Голас крыві брата твайго

V

Хрысця, прымружыўшы вочы і закрываючыся прыстаўленаю рукою ад ясна сляпучага сонца, вызірнула ў акно. Прыручаны параненымі немцамі, што лячыліся ў дварчанскім шпіталі, да хлеба асвойтана і хрыпата раз за разам каркаў чорны, з ружаватым адлівам, даўгадзюбыграк. Ён сядзеў на пазелянелым рагатым і самым большым суку старой хвойкі, што падсохла і амярцвела ад гарача-ржавага шлаку.

Пакарэжаным старым вядром шлак насілі з чаднай, што заўсёды пахла прытарна-саладжавым вугальным дымам, кацельні,— яна, гэтая смуродная кацельня, была пад домам, якраз пад Хрысцінай баковачкай.

Кацельня была ніжай, у падвале, а пад каморай, на першым паверсе, бесперастанку грукаў дзвярмі і шумеў вадою з высокага чугуннага бачка туалет з умывальнікамі. Нейкая лякса бесперастанку ганяла немцаў, і яны, на кастылях, растапырыўшы локці, чыкільгалі туды. I надта ж ужо шыкаваліся і даглядалі сябе: то галіліся нейкімі сваімі брытвамі з жалезкамі, якіх поўна валялася на палічках каля люстэркаў, то колькі раз на дзень мыліся, то чысцілі зубы, выціскаючы з мутна-цынкавых цюбікаў зеленаватую, што прытарна пахла, мятную пасту. Немаладыя, сталыя дзядзькі, стрыжаныя пад кароткую польку, яны ўсе здаваліся непадступна-злыя і чужыя, і Хрысця заўсёды пералякаціць страхам, покуль апрача іхнія палаты. З гэтай зімы ў шпіталь пачалі прывозіць маладых, ужо, лічы, нават падлеткаў. Але з гэтымі было яшчэ горш. Яны ўжо не давалі Хрысці праходу, ліпнучы да яе, як пчолы да мелісы. А тонкі, рослы, з кучарава-натапыраным чубком немчык пачаў нават штодня зазіраць і ціснуцца ў каморку. Хрысця, не ведаючы, якую ад гэтага знайсці раду ды ратунак, папрасіла ўжо качагара — мурзатага, ніколі не прычасанага, з калматымі валасамі дзядзьку Юзіка, каб зрабіў для баковачкі хоць якую зашчапачку, бо ключ ад замка даўно згубіўся.

— Кажаш, чэпяцца,— Юзік падрапаў сваю калматую пад зашмальцаванай кепачкай голаў.— Можа, і сама трохі вінавата?

— Як гэта? — адступілася Хрысця і паглядзела на яго не злую адвіслую губу. Смешная была гэтая адтапыраная, трохі патрэсканая губа.

— Нябось на іх зіркаеш?

— Каб яны павыдыхалі, як я...

— Яны не павыдыхаюць, а цябе во высушылі.

— Баюся я іх.

— Дзіва што, цэлая зграя салдатні. Чаго там — зраблю табе зашчапічку.

А назаўтра прынёс і прыбіў да дзвярэй медную з круглым замочкам, з якога высоўваліся два доўгія язычкі, няхітрую засавачку.

— Дзе ж яе ўзялі? — здзівілася Хрысця, пазіраючы як дзядзька Юзік адчыняе, то зачыняе гэтую засавачку, круцячы за папярочны язычок — правярае, ці добра зрабіў.

— Дзе ўзяў, пытаеш? Адняў ад адных дзвярэй і прыставіў да другіх. А табе ёсць чым зачыніцца, то і зачыняйся.

I калі яна зачыніла дзверы, шчоўкнуўшы гэтай меднай засавачкай, з калідора ўжо загаварыў:

— Усё ж замкі ад добрага чалавека, ад ліхога спасу няма.

