Голас крыві брата твайго

XII

Корсак адчыніў стопку, задыхнуўшыся ад кіславата-віннага паху хлеба — цёмна-карычневыя прадаўгаватыя боханы ляжалі на падвязанай дротам да бэлькі дашчанай палічцы,— і ступіў у настылы поцемак.

За карак зацерушылася нешта казытліва-шапаткое. Падняўшы балячую ў плячы правую руку і мацаючы ёю за каўняром, пальцамі ўчуў слізкія, калюча-перацёртыя зярняткі і дагадаўся: з падвешанага вяроўкаю да бэлькі палатнянага мяха з аўсом, з праетай дзіркі, жывым раўчуком на гліняны ток плыў, сачыўся паточаны пацукамі авёс. Пад нагамі шапацела слізкая пацяруха.

Ад пацукоў, нібы на якую ліхую бяду, не было ратунку. Яны развяліся кругом: і ў стопцы, і ў гумне, і ў хлеўчуку, а ў нядаўнія марозы цэлым кодлам ляжалі і грэліся на карове, абгрызаючы ён нават загрывак.

«Фу, брыда!» — каб абвыкнуць да поцемку, Корсак заплюшчыў вочы, а калі адкрыў іх, то ўбачыў, як па сцяне ў пазе між дзеравін, спусціўшы хвішчавата-голы хвост, марудна поўз сыты і доўгі, як панчоха, сівы пацук. Корсак павярнуўся кругом сябе і, згледзеўшы пруток ад даўнейшых нічальніц, што стаяў пры вушаку, схапіў яго ў руку і ляснуў ім па сцяне, не мяркуючы, што пацэліць у пацука, але той няждана ляпнуўся на накрыўку кубельца, што стаяў тут пры сцяне, і задрыгаў бела-дзяркатымі лапкамі.

«Каб ты выдах, яшчэ і трапечацца». I Корсак яшчэ раз пацягнуў прутком па мяккім пацуку і, узяўшы яго за халодны ружаваты хвост, панёс са стопкі на двор, шукаючы, дзе будзе той гультаяваты кот, які іх зусім не ловіць і наўрад ці есць.

Прайшоў надворкам і, нідзе не згледзеўшы ката, шпурнуў, размахнуўшы за гэты доўгі хвост, пацука за прыбіральню на сметнік, ганяючы адтуль варону, што хрыпата закаркала, перасеўшы на страху гумна і склікаючы, пэўна, іншых.

Нечаканы тупат коней на вуліцы прыпыніў Корсака каля самага парога — Корсак азірнуўся: у адчыненыя веснікі ўехаў конны вусаты казак у чорнай, пахіленай на адно вуха кубанцы.

Рыжаваты, з нагнанай дыхавіцай конь, скрыгатліва грукаючы падковамі па няроўным бруку, шырокімі персямі наблізіўся да Корсака і цяжка дыхнуў вільготнай парай з глыбокіх чорных ноздраў.

— Лошадь имеется? — казак махнуў караткаватаю, вітаю ў некалькі столак, цемнавата-шараю і круглаю, нібы гадзюка, плёткаю.

— Я ж казаў, ёсьцека ў гэтым двары конь,— Корсак учуў глухаваты, нібы патайны голас Броніка Літавара.

— А табе што да чужых коней? — Корсак насупіў бровы, вызіраючы туды, на вуліцу, і ўбачыўшы асарамачанага, чырвонага ў твары, што гнуўся каля плота, папраўляючы кепку, нібы закрываючыся ёю, Броніка Літавара і яшчэ аднаго, рабога, таўстагубага казака на буланым недагледжана-здыхляватым кані.

— Гэты ж тыдзень я за старасту,— схаваўся за коннага казака Бронік Літавар.

— Быў, здаецца ж, і я, але да цябе ніякай брыды не прыводзіў.

— Ты, старый хрыч, вот что,— заварушыў тоўстымі, вывернутымі і патрэсканымі губамі той самы рабаваты казак, што спыніўся на вуліцы.— Седлай коня!

— Як сядлаць? — развёў рукамі Корсак.

— Запрагайце, дзядзька Улас,— падказаў Бронік Літавар.— На хутары Прылуцкія едзем.

— И крепко запомні,— зварочваючы каня на вуліцу, адазваўся гэты, што быў на надворку, і, хрыпата адкашляўшыся, грозна прыстрашыў: — Запрагай шибко, а то бить буду.

