Голас крыві брата твайго

XVIII

Зноў была школа і зноў да адчыненага акна то падыходзіў, то сплываў, як вада, мяккі, густы і такі знаёмы з дзяцінства шум гонкіх соснаў. Зноў быў чуваць едкі скрып прыцёртых галін і раптоўны, нібы спадцішка, лускат трухлявага сушняку. I зноў пасля шчодрага, з высокім вясновым громам навальнічнага дажджу сярод ночы ў пагодную сыравата-лёгкую раніцу па заберазі каламутных лужын у крэмавай пене кіпеў пылок, абцярушаны з непрыкметных свечак сасновага цвету.

Каля ашалёванага дошчачкамі з каптурыкам стрэшкі школьнага калодзеся зноў цвіла і гаркаватым цяплом пахла нахіленая грабінка. I ад ружавата-сіняй расы гнуліся жоўтыя, густа абкіданыя цветам, нізкія кусты акацый. I ўздоўж сцежкі вызіралі ўжо махрыстыя кружкі малачайніку. Учора самы старэйшы тут з іх — чарнявы, брывасты мужчына, з нязвыклым прозвішчам Даражэй, скінуўшы боты, рашыўся прабегчы босым да калодзеся, каб памыць ногі, і незнарок наступіў у ясна-жоўтых кветках на злую пчалу. Уджалены ў ступню, ён нема заенчыў, а потым ужо праз якое паўгадзіны надзіва ўсім пачаў траціць прытомнасць. Спярша, вядома, той-сёй пасмехваўся, што чалавек канае ад пчалінага джала, покуль ён не паказаў падпухлую і пасінелую да калена ногу.

Разумеючы, што тут ужо не да смеху і жартаў, Камашыла загадаў адправіць смяртэльна ўджаленага мужчыну ў нямецкі вайсковы шпіталь.

Там зрабілі некалькі ўколаў, але гэта не памагло — уночы Даражэй памёр.

Цяпер увесь іхні трэці ўзвод, што размясціўся ў бакавым, самым светлым класе, дзе заміж партаў стаялі збітыя з дошак двухпавярховыя нары, пазіраючы на пустое ніжняе месца, сцінаўся ад холаду, не верачы яшчэ ў гэтую неверагодную і дзіўную смерць.

Яна была ўжо другая: пазаўчора, уцёкшы ў самаволку і напіўшыся ў нейкай маладой бежанкі, што жыла ў чыгуначным доме недалёка ад моста, лічы, пад самым носам у чыгуначнай аховы, праз акно быў забіты іхні сяржант, памаўзлівы, як кот, брыдотлівы Жора Бакей. Чарнявую з вялікімі сінімі вачмі бежанку разам з мацераю, гарбатаю даўгарукаю кабетаю, збілі да паўсмерці і, укінуўшы ў грузавік, завязлі ў Навагрудак у камендатуру.

Перад сном, калі ўсё сцішылася, думаючы кожны пра сваё, блізкае і роднае — бацькоў, недалёкую адсюль вёску, дзяўчыну, з якой столькі праседзеў на прызбе, ці маладую жонку, з якою нават не паспеў нацешыцца пасля мясаедавага вяселля,— шапялявым бабскім голасам пачынаў падстрашваць усіх клышаногі, вуграваты Коля Маланка:

— Хлопцы, не спіце?

— Ціха ты, шапялявая м...

— Хто, не сцярпеўшы, лаяўся, а хто і пачынаў прыслухвацца да шапялявага голасу:

— Гэта толькі пачынаецца.

— Што пачынаецца?

— Ці сам не дагадваешся? Пачынаюць пуставаць ложкі... Так было ў нашай вёсцы.

— А пры чым твая вёска?

— А пры тым. Памёр летась у нас адзін чалавек і ледзьве не ўсю вёску павалок за сабою: у сямі хатах паўміралі людзі. Увесь канец адразу выкаціла.

— Можа, тыф быў?

— Ціф ці не ціф, а паўвёскі на той свет пайшло.

— Ды спі ты!..— узрываўся ўжо нехта злы і нервовы, і тады, паскрыпеўшы нарамі, павярнуўшыся на другі бок, сціхаў шапялявы Маланка і тут жа пачынаў храпці і тоненька падсвістваць, нібы цягнуў што густое з бутэлькі.