Хрысця азіраецца на медную засавачку і думае — не, усё ж нейкі ратунак ёсць. Нават не страшна цяпер, калі за дзвярмі стаіць рогат і гэты невядомы для Хрысці крык:

— Mützen ab! Augen links! Achtung![9]

Хаця Хрысця ўжо тое-сёе з нямецкай гутаркі ведае. Разбірае ўжо, што значыць іхняе schnell (хутчэй), auf (устаць), Haus (хата), Tisch (стол), Tuch (хустка). Ведае, як кажуць на воду, на крэсла, на падлогу. Можа нават па колеры абмундзіравання распазнаць, што за войска — дзе танкісты, лётчыкі ці пяхота. Бачыць ужо, што закарвашы іхніх фрэнчаў ды порткаў таксама розныя, як розныя і канты — то жоўтыя, то зялёныя. Ведае, як і называюцца яны па-нямецку — Uniformvorstoß — толькі вымавіць не можа. Ой, колькі ўжо ўсяго нагледзелася. Дзіва што, другі год у шпіталі. Спярша была пры дзецях, што прывезлі сюды з Расіі яны ж, немцы, якраз у першую халодную зіму,— мурзатых, абадраных, у вялікіх, часам не па назе валёнках, у смешных, з апушчанымі вушамі і рваных, нібы падзяўблі вароны, шапках. Меншым было не больш як па гадкоў сем, старэйшым — па чатырнаццаць. Большыя, наймаючыся ў пастухі, разышліся па вёсках, меншыя ж — жабравалі па Дварчанах: стануць пры веснічках перад хатаю, працягнуць худыя мурзатыя ручкі і жалосным, тоненькім галаском просяць: «Подайте, ради Христа!» Той-сёй, убачыўшы гэтакую нэндзу ды бядоту, вядома, падаваў. Які бурак, картоплю ці жменьку крупы прыносілі ўсе, хто рабіў тут, у шпіталі. Прыносіла і яна, Хрысця, дзелячыся ўжо тым, астатнім, што ў самой было. Хоць якое там было ці ёсць — у шкапчыку ды паграбку ходзіць адзін вецер. У тую ж зіму дзяцей разам з дзвюма кабетамі, што прыглядалі за імі, недзе вывезлі. Была і трэцяя, Глаша, але яна асталася тут — выйшла замуж за паліцыянта. Як і астаўся хлопец, наняўшыся ў пастухі да дварчанскага дзяка. Астатніх, што разбегліся па вёсках, ніхто і не шукаў..

Праз тыдзень прыехаў высокі ў пазалочаных акулярах немец. Бліскаючы выпуклымі шкельцамі, аглядзеў гэтыя два дамкі, што і да вайны былі пад бальніцаю, загадаў усім, хто тут рабіў, вярнуцца назад і, папраўляючы свае пазалочаныя акуляры і разглядаючы ўсіх, сказаў чысценька апратаць будынкі і пасыпаць карболкаю. Тры жаўтлявыя папяровыя мяшкі яе прывезлі ўслед за немцам... А праз тыдні два да бруднай, размешанай вясновай гразёю дварчанскай платформы падагналі санітарны цягнік і з вагонаў у крытыя машыны пачалі выгружаць раненых немцаў — са Смаленска сюды, у Дварчаны, перабраўся вайсковы шпіталь.

Для Хрысці стала нібы і лепш — пачалі плаціць нават трыццаць марак, а перад іхнімі святамі выдаваць белаваты, мусіць, з дамешкам аўсяной мукі, хлеб, яблычны мутна-жоўны мармелад, сухарыкі і нават цыгарэты. Гэтую брыду яна бярэ ўжо дзеля мужчын з качагарні — там жа не толькі дзядзька Юзік, там яшчэ за сваім столікам пад нізка навіслаю на скручаным дроце электрычнаю лямпачкаю горбіцца, прыставіўшы да вока начэпленую на гумку чорную лупу і ўзіраючыся ў разабраныя, без накрывачак, з кветачкамі медных калёсікаў наручныя гадзіннікі, высахлы, занэнджаны Сулін мужык, яшчэ не расстраляны немцамі. Яго знайшлі тры тыдні назад у схроне пад падлогаю дома: некалькі будынкаў, дзе было гета, разбіралі цяпер на дровы. Нехта нібы дзеля жарту шукаў «жыдоўскае золата», палез у пограб і натрапіў на схрон.