— Біць ды катаваць людзей вы здатныя, ого.

— Ты чегой-то толмачишь, старый хрыч? — прыпыніўся і прыляснуў сябе па халяве плёткаю вусаты казак.— Собирайся, да живо! Не неволь, а то возьму ды взаправду череп проломаю.

... Пад Ваўчкову хату, дзе збілася фурманак дзесяць, Улас Корсак пад’ехаў астатнім. У душы яшчэ ўсё кіпела, пераварочвалася злосць за знявагу ды ганьбу, за гэтае лютае падстрашванне на казака з апушчанымі рыжавата-падпаленымі вусамі, што ўсё свянціўся, падмахваў сабе шара-чорнаю, круглаю плёткаю з пляскатаю, як у гадзюкі, галавою.

I да гэтай злосці дамешвалася нешта яшчэ ненавісна-агіднае, як да таго доўгага, нібы панчоха, з ружавата-голым хвастом пацука, якога ён шпурнуў на сметнік.

— Ты, сударик, сюда, поближе подьезжай,— зноў востра зіркнуў на Корсака той самы чарнабровы з падкуранымі рыжаватымі вусамі казак, таксама не забыўшыся пра сваю нядаўнюю злосць.

Каб не зачапіцца воссю за вялікі сіва-замшэлы камень, што ляжаў каля бэзу, які набрыняў почкамі, Корсак аб’ехаў колькі фурманак і стаў каля другога воза, не вытыкаючыся наперад.

— Дзеля чаго ж нас сагналі? — кінуў вокам на апануранага, што нібы драмаў, угнуўшы голаў і трымаючыся абедзвюма рукамі за вяроўку, якою была падпяразана яго шарая, паточаная моллю гаматная сярмяга, Язапата Змыслага.

— Ці не знаеш? — не падняў галавы Язапат Змысла, смокчучы пляската-расслінены канчар папяросы.— Пажыткі будзем звозіць, дабро людское. У Прылукі едзем. Ці не спаляць іх.

— За што гэта?

— За забітага казака помсцяць. Глядзі, каб і нас з дымам не пусцілі.

— Што ты кажаш?

— Кажу?..— Змысла сплюнуў недакураны канчар.— Ці сам не дагадваешся?

Але гутарку перарваў сіпаваты крык вусатага:

— От-ста-вить разговорчики! Трогай за мной!

Зарыпелі хамуты, кручаныя сырамятныя гужы, што пахлі свежым дзёгцем, заляскалі, перавальваючыся і трапіўшы скрыгатліваю, ажно шэрхла скура, шынаю на камень, пустыя вазы з торбамі аўса, на якіх сядзелі, спусціўшы праз драбінкі ногі, маўкліва-пакорныя фурманы.

Корсак ехаў другім за Бронікам Літаварам. Убачыўшы за раз’еханым частаколам у Ваўчковым гародчыку каля прызбы малых дзяцей, што капашыліся, як куры, у прыгрэтым пяску, сцішна і ніякавата падтуліў плечы, угнуў голаў. Чорная хмара засланіла свет — на вочы навярнуліся гарачыя слёзы: успомніўся новы, пастаўлены перад вёскаю крыж, на якім вешалі Ваўчка, яго Вольга, што, распусціўшы валасы, бяспамятная і адрошаная поўзала каля гэтага крыжа...

Падбіўшы пераломаны з тлуставатаю плямаю, дзе трэба брацца пальцамі, брыль выцвілай кепкі, Корсак азірнуўся на маўкліва-цёмныя з радужным адлівам вокны Ваўчковай хаты, на маладую гонкую грабінку, што высока паднялася над ражнамі частаколу і выпускала скурчанае, нібы абвітае сівым павучыннем лісце.

«Няўжо ўсё будзе расці, красаваць і пасля нашай смерці? — Корсак машынальна турзануў лейчыну, выкіроўваючы каня на папярочную вуліцу, што з жоўта-разбітага, пясчанага касагору спаўзала да мігатліва-сляпучай, у асколках разбітага сонца рэчкі пад старыя, тоўстадуплявыя ў камлях, пахілыя вербы.— I кожнае вясны будзе першаю зелянець пад плотам цыліндра; як зелянее цяпер? Няўжо ўсё паўторыцца нанова? I няўжо гэтаксама чалавек будзе катаваць чалавека, як катуе цяпер?»