Учуўшы гэты тонка цягучы свіст, ад неўтрывалага смеху пачыналі душыцца растрывожаныя, выбітыя са сну салдаты. Нехта мацюкаўся і тоўстым голасам крычаў:

— Ды мазні яму па рылу. Чуеш, мазні!

— А ты ўжо святы — і не храпеш, і паветра не псуеш?

— Ды не магу заснуць, не дае гэты храпун.

— Ага, ён... Не махлюй, пра жонку думаеш, што дупу на печы грэе.

— Сціхніце, хлопцы,— хто-небудзь пачынаў спакойна, як маленькіх, упрошваць.

Паволі, з нейкім сваім глыбокім уздыхам, з рыпеннем нараў, з задушлівым ад курыва кашлем, санлівым барматаннем трэці ўзвод нарэшце заціхаў. I тады супакоены, сцішаны ў сваіх думках Міця ўспамінаў ужо даўняе, уявіўшы гэты кутні клас без рыпучых нараў, а з трыма радамі жоўта-чорных лаўкаў, што гарою, адна на адной, ляжаць цяпер пад навесам дрывотні, з прадаўгаватаю зялёнаю дошкаю, на якой было лёгка і прыемна пісаць белым крохкім мелам, з аблушчанаю старою картаю, што вісела ў кутку на крыжавіне з аднаногай падстаўкі. А на сярэднім радзе за другой партай сядзела яна, Чэся. I Міця збоку бачыў яе расчырванелую шчаку, белы краёк шыі з карычневай радзімкай ніжай вуха, ружовую мочку з серабрыстай перлавай гарошынкай завушніцы.

I як усё гэта далёка сплыло: і той клас з чорна-жоўтымі лаўкамі, і нізкі на вочы Шкудлярык з вялікім драўляным цыркулем пад пахаю, і фарсісты, з вузкімі падбрытымі вусікамі, з напамаджанымі валасамі, і нязлосна-злы географ Жэпка, што, рэзка павярнуўшыся ад дошкі, цэлка шпурляў цвёрдай крэйдай на заднюю лаўку, дзе рагатаў і круціўся Тадак Пясэцкі, і тамліва-абыякавая з блішчастымі ад закапанага альбуцыду вачмі пані Ванда ў занадта тугой і кароценькай спаднічцы, і, каб зірнуць на яе файныя ножкі яшчэ больш, Тадак скідаў на падлогу сваю ручку і поўз на коленках пад стол.

Як усё нечакана і неверагодна страшна перамянілася ў жыцці. Пані Ванду забілі, здаецца, у сорак першым: яна, забегшы да суседзяў-яўрэяў, схавалася разам з імі ў склеп і туды якраз нямецкі матацыкліст кінуў гранату.

Тыдзень назад, кажуць, уварваўшыся ноччу ў хату, шукаючы, мусіць, яшчэ даўнейшага золата, нехта закатаваў, наздзекаваўшыся, пакалоўшы штыкамі грудзі і адарваўшы абцугамі пальцы, самую вясёлую з іхняга даўнага сёмага класа Анцю Станкевіч і яе мацеру. Па Дварчанах паўзуць прытоеныя, баязлівыя чуткі, што абедзвюх жанчын так нечувана і па-вар’яцку замучылі, напэўна, свае, местачковыя, бо чужому сярод ночы Сідорчыкі наўрад ці адсунулі б дзверы.

Нечакана Міцю падумалася пра Верасава, пра адзінокую Алесю, пра бацьку, што сніўся ўчарашняй ночы: услед за мацераю, што працягвала, падавала яму руку, ён уцякаў у цёмны і доўгі калідор, у нейкі дашчаны барак і знік там у невідушчым густым поцемку.

«Што ж удома?» — чуйным неспакоем застукала сэрца. Было горка, што Міця не мог забегчы ў вёску, заскочыць у родную хату. Крытая нямецкая машына з наваградскай камендатуры, што ехала якраз у Дварчаны, прымчала іх разам з Бусько адразу сюды, у школу, гады ўжо два, як абгароджаную калючым дротам і пераробленую на казарму.

