Голас крыві брата твайго

XXII

Штодня за седлаватым узгоркам, на якім ужо калыхалася і хадзіла сінявата-сівымі хвалямі, невысокае, што толькі выкруціла колас, жыта і адзінока стаяў, аглядаючы знаёмы свет, абкіданы не густым, карычняватым яшчэ лісцем падпалены ў камлі дуб, бесперастанку чуваць быў падазроны стук кулямёта, услед за якім, падцінаючы лес, нізка шугаў густы, гарачы водгалас і лопаліся адзінокімі набрынялымі пухірамі вінтовачныя стрэлы.

Немцы ўкрадкам, у таямніцы рыхтуючыся да адступлення і збіраючыся пакінуць Наваградак, чысцілі гарадскую турму. З белаватай жвірыстай шашы, уздымаючы клубкамі пяршысты лянівы пыл, на палявую дарогу, абапал якой імшэлі і зарасталі лысыя валуны, з надрыўным перарывістым гулам зварочвалі, пахістваючыся вялікімі крытымі кузавамі, чорныя тупарылыя грузавікі.

Нясцерпны сверб трывогі і неспакою ўжо мучыў Міцю, каб хоць сюды не адправілі Царыка. У казармы за калючы дрот перапаўзла чутка, што старэйшых мужчын, хоць і не ўсіх, але выпускаюць з турмы, малодшых адвозяць у Дварчаны на чыгуначную станцыю і грузяць у састаў, а ўжо астатніх, мусіць, найбольш ды найгорш вінаватых, пруць самаходамі сюды, да казармы пад цёмны і непрыступны яловы лес, дзе выкапаны ржава-гліністыя доўгія равы з вузкімі пасярод іх грэблямі, на якія шнурком ставяць, папярэдне раздзеўшы, беспрытомных, адрошаных людзей. Кажуць, што слабейшыя, страціўшы прытомнасць, падаюць у гліністыя равы самі і іх закопваюць жыўцом.

Наслухаўшыся гэтых, што раз за разам узрываліся за грудком, за адзінокім выпаленым дубам, напорыстых стрэлаў, Міця нечакана рвануўся ў баковачку да Камашылы.

Апухлы, ружавата-ліловы ў твары, з чырвонымі ашклянелымі ад начное п’янкі вачмі Камашыла нават узрадавана пракаўтнуў сліну і абцёр рукою перасмяглыя, з наміткаю запечанай сліны, цёмна-гарачыя губы:

— Во добра, што завітаў.

Камашыла павярнуўся да акна, задумана паглядзеў на вузкую стужку гравійкі. Над ёю расцягнутым зялёным вянком сашчапіліся звіслыя бярэзіны. Там, дзе разарваўся вянок, з-пад навіслай страхі двума цёмнымі вокнамі ўставілася пабеленая хата. На яе вілаватымі галінамі зморана хілілася старая высокая груша.

— Сходзіш вунь на той хутар,— шырокая Камашылава рука нязграбна пасунулася ў кішэню тарбаватых галіфэ з жоўтай акантоўкай і выцягнула скамечаную карычнева-стракатую паперку з двума сінімі кружкамі — пяць марак.

— Возьмеш там свянцонага зелля.

— Ты пачакай,— Міця сунуў у нагрудную кішэню стракатную паперку.— Я прышоў да цябе прасіць, каб разам зайсці да начальніка батальёна.

— Успеецца, сходзім. А што за справа?

— Свой чалавек сядзіць у турме. Трэба ратаваць, калі ўжо не позна. Чуеш стральбу?

— Латошаць не блага. Але тут ужо так: або мы гэтую брыду, або яна нас.

— Гінуць нявінныя людзі.

— Перастань абы-што гарадзіць. У гэтых нявінных рукі ў крыві. Пападзёмся мы ім — гарачым жалезам пячы будуць.

— Кажу табе, наш чалавек папаўся,— Міця ўжо траціў надзею, што дапаможа чым-небудзь Царыку.— За беларускасць у гродзенскай турме пры паляках сядзеў... Ты ж трохі ведаеш яго — Лаўрын Царык.

Камашыла пакруціў пальцам у вусе, зажмурыўшы свае сонныя вочы, вяла працадзіў:

— Ведаю... Сходзім. Але мне горла трэба прапаласкаць, бо якая гутарка, калі язык у роце прысох.