Ад вады трапяткое мігатлівае сонца біла Корсаку ў вочы, лезла пад насунены на вочы брыль. Корсак адвярнуўся, схіліўшы набок голаў, і ўбачыў, як, чапляючыся за дзяркатае галлё старых, у жоўтых лішаях вербаў, па сінім небе плыў растала-белаваты месяц. I перад Корсакам уваскрэс той сухі з прымаразкам дзень позняй восені, калі хавалі Караліну: ён, Корсак, стаяў над глыбокаю сінявата-жвірыстаю ямаю, куды на двух раскручаных сувоях палатна апусцілі труну і па якой ужо мярцвяна-глуха грудкамі і каменнямі бухаў халодны пясок, і, каб не ўпасці, адхіліўся ад ямы, закідваючы набок голаў і заплюшчваючы вочы. А калі расплюшчыў іх, то ўбачыў паверх густых, натапыраных хвоечак збляклую поўню.

«Няўжо на нешта ліхое і кепскае варожыць і сёння гэты сярод дня, падталы, як лёд, высокі месяц? Няўжо блізка мая смерць?» Пад нагамі ў Корсака раптоўна і густа зашумела вада, разбітая конскімі нагамі і калясьмі — падводы адна за адною пераязджалі рэчку. У твар нясло жоўта-залацістую напроці сонца радугу холадна-пякучых пырскаў.

Ззаду з чорнага асядланага каня пакрыкваў злосны гарбаносы казак у цёмна-сіняй фуражцы з малінавым аколышам:

— Погоняй-й-й, волчий блуд!

— Едзем, чаго ж там.

— Погоняй-й! — і па нечых плячах, па кажусе, з кароткім ляскам секанула плётка.

Корсак турзануў ляйчыны, падганяючы каня, што прагавіта нагнуўся да вады, заварушыў аксамітна-сівымі дрыготкімі губамі. Воз з цяжкім шумам выплыў на цвёрды, аблізаны вадою пясок. Горка запахла маладым падпараным алешнікам, зялёнаю раскаю ў завоінцы, жабінаю чорна-дрыготкаю ікрою, што цэлымі аладкамі пухка ўздымалася пры беразе. Надзімаючы абапал шырокага рота пухіры, кракталі зялёныя жабы і адна перад адною, выцягнуўшы доўгія лапкі, боўталіся ў воду, выплывалі на другі бок завоінкі.

«Няўжо гэтыя зялёна-лупатыя жабы, якіх ты гадзішся і да якіх чуеш непрыязнь, лепшыя за чалавека?» — думаў Корсак, пазіраючы на сіняватае шкло вады, якое ламалі і ўскалыхвалі няспешна-лянівыя кругі хваляў.

Расцяжна-глухаваты, далёкі стрэл неспадзявана разарваў Корсакавыя думкі — Корсак азірнуўся. На задняй падводзе з-за каня, што цяжкім капытом дзёўб пясок, вызірнула чорна-пляскатая кепка.

— Людзей там страляюць, ці што? — перакрывілася і адвісла ніжняя губа ў Язапата Змыслы.

— Можа й, так,— сцяўся Корсак.

— Не, пэўна, страшаць,— учуўшы мужчынскую гутарку з пярэдняга воза адазваўся Бронік Літавар.— Кажуць, што арыштавалі старую Рэпчыху.

— Яна ж то пры чым, што сынок удаўся,— сказаў і схаваўся за каня Язапат Змысла.

Нешта жудаснае і балючае кальнула Корсаку ў сэрца — ці намякае і пра Змітрыка. Душа аблілася гарачаю крыўдаю: колькі ўжо начэй і сам не спіць, думаючы пра сына. Даўкі камяк падступіў пад горла — што будзе на свеце, ці вернецца жывы ды здаровы дадому Змітрык? Каб з Наваградка не павязлі на фронт?

— Бацькі ці вінаватыя, што вырабляюць дзеці? Я во сам быў на фронце...— гаварыў Літавар з пярэдняга воза.

— Быў,— аказаўся Змысла...— Але нашто было чапаць казака?..

— А ён? Дзіця рашыў. Няўжо дараваць?..

— Цяпер во ўбачыш, чым абыдзецца ўсё гэта.