Як агністая пякучая Маланка, Міцева памяць раптам выкрамсала з цемнаты белаватую ў перацёртым жвіры шашу, старую, паабіваную, у нарасцях і пацерках сівай смалы елку. Каля яе ружаватага камля вялікі мурашнік з цёмна-бліскучымі, як пераспелыя ягады ажыны, горсцю мурашак, палахлівы шоргат порсткага, закурэлага лісця і чуйны трэск сатлелага галля — уцякала яна, высокая з дробнымі грудзьмі партызанка.

І ўспомніўся свой гарачы, нечаканы нават для самога сябе стрэл.

Усяго зноў абліў пот. Міця перавярнуўся на расхістаных дашчаных нарах: няўжо ў кожнага, хто трымае вінтоўку, будзе на рахунку забіты чалавек? Вось так неспадзявана ён прынясе каму-небудзь смерць, не жадаючы і не хочучы таго.

Позні, трохі замурзаны чырвоны месяц, выцерабіўшыся з густых, кудзеркаватых верхавін гонкіх хвоек, зазірнуў Міцю ў твар. Скрыжаванымі рукамі Міця закрыўся ад яго і нават паспеў задрамаць, убачыўшы тое ў сне, пра што думаў: ён бег па шапаткім ад леташняга лісця, закурэлым вясновым лесе, раз за разам страляў. I нечакана ад яго стрэлаў зазвінела і рассыпалася шкло. Міця падхапіўся, яшчэ не ведаючы, ці ён прысніў, ці папраўдзе з вокнаў паляцелі шыбы. Блізкая аўтаматная чарга, лушчачы на сцяне тынк, паласнула сюды ў клас.

— Хлопцы, напад! — крыкнуў дзікавата-тонкім, не сваім голасам нехта з салдат, задыхаючыся ад горкага вапнавага пылу.

Міця, таксама глытаючы гэты сухі ад пабітага тынку пыл і чуючы, як цяжка гупаюць на падлогу салдаты, выкуліўся з жолаба цесных нараў, намацаў на табурэце сваё адзенне, спешна нацягнуў штаны.

Па вокнах, крышачы звінючае ломкае шкло, прайшлася яшчэ адна аўтаматная чарга. Нехта дзіка, са стогнам ускрыкнуў і цяжкім вялым мяшком гупнуўся на падлогу.

— А во забілі! Нежывы! — зноў тонкім баязлівым голасам крыкнуў салдат.

— Каго гэта? — Міця пазнаў глухаваты і ціхі голас Бусько.

— Во яго, Маланку...

— Напрарочыў, ліха яго галаве, сам сабе.

Міця, не зашнураваўшы чаравікаў, выскачыў на калідор, навобмацак у чорным, як сажа, поцемку рвануўся ў аружэйны пакой. Нечакана ў вочы яму пырснуў і асляпіў зыркі слупок ліхтарыкавага святла.

— Ты Корсак? — спытаў і патушыў ліхтарык Камашыла.

— Я.

— Ідзі сюды, вінтоўкі тут. Я ўночы перахаваў. Як ведаў...

— А што было?

— Палякі падсунуліся. Чуеш, як па іх лупяць немцы з ортскамендатуры.

Недзе па лесе ўразнабой кароткімі чэргамі стракаталі аўтаматы. I ў шарую раніцу, што сінела дрыготкім ужо халадком, без ладу, не метка бухалі адзіночныя вінтовачныя стрэлы.

— Каб не яны, не немцы, то нам былі б кранты. Добра, што я паспеў падняць трывогу. I аднаго, здаецца, улажыў — Камашыла падышоў да запацелага акна, локцем мазануў па шыбе.— Паглядзі, вунь ляжыць, як парсюк. Яны ж праз адчыненую браму рвануліся да нас...

На чорнай вільготнай зямлі каля калодзеся Міця ўбачыў нешта цьмянае, падобнае на кароткую, сукаватую калоду.

— Жылінскі аказаўся прадаўцам — браму адчыніў... Ты яго ведаеш: чорны, высокі, вуграваты, з першага ўзвода. У мяне падазрэнне на яго даўно было, што знаецца з палячкамі. Сёння, калі ён заступіў у караул, мне як цюкнула пабудзіць колькі хлопцаў і не спаць.