Слізгаючыся па затравелай з глыбокімі каляінамі палявой сцежцы, Міця скоранька дабег да пабеленай хаты з нізка аб’еханай на вокны зялёна-замшэлай страхою. Адчыніў ажно сіваватыя, ніколі не фарбованыя дзверы і, пераступіўшы падзёўбаны сякераю шчарбаты парог, папярхнуўся ад прытарна-саладжавага і рэзкага паху брагі.

У цемнаватай ад нізкіх вокнаў хаце ад яе ўжо было нават не дыхнуць. Высокая зубатая маладзіца з залацістымі кудзеркамі валасоў, што выбіліся з-пад чырвонай, у турэцкі ўзор хусткі, глянула на Міцеву пакамечаную марку і, не баючыся яго ў вайсковай чужой форме, нечакана папракнула:

— Рубель трэба даваць... Сколькі тыя немцы пратрымаюцца.

— Не баішся такое гаварыць? — спытаў зласнавата і Міця.

— Чаго ж баяцца? Свой, здэцца, чалавек прышоў. Толькі во зноў без пасуды,— і, агледзеўшы ўважна і пільна Міцю, падабрэла.— Не, вунь пры боку манерка ёсць. Цяпер жа ж бутэлька даражэй за гэтую самагонку выходзіць.

Міця адкруціў алюмініевы каўпачок флягі.

— Моцная надта. Глядзі, нап’ешся,— засмяялася, выставіўшы два шырокія, як лапаты, верхнія зубы, кучаравая жанчына.— I п’янага на фронт павязуць.

— Які фронт? — сумеўся Міця і прычапіў да рэменя вагкаватую ў суконным чахле флягу.

— Во, й не ведае салдат,— гаспадыня паставіла на лаўку пры печы сіняваты літар з сівою самагонкаю і для спрату, каб не згледзела старонняе вока, накінула на яго злінялы фартух.— Адпраўляюць вас адсюль. Я чула — на фронт.

— Не ведаю,— спаткнуўся на няроўным гліняным току Міця.

— Дзіва што,— зноў выставіла крывыя, заеханыя адзін на адзін і шыракаватыя зубы гаспадыня.

З затравелай у пухірах пераспелага малачайніку сценкі здзіўлены і ўражаны Міця нават саступіў на мяккую раллю, дзе, распластаўшы цёмна-зялёнае лісце, прытаілася нізенькая, не акучаная яшчэ бульба. Наўпрасты выйшаў да жоўтых і высока абгароджаных калючым дротам казармаў.

На ганку, зачакаўшыся Міцю і перагараючы нутром, ужо стаяў нервова-чуткі Камашыла. Па скорай і пругкай Міцевай хадзе і неспакойна-нацятым твары змеціў, што Міцю таксама нешта дацяло і ўстрывожыла.

— Ты чаго скрывіўся, як серада на пятніцу?

— Чуў? Нас на фронт адпраўляюць.

Камашыла выпнуў губы, скоса паглядзеў на Міцеву флягу, не адказваючы, спытаў:

— Прынёс?

Міця кіўнуў галавою.

— Зойдзем у каморку, нешта скажу.

Міця нехаця і ўжо са злосцю пайшоў услед за Камашылам, думаючы, што да батальённага, каб пагаварыць наконт Царыка, яны сёння наўрад ці сходзяць — Камашыла зараз нап’ецца, упадзе як сноп і будзе спаць.

Зашчапіўшы на добры кованы крук дзверы, Камашыла, праўда, схапіўся за Міцеву флягу, выцягнуў яе, карычневую, абліцованую слаіста-прыгожым, як чачоткавая бяроза, дрэвам, з суконнага чахла і адкруціў алюмініевы каўпачок:

— Можа, прычасцішся і ты?

— Не.

— А пра фронт не думай,— Камашыла задраў голаў і забулькаў сабе ў разяўлены рот, скалануўся, алюмініевым кубкам чарпануў у вядры жаўтлявай, з аселай рудою вады і нарэшце з радасцю выдыхнуў:— Во, трохі акрыяў.

I зноў пакруціў пласкабокую карычневую флягу:

— Ты знаеш, што наша рота астаецца тут. Пад Барысаў мы не едзем. Будзем чысціць турму, так што знойдзем там твайго, як яго?.. Цара.