Корсак маўчаў. У душы пераварочвалася, кіпела нешта страшнае — няўжо і яго Змітрык недзе там, у чужой старане, дзе чалавек не вельмі тоіцца сваіх грахоў ды ўчынкаў, страляе таксама людзей. Няўжо?.. Няхай крые і адносіць бог!

Фурманкі ўцягнуліся ў смолкі распараны хвойнік з высокімі ялаўцамі, што падступалі да самай дарогі, шоргаючы пруткаватымі калюча-мяккімі лапкамі па восях вазоў і набіраючыся чорна-тлустай каламазі.

На калюча-сухаватай, загнутай хвосцікам верхавінцы высокага ялаўцовага куста пагойдвалася і пацмоквала, пэўна, выгнаная ляскатам калёс са свайго гнязда, перапуджаная карычнева-стракатая пташачка.

Корсак, не бачачы яе, па расцяжным з прыцмокваннем, што паўтараўся па тройчы, чыркаце дагадаўся — янчык. Ён заўсёды вядзецца ў ялаўцах, і яго заўсёды ў звітым з сухой травы гняздзечку шэсць галубенькіх яечак.

«Няўжо самая шчаслівая на свеце істота — яна, пташка?» — Корсак прыслухаўся да далёкага ўжо недзе на другім кусце, куды пераляцеў растрывожаны янчык, пацмоквання і ўспомніў, як днямі ў садку пры завоінцы каршун задраў яго белую, самую нясушчую курыцу: як няма літасці і дабра між пташак, так няма дабра, згоды і павагі між людзей. Няма! Бо няма ўжо нічога святога ў чалавечай душы. Нейкі злы д’ябал, раздзіраючы душу і пад’юшчваючы, змушае чалавека чыніць і тварыць усё злое і грэшнае. Помсціць за сваю крыўду невінаватым. Піць і гвалціць, каб знайсці сабе ўцеху і наталіць сваю прагнасць. Катаваць, калечыць, каб ужо нават з гэтага мець сабе слодыч. Страшную, звярыную слодыч.

Калі ж чалавек пераменіцца? Няўжо было так спакон веку і так застанецца?

Фурманкі, парыпваючы на жоўтым, перасеяным ветрам пяску, што паводкаю падступаў да дарогі, выплывалі з мяккага шуму раскалыханых ялаўцоў і хвойнікаў на звінючы ў вушах палявы скразняк. I праз тугі шум ветру Корсак учуў ужо далёкія чалавечыя галасы — плач дзяцей, трывожна-адчайны крык і галашэнне жанчын.

Каля першага, недалёкага ад фурманак хутара на цёмных конях уздоўж тлуста-льсністай руні, загароджваючы дарогу, грацавала пяць конных казакоў. Адзін з іх, зняўшы кубанку, махнуў ёю, мусіць, даваў знак спыніцца верасаўскаму абозу.

— Ну, чаго он там паникует? — каля Корсака, секучы круглаю нагайкаю каня і пакідаючы пасля кожнага ўдару ўздыбленую шэрсць, да хутара рвануўся скуласты, шырокі ў твары казак з чорнаю шабляю.

— Погоди маленько,— абярнуўся да абознікаў і крыкнуў асіплым голасам другі, хударлявы, на лысым і беланогім кані.

— Ты-р-р! — фурманы лейцамі асаджвалі, прыпынялі сваіх марудных, няспешных коней.

— Што там? — Корсак выцягнуў ногі з драбінак і, узяўшыся за ручку, скочыў з воза на дробна-ружаваты, вытачаны з зямлі спарышнік.

— Людзей, мусіць, зганяюць у гумно,— азіраючыся на коннага казака, ціхавата адклікнуўся Бронік Літавар.

— Няўжо будзе, як у Лезнявічах было? — папаляць людзей? — Корсак, учуўшы нечаканы холад у душы, папускаў у руках лейцы.

— Глядзі, што так,— злавіў з воза ўстрывожаны і Язапат Змысла.— Цяперака і ў ясную пагоду пярун стрэліць.

— Чым жа ж людзі вінаватыя? Чым?! Няўжо бога няма? — Корсак затрос сырамятнымі адшліфаванымі да бляску ляйчынамі.— Мужчыны, трэба ратаваць людзей! Трэба сказаць гэтым нехрысцям, што людзі ж невінаватыя. Трэба хоць шукаць немца — ён разбярэцца.

— Немец тамака, мусіць, ёсць,— сказаў Язапат Змысла, падыходзячы да Корсака.