Камашыла падаў Міцю вінтоўку і, бліскаючы незапаленым ліхтарыкам, што зачапіўся дужкаю за гузік на грудзях, забразгаў падкутымі абцасамі да дзвярэй, дзе варушыліся калматыя цені, і раптам прыпыніўся:

— Скажу, падазрэнне падала і на цябе.

— Як? — спатыкнуўся на стрыжняватай падлозе Міця.

— Хіба не ведаеш, палячкі круціліся каля Грабянкавага дома. Гняздо там звілі.

— Я пры чым?

— Ну, не прыкідвайся дурнем.

Міця ўчуў, як пацяжэлі, запляліся ногі — што з Чэсяй?

— Чаго звесіў нос? Тваю пашкадуем, у крыўду не дамо,— Камашыла штурхануў Міцю ў плячо.— Бяры смелых салдат. Пойдзем у пагон. Дзень на носе — зловім... Далей Лезнявіч, адкуль сам Жылінскі, яны не пабягуць. Некаторыя нашы драпанулі з ім разам. Кажуць, ажно пяцёра.

Сіні халаднаваты змрок вострым строкатам прапорвалі аўтаматныя чэргі. Позні месяц, пачырванелы і вялікі, паволі тануў якраз за чорныя дахі дамоў, за якімі ўзрываліся і лускалі стрэлы. Там недзе цяжка, як цераз сілу, забухаў кулямёт.

Міця, абягаючы калодзесь, прыпыніўся, прыглядзеўся да забітага і, здрыгануўшыся ад азыраватага холаду, зніякавеў, пазнаючы доктара Длубака. Міця адбегся, а потым, не верачы сабе, колькі крокаў ступіў да яго: Длубак ляжаў, падкурчыўшы ногі, уткнуўшыся лысаватаю галавою ў тлустую гразкаватую сцежку, з раскрытага, перакошанага рота паўзла вялікая бардовая кропля крыві.

— Хлопцы, бягом за мною! — хрыплавата крыкнуў Камашыла.— Што чухаецеся, як свінні каля плота?

— Падсунемся пад кулі, як бараны,— уздыхнуў Бусько, разам з Міцем ускокваючы ў вароты.

— Не панікаваць! — замарудзіў крок Камашыла.

Міця перабег на другі бок вуліцы далей ад сівога, яшчэ несаржавелага калючага дроту, якім, нібы заблытанай павучынай, на высокіх слупах з падпорамі была аплецена школа.

Між гонкіх рэдкіх сосен улукаткі шмыгала слізкая ад кастрыцы, нібы знарок падсыпаная старымі шышкамі, тупкая сцежка. Наступіўшы на іх і паслізнуўшыся, злосна мацюкаліся салдаты.

— Разамкнісь! Што збіліся ў кучу? Корсак, заварочвай на Касцельную. А ты, Кур’ян,— дварамі! — голас у Камашылы стаў злосны і цвёрды.

Трымаючы палец на курку халоднай, цяжкаватай вінтоўкі, Міця выскачыў на шырокі прагал лесу, забудаваны толькі з аднаго боку новымі, там-сям яшчэ з забітымі вокнамі, недакончанымі дамамі. Далекавата ў рэдзенькай смузе раніцы нехта, прыгнуўшыся, перабег вуліцу, схаваўся за белым атынкованым домам.

— Глядзі, халера, яны! — закрычалі ззаду.

I ў Міці з-за плячэй бабахнуў, аддаўшыся расцяжным ляхатам, нечаканы стрэл.

З блізкай папярочнай вуліцы на гэты стрэл выскачылі двое ў чорных шынялях: Міця пазнаў дварчанскіх паліцыянтаў Ядлоўскага і рыжага нізкага Ляльку, што дагэтуль працаваў на дварчанскай чыгунцы грузчыкам, вызначаючыся тым, што мог паднесці на сабе дваццаць пудоў — чатыры поўныя, накрыж пакладзеныя мяхі.

Блізкі дзень ужо добра вызначыў іхнія зеленаватыя недаспаныя твары.