Не верылася, што, замураваўшы сябе, мог праседзець чалавек ажно паўгода ў цёмным пограбе. А што еў?.. Але ж, кажуць, і вады і сухароў сабе назапасіў.

Як жа ж не знайшлі, не выпаралі яго паліцыянты з жандарамі? Яны нават з печы выцягнулі аднаго хлопчыка. У пограбы ды сутарэі пускалі сабак ды кідалі гранаты, калі выганялі яўрэяў з гета за чыгуначную станцыю, у даўнейшы кар’ер, што наўкруг аброс маладым хвойнікам.

Але не вельмі расказвае пра гэта ўнураны, нібы адрошаны ад усяго, зарослы ажно па самыя вочы чорна-сіваю шчацінаю, дзядзька Ёсель. Паўзе пагалоска, што яго расстраляюць разам з дочкамі Давыдоўскага. Дзвюх надта ж ужо харошых з твару, што і вачэй не адвядзеш, дзяўчатак паліцыянты не павезлі ў той шырокі за пуцямі кар’ер, а пакінулі ў нейкім хлеўчыку. Нібыта пашкадавалі. Але, ліха ім, вер. Усе Дварчаны гавораць, што бегаюць да іх — па чарзе. Дзяўчаты ледзьве жывыя — выцерпі столькі мужчын... Няхай крые ды адносіць бог, што пачало ўжо рабіцца на свеце! Няўжо прыйшоў канец усяму, няўжо людзі саграшылі, як пішацца ў тых святых пісьмах, што ходзяць патайком з хаты ў хату?

З тыдзень назад во тут, каля шпіталя, хірург — немалады высокі немец, за тоўстым шклом акуляраў у якога і не відаць вачэй, ні з таго ні з сяго застрэліў маладога хлопца. А спачатку нават аперацыю зрабіў, перавязаў прастрэленую ногу, а потым, схамянуўшыся, ці не лячыў партызана, выскачыў на двор, дагнаў фурманку і з рэвальвера, які носіць у карычневай похве пры боку, стрэліў хлопцу ў голаў, рашыў на месцы.

Пасля гэтага страшнага здарэння Хрысця наровіць, каб не трапіць на вочы гэтаму немцу ў акулярах з тоўстымі, як дно бутэлькі, шкельцамі, каб не бачыць карычнева-блішчастую кабуру, што заўсёды вісіць у яго пры боку на цёмным шырокім рэмені.

Няўжо ж дзядзька Ёсель чакае ад іх літасці. Хіба думае, што будзе сядзець тут, у качагарні, каля настольнай лямпы з шырокім абажурам і правіць іхнія гадзіннікі. Няўжо баіцца ўцячы? Яго ж ніхто не вартуе. Там, у ляску, у драцяной сетцы, якою абгароджаны шпіталь, ёсць дзірка... А можа, ён не ведае, а можа, трэба падказаць...

Хрысця ўзіраецца ў акно, забыўшыся пра рогат у калідоры,— што ж рабіць? Як памагчы гэтаму неразважнаму, нягегламу чалавеку, што чакае свайго наканованага, немінучага лёсу? Хіба падвясці да той дзіркі і падапхнуць у плечы. А там ужо, напэўна ж, памогуць людзі, не дадуць памерці. Хоць цяпер памагчы жыду — смерць. Без ніякага суду, роспыту, следства — расстрэл на месцы. Як застрэлілі дварчанскую бабу, што накарміла жыдовачку, калі немцы з гета прыгналі іх на шашу падсыпаць шчэбенем ямы ды параўняць лапатамі, падрэзаць канаву...

Не, трэба памагчы, яны з цёткай Суляй столькі паспрыялі Хрысці, за цэлае жыццё ці аддзячыш: і на кватэру ўзялі, і адзелі, і накармілі — іншая маці так не дагледзіць.