— Паглядзі каня,— Корсак кінуў Язапату канец лейцаў і падмахнуў сабе вузлаватай з ялаўцовым ружовым пужэльням лёгкай пугай.— Пайду ратаваць людзей. Адзін з адным біся, рэж адзін аднаго, а людзей не чапай! Людзей ды дзяцей не вінаваць ні ў чым.

— Пачакай, Улас! — пачуўся з задніх фурманак перапалоханы голас.— Пашкадуй свае галавы.

— Што сябе шкадаваць,— Корсак свіснуў па пыльнай дарозе вузлаватай пугай.— Калі ўжо тут усяму цаны ды меры няма.

Падводчыкі, сцінаючыся ад дзіва і страху, глядзелі, як ён, угнуўшы голаў, настырна, нібы супраць буры, ішоў да конных казакаў, што бузавалі маладое жыта. Адзін з іх нечакана павярнуў насустрач яму:

— Куда прешь, кормілец?

— Да начальства, да сотніка іду,— не прыпыніўся Корсак.

— Смотри, какой прыткий,— засмяяліся астатнія.

— Вертай назад,— злосна дасмактаў і сплюнуў размяклы канчар папяросы конны, бліжэйшы ад Корсака казак.

— Я сказаў, да старшага іду, сказаць нешта маю.

— Говори здесь — там в беду угодишь.

— Цяпер так: каму бяда, каму нажыва. Я старшаму ... пра парцізанаў скажу.

— Пушчай идет!

— Знамо. Врет он все,— нехаця павярнуў каня злосны казак, прапускаючы Корсака на шарую з глыбокімі выбухтаванымі каляінамі дарогу, што бегла да хутара, дзе ўздымаўся і глух раптоўны жаночы плач.

Там, каля доўгага гумна з аб’еханай саламянай страхою вірыў, бялеючы жаночымі хусткамі, натоўп. Яго акружалі конныя казакі. Востра, раз’юшана, успыхваючы, як маланка, уздымалася ў нечай руцэ шабля.

«Мусіць, праўда будуць паліць людзей»,— Корсак, чапляючыся за леташні сухі быльнік, праз які рэдкімі пэндзлікамі прабівалася трава, звярнуў з палявой тупкай дарогі на пухка-мяккую раллю, каб выйсці наўпрасты да гумна.

Між хлеўчыкам і хатай, уткнуўшыся дулам гарматы ў камлі чорных крывых вішняў, стаяла танкетка. Адтуль, ад танкеткі, двое рослых мужчын у чорных кубанках, у сцёганых, нападобе фуфайкі, даўгаватых куртках вялі акрываўленую, знявечаную кабету.

Корсак, глытаючы сустрэчны густы вецер і прыспешваючы крок, усё намагаўся прызнаць, хто гэта, але не пазнаваў. «Няўжо яна? Няўжо Рэпчыха?»

Гумно, нібы вышчарыла свой чорны бяззубы рот, нечакана расчынілася. I наступаючы, падціскаючы коньмі, казакі пачалі ўганяць у чорную, вышчараную прорву яго невялікі варухлівы, што закіпеў мурашнікам, натоўп хутаранскіх кабет і дзяцей.

— Пачакайце! — крыкнуў і задыхнуўся густым ветрам Корсак.

Але крык яго, заглушаны енкам, і крыкам, і плачам кабет, ніхто, мусіць, не ўчуў. Не. Адзін малады, курносы ў шынялі з партупеяй цераз плячо казак абярнуўся і турзануў за повад каня.

На сухой спалавелай траве надворка, дзе тлела шара-скручанае леташняе лісце ад адзінокай крываватай яблыні, на Корсака наткнуўся цёмнымі персямі конь. З похвы са скрыгатам выцягнулася і балюча бліснула, рассякаючы са свістам вецер, крываватая шабля:

— Стой! Кто такой?!

— Корсак я.

— Какой еще такой Корсак?

— Да немца іду! — крыкнуў Корсак, каб перакрычаць плач і енк, што душыўся і млеў ужо ў гумне.

Але ад танкеткі бліснулі прадаўгаватыя шкельцы ў залацістай аправе акуляраў, і высокі немец у караткаватым шынялі, у фуражцы з серабрыстай кукардай і арлом, у чорных скураных пальчатках, ганарыста падцягваючы плечы ў вузенькіх пагонах, ступаў сюды. Збоку ў яго доўга, ажно да калена вісеў і пацялепваўся жоўты, невядомы Корсаку «кольт».