Лялька зняў з белай, падстрыжанай пад кароткую польку, круглаватай, як бручка, галавы пілотку, махнуў ёю:

— Куды страляеш? Так жа можна ператрушчыць адзін аднаго!

— Тут жа ж пабег...— пачынаў апраўдвацца той, хто страляў.

— Мы яго знаем. Выскачыў ад Грабянкаў.

Міця, учуўшы, як халодныя мурашкі заказыталіся на спіне, зніякавала пазіраў на худога з упалымі шчокамі Ядлоўскага:

— А што там у Грабянкаў?

— Ортскамендатура разбіраецца,— нехаця адвярнуўся Ядлоўскі.— Нам да іх справы няма.

— А чаго таіцца,— паволі ўскінуў на плячо вінтоўку караткаваты Лялька.— Расстралялі ўсю сям’ю і хату падпалілі.

Нешта цяжкае, нібы вагонны буфер, ударыла Міцю ў грудзі, і ён ажно пахіснуўся. Шаркаючы цяжкімі самлелымі нагамі па ліпкім сыраватым пяску, ірвануўся на блізкую Паштовую вуліцу і за цёмнымі камлямі соснаў, за густа пераплеценымі, ацяжэлымі галінамі, за чарадою комінаў на вострым чарапічным даху белай мураванкі ўбачыў залаціста-трапяткое, ірванае полымя агню. Яно з густым траскучым шумам вырвалася з вокнаў. Над гарачым і густым, як растопленае шкло, мроівам, што вірыла ўгору, пакалыхваліся ў нейкім страшным адчаі зялёныя кроны старых, знявечаных соснаў.

Вастраватыя джалы полымя цягнуліся да растапыраных галін, хваталі за густыя кудзеркі, злізвалі іх і няслі ўгору з агністым дымам, што роўным слупам упіраўся ў чорна-шызаватую хмару, што кіпела, пераварочвалася і разбухала вялымі клубкамі.

Падкусваючы губу, Міця заплюшчыў вочы, каб суняць нечаканы і першы балючы страх і адчай. Гэтак і знямеў у цёмным віры, чуючы ўжо, як цяжка бягуць па сырым пяску саладаты, і ў тахт іхніх тупых крокаў турзалася і раставала ў млявай гарачыні сэрца.

Да агню, да палаючага дома Міця не падышоў: што трымала, не ведаў сам — ці ўжо роспач, што ў агні можа быць яна, Чэся, ці ўжо неразважная ўзбунтаваная да вар’яцтва помста — страляць з вінтоўкі па тых, што стаяць, пабліскваючы кукардамі, каля нізкаватага плота, каля кустоў пасівелай акацыі, далей ад палкага, траскучага агню. Каб хоць была граната! З вінтоўкі ўложыш хіба аднаго...

Міця прыгледзеўся. Не, яны не стаялі. Яны некага білі: тоўсты кулак, што сціскаў браўнінг, то падымаўся, то падаў на нечы ўжо акрываўлены твар. Невысокі, шчуплы мужчына ў камізэльцы з карычневай шаўкавістай устаўкай, толькі неяк няспрытна, нібы слепавата, падымаў рукі, стараючыся як-небудзь абараніцца ад высокага немца ў серабрыстых пагонах і ў туга выгнутай фуражцы. Мужчына адхіліў твар, якраз зноў наткнуўшыся на цяжкі кулак з чорным браўнінгам, і, як п’яны, асеў, звіўся каля шчыкетніка, мусіць, на які міг страціўшы прытомнасць. Нарэшце заварушыўся, абапёршыся на рукі, доўга стаяў ракам. Шырока расставіўшы ногі, над ім стаяў і крычаў па-польску высокі немец:

— Кто ты?

Мужчына маўчаў.

— Сконд ты тутай?[27]

Мужчына зноў апаў на рэдзенькую каля плота траву.

— Мув, бо стжелям![28]

Няўжо гэта Ганкевіч? Выкладчык спеваў у польскай сямігодцы, цяпер — арганістым у дварчанскім касцёле?