Пад той рагатай хвойкай, дзе сядзіць, накаркаўшыся і не выпрасіўшы нічога, ужо прыціхлы грак, ад дарогі адлучаецца вузенькая, пратоптаная ў шарым снезе сцежка, што між шурпатых і мокрых у камлях хвоек пятляе да мігатлівай драцяной сеткі. У лагчынцы, куды збягаюць драўляныя высокія слупкі агароджы, сетку нехта ціхенька, але злосна разарваў, каб, ідучы з работы ці на работу, можна было не патыкацца ў браму, дзе ў паласатай чорна-белай будцы стаіць вартавы. Найчасцей славак Юзаф — малады, прыгожы і, здаецца, не злы хлопец. Бліскаючы залатою каронкай, ён заўсёды першым дасць Хрысці «добры дзень» і зноў засмяецца, пазіраючы на свае залаціста-жоўтыя, вялікія, як начоўкі, плеценыя з саломы чуні, у якія ён уступаецца халоднымі чаравікамі.

Юзаф смяецца-то смяецца, але ж дзядзьку Ёселя, напэўна ж, не выпусціць. Ды каля брамы наткнешся на немцаў, там ужо можна злавіць і смерць. Але хто знае, каго дзе і калі яна чакае.

Хрысця павярнулася ў акне і ўбачыла, як на яе рух падняў чубатую голаў з цяжкім белаватым дзюбам ружаваты грак, што сядзеў на тоўстым суку старое хвойкі і, разявіўшы свой доўгі дзюб, хрыпата каркнуў. Значыць, на надворку нікога няма. Гэтая чорна-ружаватая пташка грача толькі да чалавека.

Сціраючы з вачэй, з твару, што ўжо гарэў як ад агню, ліпкае вясновае сонца, Хрысця пакруціла за папярочны, што сядзіць матылькай, язычок засавачкі, накінула на сябе каптанік, завязала хустку і, падхапіўшы швабру і старое бляшанае вядро, выйшла на калідор. Ад густога паху лякарства запяршыла ў горле. У блізенькім вестыбюлі чуўся сыты і давольны рогат — там, як і штодня, віснучы адзін на адным каля круглага століка з мармуровай плітою, раненыя немцы ігралі у шахматы. Адтуль, як з качагарні, цягнула дымам, толькі ўжо цыгарэтным, і, пэўна ж, зноў каля плеценай карзінкі ў кутку на падлозе поўна пляўкоў і раздушаных акуркоў. Толькі паспявай выпратваць за імі...

Але Хрысця ўгінае голаў, адварочваецца і ціхенька па шорсткім з рагожы ходніку, які трымаюць, каб не сунуўся па ўсходцах, медныя пруцікі, збягае ўніз. Балазе не зачапілі.

Ціхенька з гэтым самым вядром, нібыта памыць ды апратаць тыя бакавыя ды адгароджаныя, ці, як яшчэ іх называюць, бокс, палаты, куды пераводзяць цяжкахворых і непадлечаных, заварочвае ў качагарню.

Вышчарбленыя цэмянтовыя сходцы з боку каля падмурка крута збягаюць уніз і ўпіраюцца ў вішнёвыя, пафарбаваныя дзверы, з цёмнаю, запэцканаю брудна-тлустымі рукамі плямаю.

На верхнім парэпаным да чорных шчылін вушаку сядзіць, спусціўшы гідка-голы хвост, доўгі, як панчоха, сівы пацук. Ён гіне ў міг вока, што Хрысця нават не паспявае разабрацца, сядзеў ён, гэты пацук, на верхнім вушаку ці не. Праўду ж нехта казаў, што пацук знікае з вачэй, як нячыстая сіла.

Цяжкія дзверы, як знарок, едка і агідна, ажно шэрхне скура, рыпяць. Хрысця міжволі азіраецца — нібы чуючы некага за спіною.