— Царыка,— падказаў Міця і, узіраючыся на п’янавата павясялелы Камашылаў твар, папрасіў:— Трэба яго ратаваць сёння, покуль не загналі ў чорны грузавік і не завязлі за нашыя кашары пад дуброву.

— Не ўбівайся. Чуеш, стральба ўжо сціхла. Значыцца, астатнія застануцца на нашу долю. Ён трапіць сам да нас у рукі.

— Праўду ты кажаш? — Міцю ўжо нават закалаціла ад таго, што заўтра ці паслязаўтра ён пойдзе чысціць турму — расстрэльваць людзей і стрэне там, напэўна, каго знаёмага ці нават блізкага.

— А ты думаў, немец дурны, каб цягаць трупы. Прыгналі вунь гомельскую зондэркаманду,— Камашыла зноў пакруціў флягу, нібы самагон, перад тым, каб выпіць, трэба было разбаўтаць, і лінуў сабе ў рот.— Заўтра раніцай заступаем, так што не прапусці свайго Царыка.

Камашыла пахіснуўся і аб’ехаў на нізкі, збіты з яловых, у касаватых вочках сукоў, дошак нешырокі палок.

Міця зняў з прабоя заржавелы, выкаваны кавалём самаробны крук і выйшаў з каморкі.

У вочы засвяціла зеляніна маладога, яшчэ зморшчанага лісця на чорных ліпах, што раслі сцішнаю чародкаю за невысокім і доўгім будынкам канюшні. Там, нібы дома, нібы ў зарэчным ляску, вясёла стракатала сарока,— салатавая засень укрыла і схавала цэлы ахапак яе гнязда — і Міця думкамі апынуўся ў Верасаве, раптам убачыўшы сваю хату, п’янага казака у ганарыста падбітай на патыліцу каракулевай кубанцы з зялёным верхам, заплаканую Алесю, над тым вялікім, падзёўбаным, як воспаю, прыбітым дажджамі капцом, у якім разам з прылуцкімі мужчынамі, бабамі і дзецьмі ляжаў бацька. На вачах запяклі, завільгатнелі слёзы, і ў іхнім мроіве скалыхнулася бялёсае неба, высокія ліпы, што едкай зелянінай засланялі свет.

Гучна-працяжны, цяжкі стрэл, што знянацку прашыў замярэжаную нізкаю смугою далечыню, вярнуў Міцю назад да жоўтай казармы, дзе ён стаяў пад кароткім казырком на шарых цэментавых сходцах. Блізка адсюль за седлаватым, сівым ад роснага жыта грудком, за карычневым, яшчэ не густым дубам, што маўкліва азіраў зыркі свет вясны, услед за гэтым працяжным стрэлам кароткімі вострымі чэргамі адазваліся аўтаматы. Там, перад цёмнаю сцяною зубчатага, няроўнага, як шчарбатая піла, лесу, стоячы на грэблі між двума гліністымі ровамі, мусіць, зноў падалі скошаныя кулямі людзі.

«Няўжо там Лаўрын Царык? — Міцю закалаціла злосць, адчай і роспач пякучай гарачынёю аблілі сэрца.— Няўжо няможна ўратаваць яго?» I Міцю ўбачыліся зноў нервовыя і худыя, пераплеценыя сінімі набрынялымі жылкамі Царычышыны рукі, што схапілі яго загрудкі, і ўчуўся яе стогн — пакуты і роспачы: «Ратуй майго Лаўрына, Змітрычак!»

Міця правёў рукою па лобе, сцёршы гарачы, што выступіў ліпучай расою, пот.

З пабеленага ў вузкіх аконцах туалета высунуўся мурлаты невысокі салдат, зашпільваючы прарэх, прайшоў шапаткім, пасыпаным шлакам дваром, спыніўся перад Міцем, абедзвюма рукамі паправіў пілотку на высока падстрыжанай галаве і павярнуў вуха на доўгі адзінокі стрэл.

— Во б’юць, ажно ляхат ідзе,— і, падымаючы вялікія белаватыя вочы, спытаў:— Няўжо нас пагоняць туды? Няўжо мы будзем страляць свой свайго?

Міця толькі горка ўсміхнуўся яму.