Міця падступіўся бліжай. Не, гэта не Ганкевіч, гэта, здаецца, нехта чужы. Але хто, адкуль? Як трапіў у Грабянкаў дом? А можа, яго прыгналі, прывялі ці проста прывязлі на гэтым папяловым вялікім грузавіку з кароткім радыятарам і драцянымі, растапыранымі, як у матылька, вусамі на крыллях, што стаіць на другі бок вуліцы. I каго расстраляў гэты сутулаваты афіцэр з вітымі серабрыстымі пагонамі на худых плячах.

Няўжо праўда: Чэсю, Анцю, Чэсіну маці?.. I няўжо яны там у гэтым страшным, траскучым і шумным, як вадаспад, кіпячым агні, куды пачынае ўжо правальвацца, падаць, сыплючы іскрамі, пакарожаны, з пакручанай бляхай, высокі дах.

Трывожныя вялікія кругі над расшуганым пажарам рабілі два белыя галубы — на гарышчы ў доме, мусіць, было іхняе гняздо.

— Корсак!

Міця павярнуў голаў на хрыплаваты голас: адпіхваючы локцем аўтамат, што, мусіць, перашкаджаў яму, да самаробнай, з патрона, машынкі, на якой трапятаўся каснік агню, з цыгарэтаю ў зубах гнуўся Камашыла.

— Не гаруй, твае няма.— Камашыла зацягнуўся і пыхнуў сіняватым дымам, што завіўся над ім матком пражы.

— Скуль знаеш? — Міця падбег да яго, чуючы на плячах сухую гарачыню вялікага агню.

— Знаю, паліцыянты сказалі. Ідзём, трэба прыспешваць... Яны далёка не адбягуць. Кажуць, іх чалавек трыццаць тут было.

Палахлівы, дрыготкі водсвет закалыхаўся на шчыкетавых платах, на шчытах і сценах дамоў і зламаўся на няроўным шкле запацелых вокнаў.

Міця азірнуўся — у палаючы, ахоплены полымем зруб упаў разам з комінам дах,— і пайшоў ужо не сваімі, ацяжэлымі нагамі.

Камашыла з завулка ўжо зварочваў на ружаватую шашу, за якой чарнелі недагледжаныя, з павыбіванымі вокнамі і высаджанымі дзвярмі, некалькі хат, абгароджаныя калючым дротам — леташняе гета, пасярод якога дзвюма прысадзістымі пірамідамі ўздымалася нацюкаванае выцвілае сена.

— Яна, кажуць, у нейкіх тваіх сваякоў,— Камашыла сплюнуў з губы недакураную цыгарэтку.

— Якіх сваякоў?

— Не ведаю, разбярэшся потым,— Камашыла рэзка адмахнуўся локцем і выскачыў на брукаваную, са спацелымі за ноч каменнямі шашу,— сюды, рассыпаўшыся ланцугом, выбягалі жаўнеры ў караткаватых зялёных фрэнчах і шчытна сабраных гетрамі, у напуск над чаравікамі, зялёных штанах.

Выцершы рукавом запечаныя губы і адкашляўшыся, каля Міці з Камашылам прыпыніўся высокі бялявы салдат,— той самы, як прыкмячалі, што перад сном дрочыў сябе.

— На Ельніцу пшэкі паперлі,— сказаў ён, ставячы каля нагі вінтоўку.

— Нічога, нідзе ні дзенуцца, зловім, з курві іх сыну! — вылаяўся па-польску Камашыла, і з’едлівая ўхмылка падняла яго тоўстыя шчокі.

Але акоўцаў[29], з якімі ўцёк сяржант Жылінскі і трое салдат, яны не злавілі, балазе самі не трапілі ў іхнія рукі. За кіламетры тры ад Дварчанаў, ужо за Грабянкавай асадай, ад якой ацалела адна ўсяго мураваная абора, дзе прытулілася, адгарадзіўшы сабе закутак, нейкая сям’я — кабеты ды дзеці са старым, зарослым белаю, ажно зеленаватаю барадою, хворым на тыф мужчынам,— іхні ўзвод абстраляла нечаканая засада.