Там на верхняй прыступцы, дзе накарэў цёмна-сіні слізкі лёд, стаіць і асалавела пазірае сюды ўніз і натапырвае кароткія вушы сівая, з чорнаю спіною і адвіслым жыватом, старая, раскормленая пры сталоўцы аўчарка. «Божа! — жахаецца Хрысця.— Яна ж не выпусціць адсюль Ёселя. Яна ж, як люты звер, яго загрызе. Яна не любіць чужых».

— Пайшла вон! — Хрысця ўжо ледзьве не звярэе сама і ад страху, і ад таго, што робіцца ўсё не так, як яна намеркавала.

Адагнаўшы да сталоўкі аўчарку і супакоіўшы сябе, па шчарбатых, пазелянелых ад вільгаці сходцах вобмельгам спусцілася зноў да вішнёвых, ужо насцеж расчыненых дзвярэй. З качагарні густа тхнула саладжава-прытарным духам перапаленага вугалю, задушліва смуродзіла яшчэ нечым. Хрысця прайшла міма цьмянага закутка, у які скупа цадзілася святло з двух прадаўгаватых зарашочаных аконцаў і ў якім патрэсквала распаленым вугалем і чадзіла ржава-чорная паравая машына, над якою, звіваючыся чорным клубком, падымаліся і паўзлі па сценах трубы.

Цёмна-закураны калідор падвала крута заламаўся направа і згінуў у невідушчай прорве невядомых хадоў і сутарэнняў.

Хрысця, заплюшчыўшы вочы і абвыкаючы да цемнаты, пастаяла які міг перад закрытымі акованымі бляхаю дзвярамі і адчыніла ўжо іх.

I перш што яна ўбачыла — вялікі залацісты абраз з маткай боскай, якая трымала на адной руцэ дзіця. На карычневай, накінутай на голаў і на плечы хустцы, у маткі боскай пераліваліся, пырскалі праменнем тры зоркі... Кругом яе смутна нахіленай галавы, як і галавы дзіцяці, абвіліся два тонкія чырвоныя кругі-німбы.

Залатая фарба адбівала малочнае святло настольнай лямпы, што стаяла перад выпуклым і жаўтлява-бліскучым лобам худога, змарнелага з вострымі плячмі і зарослага шчэццю дзядзькі Ёселя. Прыставіўшы да вока начэпленую на гумку чорную трубку лупы, ён унурыўся ў сярэбраны, з адкрытай накрывачкай гадзіннік.

— Вой, што та вы? — дзівячыся на залацісты абраз, Хрысця паволі пераступіла парог.— Моліцеся, ці што?

— Каб я ўжо верыў у бога? — вырачылася яго адно вялікае ў чырвоных жылках вока.

— Як жа ж гэта, дзядзька Ёсель? А чый жа абраз?

— Юзік прынёс. З агню, пажару выратаваў. Яму яшчэ можна маліцца.

— Хіба вам не?

Ад стала бліснула на яе шкельцам чорная лупа:

— А што я вымалю? Я памёр ужо. Гэта толькі месяц ажывае на чацвёрты дзень. Ты гэта ведаеш, га?

— Скуль мне знаць.

— Так ведай,— ён зняў з вока чорную трубку лупы.— Месяц жыве дваццаць восем дзён. А потым памірае на тры дні. А мы, людзі, навечна.

— I нічога ты, дзядзька Ёсель, не памёр,— Хрысця сарвала са сцяны шарае ў елачку і сцёртае да рубцоў паліто і гэтакую самую суконную ў елачку кепку.— Пойдзем са мною!

— Ты што, дзяўчына, надумала?

— Акрывайцеся,— і яна накінула на яго худыя, што нечакана пачалі падымацца над сталом, вострыя плечы.— Акрывайцеся, кажу. Пойдзеця са мною!

— Ты звар’яцела, дзяўчына.

— Нас тамака чакаюць.

— Хто мяне будзе чакаць, хіба Суля на тым свеце? — ён злавіў і сцягнуў з сваёй галавы гэтую лупу з тонкай гумкай.

