясноваю паводкаю, занесены гнілавата-чорнаю з поля саломаю, струхлелымі трэскамі і лубінам шырокі равок.

Тут, у грамадзе насцярожана-маўклівых мужчын і дрыготкіх, заплаканых кабет у цяжкіх суконных хустках убачыла бацьку. Твар у яго сцягнула, абяскровіла нейкая свая глыбокая задуманасць і нездароўчасць, ён здаваўся яшчэ больш пастарэлы.

Размахваючы плёткай і няшчадна секучы таго-сяго па плячах, малады казак з чорнымі падвітымі вусамі, у сіняй з чырвоным аколышам фуражцы падганяў бліжай да крыжа перапуджаных, збялелых ад бяссонніцы і страху верасаўцаў.

Глыбока і доўга ўздыхнуўшы, яны ўсе разам раптам павярнулі галовы да белаватай стужкі шашы, якую абапал абступілі чорна-карэлыя бярэзіны.

Пяцёра конных казакаў, падтрасаючы высока паднятымі локцямі, з’язджалі ў канаву, гонячы перад сабою скрываўленага, апухлага, са знявечаным тварам і звязанымі назад рукамі Марціна Ваўчка. Блытаючыся нагамі ў счарнелым леташнім крываўніку, Ваўчок, як п’яны, ішоў лукаткамі і подбегам.

Ломячы над проставалосаю галавою рукі, гэтаксама трушком услед за коннымі казакамі, што гналі пабітага, змучанага на допыце Ваўчка — яго катавалі ў далекаватым ад вёскі Раковым гумне, каб ніхто не бачыў і не чуў крыку,— бегла распэтланая Вольга. У адной руцэ яна трымала хустку. Твар у яе быў падпухлы, сіняватыя губы дрыжалі і брыдка крывіліся.

— Людцы, упрасіце,— махнула яна хусткаю і павярнула сюды, дзе нямелі ад жудасці сагнаныя верасаўцы.

Учуўшы гэты здзічала-бяспамятны крык, верасаўцы пачалі паволі ціснуцца адзін да аднаго.

— Людцы, ратуйце!..

I цяжкі ўздых ускалыхнуў знямелы натоўп.

— Людцы-ы-ы!..

Алеся, заміраючы ад страху, гарнучы да грудзей перапуджанага Вользіным нядужым, асіплым крыкам хлопчыка, убачыла, як з грамады, сцяўшы папяловыя губы і сціскаючы худыя пашчэнкі, ціснуўся бацька.

— Не вінаваты ён, гаспадзін казак! — Улас Корсак падышоў і падняў вочы на маладога ў шарай папасе казака, што, узяўшыся ў бокі, сядзеў на чорным дагледжаным і ганарыстым кані.

— Что ты сказал, старая стерва?

— Кажу, не вінаваты ён!

— Брешешь, сволочь! — раптам страпянуўся казак,і рука яго знайшла каля сядла і выцягнула шашку.— Зарублю, мать твоя курица!..

— Тата,— ледзь во ўжо дайшла да бацькі, чуючы, як млеюць ногі, утрупянелая Алеся і злавіла за рукаво, пацягнула да сябе.— Тата, адступіся. Тата, ці чуеш?

Тым часам вузкавокі, вусаты з ліловым спітым тварам казак падапхнуў вострай і доўгай пікай да белага крыжа адчуджанага, як самога ўжо не свайго, згорбленага, знябожанага Ваўчка. Ён, Ваўчок, толькі няўцямна глядзеў міма людзей на вёску, нібы шукаў там сваю хату, нібы толькі з ёй хацеў развітацца.

— Людцы, заступіцеся, папрасеця яшчэ, можа, вам не адмовяць,— упала на калені і папаўзла, ловячы разяўленым ротам паветра і задыхаючыся, мусіць, ад сардэчнага прыступу, счарнелая, з распушчанымі валасамі Вольга.

— Людцы!.. Мілыя! А божа мой, а за што, за якое?!.

Вольга не дапаўзла — самлела, раптам зрабіўшыся мярцвяна-белай і ўпаўшы на рыжаваты гліністы пясок каля крыжа, дзе пагойдвалася доўгая, перакінутая цераз крыжавіну, з шырокай пятлёю вяроўка.

Малады ў шарай папасе казак, засоўваючы ў похву страхатліва вострую шашку, кіўнуў галавой, і двое конных спешыліся. Схапілі Вольгу за слабы, што раз’ехаўся на плячах, сачык, і пацягнулі пад канаву на шараваты марозік, што не растаў яшчэ на леташняй закурэлай і не акрыялай траве.

Каля крыжа асталася ляжаць толькі клятчатая Вользіна хустка.

Ваўчок раптам стаў на калені, нагнуўся і, выцягваючы над спіною свае звязаныя дротам, пасінелыя рукі, пацалаваў гэтую белую, спярэшчаную сіняватымі клеткамі хустку.

— Встать, сука партизанская! — да яго падбег высокі, што трымаў заслончык, казак у даўгаватай, як паўпаліто, сцёганай куртцы і падняў пад пахі Ваўчка, паставіў на адрэзаную ад дзеравіны, неакораную калодачку.

Алеся адвярнулася, не глядзела, што рабілася там, пад новым крыжам. Учула, калі нехта каля самага вуха сказаў:

— Глядзі, яшчэ жывы, яшчэ ўсё варушыцца,— пазнала голас старой Такарады, але не ўзглянула, не падняла вачэй. У памяці плыло гумно, чуўся той далёкі, спакутаваны крык не то Вольгі, не то старое Мондрыхі:

— Людцы, ратуйце, людцы-ы-ы!