Глініста-коўзкай дарогай яны толькі высунуліся на грудок да вялікіх, сівых ад лішая каменняў, як з блізкага ляска, з-пад крываватых, з падсохлымі кронамі старавечных хвоек застукаў, нібы захлынаючыся злосцю, ручны кулямёт і забахалі некалькі працяжных вінтовачных стрэлаў.

Міця толькі ўчуў, як тугою звінючаю струною кулі прашыліся з правага боку ад яго, якраз там, дзе квэцаў па раўчачку, што сачыўся з грудка, высокі бялявы салдат. Ён ціхенька і плюхнуўся ў гразь на сваю вінтоўку з прымкнутым трохгранным штыком.

Міця нагнуўся над ім, перавярнуў, затрос, але на ясны свет з невысокім ранішнім сонцам ужо глядзелі сінія, з выцвілымі вейкамі, нерухомыя вочы.

Яны заляглі тут жа, за гэтымі замшэлымі, пазвожванымі з поля на дарогу валунамі. Білі ўжо па старых хвойках, нават бачачы, як кулі адлушчваюць на іх кару, але адтуль ужо ніхто не адстрэльваўся.

Баючыся, мусіць, што наперадзе маглі затаіцца і большыя сілы, Камашыла даў загад варочацца з палявой, адкрытай для куль дарогі ў Грабянкаву асаду. Забітага салдата, заклаўшы на сваю шыю яго рукі, на змену валаклі па двое дужых хлопцаў. Міця нёс вінтоўку. Чуючы на ёй яшчэ чужое цяпло, нешта агіднае тачылася пад сэрца, што мог так нечакана і негадана згінуць і сам.

— Бачыш, мне пашэнціла,— Камашыла падняў руку і паказаў парванае вышай локця, нібы ён зачапіўся за калючку дроту, сваё рукаво.— Маглі ўлажыць, як Данільчыка.

— Дзіва што,— падмахнуў галавою збялелы, што не адышоў ад страху, жаўнер.

— Маглі, чорт ім бацька! — працадзіў праз зубы Камашыла і азірнуўся на далекаваты ўжо лясок.

— А ўсё праз яе, ліха матары.

— Ага, паверылі, дурныя.

— Ну курва, я ўваткну ёй аўтамат паміж ног і выстралю, курва! — Камашыла ўжо закіпеў помслівай злосцю на рослую, гладкую ў клубах маладзіцу, якая перад гэтым так лёгка змахлявала, што тут «далібог, нікога нідзе нямашука», калі ён спытаўся, ці не бачыла паблізу начных гасцей.

— I праўда што — у расход,— падгаворваў Камашылу ліслівы, з худою доўгай шыяй сяржант.

— Яна тут з імі, відаць.

— Можа, яшчэ і мужык у тым ляску?..

Яе і вывелі з цаглянай аборы пад невысокую, што толькі выпускала сівае лісце ў ружаватым, яшчэ не раскрытым цветам яблыню.

— Пастараніцеся, дай гляну на яе,— Камашыла махнуў кароткім рагатым аўтаматам.— Гладкая нябось. Пэўна, не часта гаспадар з лесу адведвае?

— Які гаспадар?.. Людцы добрыя! — ведучы за тоненькую ручку гадоў пяці дзяўчынку з чырвоным ячменем на падпухлым вочцы, сюды падбегла выпетраная, са звялым, як леташняя картопля, тварам старая кабета,— напэўна, свякроў.

— Старая, не падлазь! — зверавата азірнуўся Камашыла.

— Паслухайце ж мяне! — зноў закрычала старая, падбегшы з дзіцем да маладзіцы і засланіўшы яе.— Мужык яе летась памёр. Няхай крые бог. Забалеў зуб і з зуба памёр.

— Чаму змахлявала, курва, што партызаны тут ёсць?

— Нічога не бачыла, не ведаю,— маладзіца падхапіла на рукі перапалоханую, што зайшлася плачам, дзяўчынку.

— Можа, і праўда, жанчына нічога не ведала,— як мог спакойна сказаў Міця, убачыўшы, што на сіняватым ад вугроў Камашылавым твары захадзілі цвёрдыя жаўлакі.

— Ты што? Сёння ў яе на адной цыцы спаў адзін, а на другой — другі! А ты кажаш, не знала...