— Цётку Сулю не забілі. Яна ў Верасаве,— Хрысця пачала махляваць, раптам паверыўшы ў тое, што кажа, ужо і сама: — Трэба ісці да яе.

Дрыготкая, жаўтлява-худая з сінімі ўздутымі вузламі жылаў рука пачала тыцкацца ў паліто, шукаючы рукаво. Хрысця злавіла мярцвяна-халодную руку, памагла. Памагла зашпіліць і жаўтлявыя касцяныя гузікі.

— I што ты надумала? — чырвона-лупатыя вочы падняліся і з тужлівым жалосным дзівам паглядзелі на Хрысцю.

— Скажу потым.

— Дзе і што ты скажаш? — спытаў ён, няспешна і слепавата мацаючы нагамі шчарбатыя зялёныя прыступкі.

Яна маўчала, падаўшы яму руку і памагаючы ўстояць на слізкім накарэлым лёдзе. Азірнулася — кругом ні душы, толькі на ружаватай з падсохлай кронай хвойцы, згледзеўшы іх, хрыпата закаркаў і закалываўся на суку, растапырваючы хвост, чорны грак.

«Каб ён ужо выдах, як яму ізноў захацелася есці. Не нажарэцца ніяк. Яшчэ прыкліча немцаў?»

Пераляцеўшы на ніжэйшы сук і падступаючыся на самы кончык, грак каркнуў яшчэ галасней. Гнілы, сатлелы сук, не ўтрымаўшы яго, крохка луснуў, і грак з перапуду залопаў крыллямі і ўжо не сеў, набіраючы вышыню і плывучы недзе за рог карычневага ашалёванага дамка.

— Скарэй, дзядзька Ёсель, скарэй, покуль нікога няма,— Хрысця турзанула старога за халодную, як у нябожчыка, руку і звярнула на цемравую сцежку з наздравата-паточаным ад сонца шапаткім снегам. Перад вачмі мільгалі аблітыя на ранах пацеркамі засохлай, жаўтлява-зеленаватай смалы камлі гонкіх хвоек. Адзінокіх, без падлеску. Хвойнік быў дашчэнту вытаптаны. Тут нават не прабіваліся ўпартыя прысадзістыя елачкі. Зблытаўся толькі жаўтлявы голы маліннік ды спляліся, абляглі кусты чорнай, у ясных кропачках, як ссыпанай макам, брызгліны.

Толькі ўспець, ускораць схавацца за гэтыя чорныя кусты брызгліны, а там ужо блізенька і драцяная сетка з угібанай, як калыска, дзіркай.

Як шахкае, як моцна пахрумствае пад нагамі сточаны сонцам, пераплаўлены ў скрылікі лёду снег, што ляжыць у лесе. I будзе яшчэ доўга ляжаць. Хоць надоечы Хрысця бачыла недзе сярод яго, белага і да слепаты зыркага, шарую капу мурашніка і на ёй, каля дзірачкі-прадухі, чырвона-блішчасты, злеплены рой мурашак.

Скора вясна. Можа, як-небудзь дзядзька Ёсель перагорае да цяпла. А там — уга! — можна жыць. Можна... Толькі во дурная, нават хлеба яму на дарогу не дала. Начыста забылася.

Каля драцяной сеткі яна ўздыхнула і ад бегатні, і ад страху. Азірнулася назад: бляшаны памутнелы дах, белыя вокны — усё ўжо хавалася за густою, што і непрасвечвалася, сцяною залацістых хвоек.

— Лезьце,— чапляючыся каптанікам за шаргатліва-звінючую сетку, яна першаю праскочыла на другі бок заржавелага загараду.

Уцяўшы голаў у ссутуленыя вострыя плечы і развёўшы рукамі парваную сетку, услед за Хрысцяю пралез ён, нягегла-марудны, абыякавы да ўсяго стары Ёсель. Выпрастаўся, выцягнуў доўгія ў кароткіх рукавах, мярцвяна-бяскроўныя худыя рукі і падняў на Хрысцю свой няголены, зарослы ажно па вялікія слязліва-чырвоныя вочы чорнаю ў сівых выпалінах барадою, спакутаваны твар.