— Пан, за што гэтая брыда катуе людзей? — Корсак абмінуў коннага казака, наткнуўшыся нечакана на казацкага афіцэра, што ішоў поруч з немцам, таемна прыхоўваючы плётку і задзіраючы голаў у серабрыста-дымнай каракулевай папасе.

Немец нечакана павярнуўся да каракулевай папахі.

— В чем дело? — на лілова-сінім твары казака з тонкімі, падцята-злымі губамі злосна захадзілі, заварушыліся пашчэнкі.

— Перакладзі пану немцу, раз ты перагаворшчык, за што яны б’юць людзей,— Корсак, чуючы, як вар’яцее сам ад наглай злосці, махнуў пугаю на гумно.— Чаму не ловяць партызанаў? Чаму яны ваююць з людзьмі?

— Здесь все вы... Всех вас,— у казака бліснулі касаватыя з чырвонымі ад перапітку бялкамі вузка-падпухлыя вочы, і ён ужо загаварыў па-нямецку: — Ён папракае нас, што мы ваюем з людзьмі.

— Was für ein Mann ist das? Was braucht er nun?[15] — папытаў коратка немец.

— Der Mann ist aus dem Banditendorfe da.[16]

— Warum geht er denn auch nicht in Flammen auf?[17] — немец адвярнуўся, пазіраючы на гумно, дзе праз расчыненыя дзверы рваўся адчайна-балючы плач і енк.

I тут Корсаку на голаў вогненна і пякуча, як маланка, упаў удар плёткі. Перад вачыма, пырснуўшы іскрамі, змерк ясны вясновы дзень. Адступаючыся, Корсак паспеў яшчэ крыкнуць:

— Я не бандыт?! Што ты сказаў немцу?!

Але ад другога ўдару Корсак прыкленчыў і ўбачыў, як перад ім пахілілася, махнуўшы шарым падсохлым галлём, крывая яблыня, як паплыло, закружылася чыстае неба, карычневая ў купінах падсохлага моху страха нізкага хлява.

Ачуняў Корсак ужо ад гвалтоўнага крыку ў халаднаватым гумне, лежачы на току на копцы перацёртай мышамі шапаткой саломы. Нехта памагаў яму падняцца. Гэта была яна, акрываўленая старая Рэпчыха. I, трымаючыся за яе руку, Корсак устаў, цяпер ужо ясна разумеючы, дзе ён і што з ім. Проставалосая, перамурзаная і апухлая ад плачу маладзіца з трохгадовым, таксама сплаканым дзіцем на руках ірвалася туды, да зачыненых ужо дзвярэй, дзе праз густыя шчыліны шчодра лілося святло ратунку, спадзявання і жыцця. Туды цягнуліся, выставіўшы рукі і захлынуўшыся ў астатнім енку, усе. I па іхніх мокрых скамянелых і спакутаваных тварах, прабіўшыся ў гумно, косымі промнямі бегала астатняе, але яшчэ непамерклае сонца.

Корсак, нібы схапіўшыся за шарыя з залаціста-мігатлівым пылам слупкі святла, таксама падаўся да дзвярэй, але нечакана гарачы стукат кулямёта папхнуў яго ў грудзі і ён пачаў падаць у мяккую, як салома, і бясконцую пустату. На які, яшчэ астатні міг учуў, што за ім падаюць іншыя.

«Няўжо смерць?» — паспеў ён яшчэ падумаць. I раптам убачыў сябе сярод яснасці дня на пухкай раллі: да яго, распасцёршы рукі, як анёл крылы, плыў Міця. I з астатніх сіл Корсак ірвануўся насустрач яму, раптам перад сконам сваім учуўшы на сабе наваленых людзей і вільготны холад глінянага току, што студзіў нязносны гарачы боль у грудзях, што глыбокай вадою абдымаў і паліў усяго яго.

— Змітрык! Змітрык! — прабіты навылёт трыма кулямі, ён намагаўся яшчэ крыкнуць, але голасу ўжо не было. У яго толькі працягнулася і нерашчымна сцялася ў цвёрды кулак правая рука. I халодная, нікім не бачаная, астатняя сляза пабегла і набрыняла ў кутку яго застылага, адкрытага вока.