Пакаўзнуўшыся на тлустай чорнай сцежцы, да маладзіцы рэзка рвануўся і хапіўся за чорны рагаты аўтамат Камашыла. У кутку яго перакошанага рота злосна бліснула залатая каронка.

— Так, значыць, не бачыла? А з кім спала сёння? Сучка...

На гэты крык здрыганулася і, тулячыся да кабеты, заверашчала дзяўчынка.

— З кім спала, мне знаць,— апусціла голаў і прытулілася да дзіцяці маладзіца.

— А божачка, што ён...— не паспела крыкнуць старая, не паспеў нічога разабраць і Міця, як гарачае полымя разам з сухім трэскам запырскала з чорна-сіняватага ствала аўтамата маладой жанчыне ў здзіўлены твар.

Яна хіснулася і ўпала пад сівую нізкую яблыню, на аксамітна-мяккую траву, спярэшчаную белымі стакроткамі, і з-пад яе выпаўзла, паднялася ракачком і пабегла, мільгаючы тонкімі, як сніткі, нагамі, пад чорныя ліпавыя прысады пяцігадовая ашаломленая дзяўчынка.

Міця, падышоўшы бліжай да Камашылы, засланіў яе сабою. Але Камашыла ўжо і сам апусціў аўтамат. I над мёртвай, сарваўшы з сіва-чорнай парадзелай галавы хустку, нудна і тоненька завыла старая кабета.

Маладзіца ляжала бокам, нібы незнарок, нібы выпадкова спатыкнулася, і ў Міцеву душу нечакана ўдарыў яшчэ адзін знаёмы боль — успомніўся нядаўні, з сухім шапаткім лісцем у дрыготкай ветраніцы лес, яго, Міцеў, нечаканы стрэл, і рослая худзенькая дзяўчына ў зеленкаватай вайсковай гімнасцёрцы, што аб’ехала каля старога з балючай нарасцю ад маланкі дуба. А адначасна ў вачах усталі Дварчаны, траскучае шуганне агню, што з’ядаў Грабянкаў дом.

«Няўжо людзі аднакавыя, каб прыносіць толькі боль? Каб забіваць, паліць, помсціць?»

Ад думак Міцю працверазіў роспачны, з падвываннем крык старой:

— Божа, за што ж? Тут Настулін з руж’ём ходзіць. А вы яе... За што? Божачка мілы! — старая замахала выцвілаю, зношанаю хусткаю, стоячы на раскіслай сцежцы, па якой да яе босых ног, змяшаўшыся з гразёю, цякла цёмная кроў.

Гэты крык адчаю і пакуты стаяў у Міцевых вушах, калі яны, забраўшы ў суседняй ад Грабянковай асады вёсцы некалькі падвод, ехалі ў Дварчаны, везучы забітага Данільчыка і едучы самі.

Міця, не стрываўшы, нагнаў воз, на якім сядзеў, спусціўшы праз драбінкі чорныя акутыя чаравікі, маўклівы, непадступны Камашыла.

— А ты яе дарма...— узяўся за драбінку Міця.

— Ты пра каго? — падняў азызлы твар і зажмурыўся ад сонца Камашыла.— Усё пра тую курву, што падсунула нас пад кулямёт.

— Віну, грэх усе на душу бяром.

— Эх ты,— Камашылавы ногі вышчаміліся з драбінак,— святым хочаш быць перад чортам. Глядзі, ад чорта і згінеш.

Блізка ужо, у Дварчанах, у белай з блакітнымі купаламі царкве ўдарыў, закалыхаўся і паплыў мілагучны звон. Фурман, азіраючыся на Міцю з Камашылам і зняўшы пад’етую моллю суконную кепку, перахрысціўся.

— Во па Данільчыку ўжо ў царкве звоняць,— з’едліва ўсміхнуўся Камашыла.

— Усе не вечныя на зямлі, усе памром,— фурман нацягнуў на чорную з белай, ажно сіняватай плешынай голаў старую суконную кепку.

— Святыя памруць, а я, грэшны, пажыву,— Камашыла адным адплюшчаным вокам зіркнуў на Міцю.— Не думай, Корсак, пра грахі і смерць, а то і праўда — згінеш.