— Так хто ж мяне чакае? — і апусціў глыбока запалыя слязлівыя вочы: — Хіба смерць...

— У Верасаве, я ж ужо казала,— Хрысця глядзела на гэтага нямоглала хворага чалавека і раптам жахнулася, падумаўшы, што да Верасава ён, можа, не дойдзе.

— Няўжо праўду кажаш?

— Вот яшчэ,— Хрысця ўсунула ў рукавы рукі — да грудзей краўся холад, ледзяніў спіну; каб па дарозе часам не трапіліся паліцыянты ды немцы, шкадуючы, падказала старому:— На шашу толькі не патыкайцеся. Старым гасцінцам ідзіце, праз хмызнякі ды лес.

— Як ужо не ісці, адна бяда,— ён памалу зачвякаў заплеснелымі чаравікамі, абыходзячы лагчыну, дзе жаўтлявы аселы снег заліла і замутнела, закісла ад цяпла, як зброснены бярозавы сок, талая вада.

Ад зеленаватай у бурбалках лужыны адбівалася, бліскала ў Хрысціны вочы мігатліва-калючае сонца. Ад яго сіня-ватымі плямамі аставалася балюшчая слепата.

Хрысця зажмурылася і ўчула, як па звінюча-крупістым, вільготным снезе марудна зашахкалі Ёселевы чаравікі.

Не могучы супакоіць, суняць сябе ад дрыготкі і нервовасці, што калаціла і трасла яе, Хрысця подбегам вярнулася да двухпавярховага, з белымі вокнамі, ашалёванага дома, каб узяць свае вядро і швабру.

Але там ужо смактаў раз’еханую, што, мусіць, добра не скручвалася з тоўстай рыжаватай паперы, размоклую папяросу ўстрывожаны Юзік.

— Чуеш, Ёселя няма.

— А вам што? — Хрысця ўзяла дзяркаты, што стаяў у шарым з аблушчанай пабелкай кутку, бярозавы венік.

— Яна кажа — «што?» — раз’еханая папяроса смуродзіла моцным атрутным «бесарабам».— Жандары нябось спытаюць — бачыў, а чаму не сказаў.

— Пачакайце да вечара,— Хрысця шарганула бярозавым дзеркачом па цэмянтовай падлозе, падняла стары горкі пыл.— Можа, прыдзе... Куды ён дзенецца зімою.

— Дзенецца ці не дзенецца, а што будзе мне?

— Ці ж вы яго вартуеце?

— Вот галава твая курыная, спрос з нас, што ведалі ды не сказалі.

— Што мы ведаем... Можа, яшчэ вернецца чалавек.

— Можа й, так... Чаго лішні лопат рабіць,— нарэшце трохі абмяк, супакоіўся ўстрывожаны качагар.— Пачакаем, праўду кажаш.

Але чакаў ужо не доўга, праз гадзіны тры, напаткаўшы на хрумсткай, падмерзлай, з падшэрхлымі лужынамі сцежцы Хрысцю, махнуў сваім гарбаватым і мурзатым носам:

— Чуеш, няма Ёселя. Я ўжо як і сам не свой.

— Чаго гэта вы ў порткі ўжо напусцілі? — Хрысцю нават разабраў дурны смех.

— Ёй хахінькі.

— Я ж кажу, мо вернецца. Мо хлеба пайшоў папрасіць.

— Хто сённяшнім часам дасць яму?.. Хібя галавы свае не шкадуе?

— Не ўсе ж баязлівыя, як вы...

— Адважная знайшлася,— ён адвярнуў свой мурзаты, упэцканы ў сажу нос.— Пайду скажу, што счэз чалавек. А то ж з нас спрос.

— Вы, дзядзька, там мяне ўжо не прыплятайце,— папрасіла яна, трохі ўтрупеўшы на гэтай вузенькай, абнятай сцяною лесу, і цеснай дарожцы.

— Яшчэ што скажаш. Патрэбна ты мне, як сабацы пятая нага.

Хрысці верылася і не верылася. Дадому прыбегла ўсё прычуваючы, што нехта ўкрадком даганяе яе. Пераапранулася, распаліла пліту і, паставіўшы пры ёй кошык са звялымі, зморшчанымі картоплямі, абірала іх, кідаючы ў цаганік з вадою, слухала, як шугае, як патрэсквае ў пліце агонь.

На грукат дзвярэй пайшла ўжо як сама не свая.

— Хто там? — спытала з асцярогаю, чакаючы чужога, страшнага голасу.

На дзверы нехта навальваўся і цяжка соп.

— Хто ж там, пытаю? — і ўчула, як у самой акрыяў, памацнеў голас.

— Не пазнаеш? — у Імполя блытаўся язык.

— А сёння якое ж свята? Чаго напіўся? — папракнула, але з радасцю, што за дзвярыма не яны, не немцы, а ён, Імполь, і з гаркатою і жальбою падумала, што і не прагоніш п’янага ў такі ліхі час ні цяпер і ніколі, пэўна, бо на глухую, неразблытаную зашмаргу завязалася іхняе жыццё. Радасці ды любасці ў ім мала, усё больш чорнай бядоты ды цяжкай, нязноснай крыўды.

I, адступаючыся ад парога, зняла з прабоя цяжкі жалезны крук і дастала з вушакоў завалу — драўляны дручок, што сядзеў упоперак філянговых на дзве палавіны дзвярэй.

— Балазе адкрыла,— сказаў ён ужо ў пакоі, дыхнуўшы на яе гарам самагону.

— Ад смерці і любосці, кажуць, не адкупішся,— яна ўзіралася, як на яго зблажэлым, худым твары трапяталася ружаватая чырвань ад пліты.

— Якая тут любасць... Не глядзі так! — ён здрыгануўся і ад холаду — мусіць, даўгавата мёрз на дварэ,— і ад яе пільнага зірку.— Іншай дарогі няма.

— Хіба ўжо так?..

— Па дварчанскіх хатах, па падсуседах хаджу...

— А чаму ж думаеш, што я цябе ў кватаранты вазьму?

Ён рукою абцёр твар і нібы працверазеў:

— Няўжо мне жыўём у пятлю лезці?

— Смерць і радзіны не выбіраюць гадзіны. Аставайся. Куды пойдзеш? — яна паволі прысела на табурэцік перад чыгуннымі непрычыненымі дзверцамі: з пліты палыхалі агнём і пастрэльвалі ружовымі вугольчыкамі яловыя дровы. На Хрысціных, пакутна сцятых руках, што ляжалі на шчыльных каленях, ружовым сполахам трапятаўся, мільгаў водсвет полымя.

— Во госць будзя,— Імполь падняў ружовы вугольчык, што глуха стрэльнуў з пліты.

— Які яшчэ госць? — павярнула сваю чорную з белым праборам голаў, ачуціўшыся ад сваіх думак, Хрысця.

— Я сёння ў Бортніка, у каменданта паліцыі быў.

— I што цябе занясло да яго? — пад Хрысцяю чутка зарыпеў табурэцік.

— Рэпка паслаў, каб наказаў яму прысці да партызан на сустрэчу.

— I што Бортнік? — прытоена і сцішана спытала Хрысця.

— Схапіў мяне за каршэнь і штырхануў у дзверы,— Імполь падкінуў з прыгаршчаў у прыгаршчы патухлы вугольчык.— Каб сюды часам каго не прыслаў.

— Не такі ён дурны, як ты думаеш,— Хрысця доўга і маўчучы глядзела на раскіслыя Імполевыя чаравікі і нарэшце цвёрда загадала: — Разувайся! Вады вунь колькі нацякло... А Бортнік знойдзе іншы час, каб нас пакараць. А покуль яго сям’я ў Ведравічах, ён нікога не чэпіць. Ён тут самы добранькі. Ён тут золата яўрэйскае цягае.